Qazax çölü
Qazax çölü (Qazax dilində: Қазақ даласы, latın qrafikası ilə: Qazaq dalasy [qɑˈzɑq dɑɫɑˈsə]), həmçinin Böyük Çöl və ya Betpak-Dala (qazaxca: Ұлы дала, latın qrafikası ilə: Ūly dala [ʊˈɫɤ dɑˈɫɑ]) kimi də tanınır, Mərkəzi Asiyada yerləşən geniş açıq çəmənlik (step) bölgəsidir. Bu ərazi Qazaxıstanın şimal hissələrini və Rusiyanın ona bitişik ərazilərini əhatə edir. Qara dəniz-Xəzər çöllərinin şərqində, Emin vadisi çölünün isə qərbində yerləşir və onlarla birlikdə Avrasiya çöllərinin mərkəzi və qərb hissəsini təşkil edir. Qazax çölü Palearktika biocoğrafi aləminə daxil olan mülayim qurşağın çəmənlikləri, savannaları və kolluqları biomuna aid Ekoregiondur. XIX əsrin ortalarına qədər bu ərazi “Qırğız çölü” (Kirghiz steppe) adlandırılmışdır, burada “qırğız” termini rus dilində qazaxları ifadə edən köhnə addır.
| Qazax çölü | |
|---|---|
 | |
| Yerləşməsi | |
| 52°53′46″ şm. e. 71°39′00″ ş. u. | |
| Ölkə | Qazaxıstan və Rusiya |
|
[[Fayl:|280px|class=notpageimage noviewer|Qazax çölü xəritədə]]  Qazax çölü |
|
 |
|
| Ekoregion ərazisi (bənövşəyi rənglə); WWF ID № PA0810 | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Çöl zonası Xəzər ovalığının şərqindən və Aral gölünün şimalından başlayaraq Altay dağlarınadək 2 200 km-dən (1 400 mil) artıq məsafəyə uzanır. Bu ərazi Yer kürəsindəki ən böyük quraq çöl (steppe) regionudur və təxminən 804,450 km2 (310,600 kv. mil)sahəni əhatə edir[1]. Qazax çölü Avropa ilə Asiyanı ayıran ənənəvi sərhəd xətti hesab edilən Ural dağlarının cənub ucunda yerləşir. Çöl ərazisinin böyük hissəsi yarımsəhra sayılır və cənuba doğru irəlilədikcə tədricən səhraya çevrilir[2]. Turan ovalığı çölün cənub-qərb hissəsində yerləşir, lakin bəzi istisnalar olmaqla, şərqə və ya çölün şimal hissələrinə doğru irəlilədikcə relyefin hündürlüyü tədricən artır.
Qara dəniz-Xəzər çölləri zonası qərbdə və şimal-qərbdə yerləşir. Qazax çölünün şimalında və şimal-şərqində, Qazax çölü ilə Sibir meşələri arasında keçid təşkil edən, çəmənliklərlə növbələşən şam meşəliklərindən ibarət Qazax meşə-çölü ekoregionu yerləşir. Cənubda isə Qazax yarımsəhrası və Qazax yaylası ekoregionları uzanır. Qazaxıstan alçaq təpəliyi şimal-mərkəz hissəsində yerləşən Kökşetau massivində, ətrafını daha alçaq yüksəkliklərdə Qazax çölünün əhatə etməsinə baxmayaraq, Qazax yaylasına məxsus ayrıca bir anklav mövcuddur.
Region Semiarid iqlim, kontinental iqlimə malikdir. Ərazinin böyük hissəsi Köppen iqlim təsnifatına görə sərin Semiarid iqlim tipinə daxildir, daha rütubətli şimal hissələr isə rütubətli kontinental iqlim kimi təsnif edilir. Çöl zonasında illik yağıntının miqdarı orta hesabla 200 and 400 millimetr (8 and 16 düym) (8–16 düym) arasında dəyişir və Atmosfer yağıntılarının daha çox hissəsi şimal ərazilərinə düşür. İyul ayında orta maksimal temperatur 20–26 °C (68.0–78.8 °F), yanvar ayında isə −12 to −18 °C (10.4 to −0.4 °F) arasında olur. Bəzən düzənliklər üzərindən çox güclü küləklər əsir.
|
Astana (Qazaxıstan) üçün iqlim məlumatları
Mənbə: fehlt
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Az yağıntı səbəbindən çöl zonasında az ağac var və ərazi əsasən çəmənliklər və böyük qumlu sahələrdən ibarətdir. Tipik bitki örtüyünə tüklü otlar (Stipa), adaçayı (Yovşan) və tüfən otlar (Festuca) daxildir[3]. Çölün bəzi hissələrində kollu və ağaclı bitkilərin genişlənməsi müşahidə olunur[4].
Qazaxıstan çöllərində rast gəlinən heyvanlara Sayqak[5] , Sibir cüyürü[6][7], Canavarlar, tülkülər, porsuqlar[8], Monqoliyalı gerbilər (Meriones unguiculatus)[9] və çöl tısbağaları (Testudo horsfieldii)daxildir[10][11] .
_p024_перекочевка_степнйхъ_жителей.jpg)
Qazax çölünün qərb hissəsi çox seyrək məskunlaşıb, hər 1 km2 (0.39 kv. mil) təxminən 2–3 nəfər yaşayır. Şərqə doğru düzənliklər boyunca irəlilədikcə, əhalinin sıxlığı 1 km2 (0.39 kv. mil) 4–7 nəfərə qədər artır. Bölgədə yaşayan əhalinin əksəriyyətini Qazaxlar təşkil edir. Rusiya, çölün cənub hissəsində dünyanın ən qədim Kosmodromlarından biri olan Baykonur kosmodromu üçün təxminən 7,360 km2 (2,840 kv. mil) sahəni icarəyə götürüb[12] .
“Tulpan” filmi Qazax çölündə çəkilib və hadisələri də orada baş verir[13].
- Saryarka – Şimali Qazaxıstanın Çölləri və Gölləri
- Çöl Marşrutu
- Rusiyadakı ekoreqionların siyahısı
- Monqol–Mançur çəmənlikləri
- ↑ "Kazakh steppe" (ingilis). GlobalSpecies.org. 19 oktyabr 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 oktyabr 2018.
- ↑ "Kazakh steppe, Asia - Kazakhstan and Russia" (ingilis). World Wildlife Federation. İstifadə tarixi: 18 oktyabr 2018.
- ↑ "About the Kazakh Steppe" (ingilis). kazakhsteppe.com. İstifadə tarixi: 18 oktyabr 2018.
- ↑ Tu, Ya; Yao, Zhenyu; Guo, Jianying; Yang, Liu; Zhu, Yuanjun; Yang, Xiaohui; Shi, Zhongjie; Indree, Tuvshintogtokh. "Predicting the potential risk of Caragana shrub encroachment in the Eurasian steppe under anthropogenic climate change". Science of the Total Environment (ingilis). 944. iyun 2024. Bibcode:2024ScTEn.94473925T. doi:10.1016/j.scitotenv.2024.173925. PMID 38866162 (#bad_pmid).
- ↑ "Saiga antelope". İstifadə tarixi: 28 oktyabr 2017.
- ↑ Şablon:Aut (2001). Sibirskaja kosoelja - Capreolus pygargus Geraadpleegd op 21 december 2015.
- ↑ Şablon:Aut (2012). Kosoelja sibirskaja. Geraadpleegd op 21 december 2015
- ↑ Do Linh San, E.; Begg, C.; Begg, K.; Abramov, A.V. "Mellivora capensis". IUCN Red List of Threatened Species. 2016. 2016. doi:10.2305/IUCN.UK.2016-1.RLTS.T41629A45210107.en. İstifadə tarixi: 12 noyabr 2021.
- ↑ Mongolian gerbil
- ↑ "Testudo horsfieldii". The Reptile Database. İstifadə tarixi: 25 mart 2022.
- ↑ Lee, Davis S. "Testudostan: Our Post-Cold War Global Exploitation of a Noble Tortoise" (PDF). Bull. Chicago Herp. Soc. 2010: 45(1):1-9. İstifadə tarixi: 16 aprel 2023.
- ↑ "Baikonur Cosmodrome 45.9 N 63.3 E". FAS.org. Federation of American Scientists (FAS). 14 avqust 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 iyul 2014.
- ↑ "In a deadpan desert comedy, much to be deadpan about movie review (2009) | Roger Ebert". www.rogerebert.com.
- CIA, The World Factbook, 2004
- Saudi Aramco Dünyası, [1] Arxivləşdirilib 2011-06-09 at the Wayback Machine
- surfbirds.com, [2] Arxivləşdirilib 2019-02-15 at the Wayback Machine
- Holidays in Kazakhstan