Qədim Azəri xalqı İran mənşəli bir xalq idi və tarixən Azərbaycan bölgəsində, yəni indiki İranın şimal-qərbində yaşamışdır. Bu xalq Madların varisləri olub, özünəməxsus dil, mədəniyyət və etnik xüsusiyyətlərə malik idi.
Qədim Azərilər Madlar dövründən başlayaraq Azərbaycan bölgəsində məskunlaşmışdılar. Əhəmənilər, Parfiyalılar və Sasanilər dövrlərində də bu bölgədə yaşamış və öz dillərini, mədəniyyətlərini qorumuşdular. Həsənlu təpəsi və digər arxeoloji tapıntılar bu xalqın qədim dövrlərdəki varlığını təsdiqləyir.
Qədim Azərilər Zərdüştilik dininə inanır və kənd təsərrüfatı ilə məşğul olurdular. Onlar dağlıq və düzənlik ərazilərdə yaşayır, özlərinə məxsus adət-ənənələri və geyim tərzləri ilə seçilirdilər. Ərəb və sonralar türk hakimiyyətlərinə baxmayaraq, uzun müddət öz dillərini və mədəniyyətlərini qoruyub saxlamışdılar.
Qədim Azərilərin danışdığı Azəri dili, İranın şimal-qərb qrupuna aid bir dildir. Bu dil Tat dili, Talış dili və Parfiya dili ilə yaxın əlaqədə olmuşdur. Əhməd Kəsrəvi "Azəri və ya Azərbaycanın qədim dili" adlı əsərində bu dilin xüsusiyyətlərini ətraflı şəkildə araşdırmışdır.
İbn Həqəl "Sürətül-ərz" əsərində Azərbaycan əhalisinin dilini fars dili (pəhləvi) kimi qeyd etmişdir.
Yəqubi, Müqəddəsi və Həmzə İsfahani kimi tarixçilər də bu bölgənin əhalisinin İran mənşəli olduğunu vurğulamışlar.
Yaqut əl-Həməvi "Mucəmül-büldan" əsərində "Azəri" adlanan və yalnız bu bölgənin əhalisi tərəfindən başa düşülən bir dildən bəhs etmişdir.
Zəkəriyyə Qəzvini və İbn Nədim də bu dil haqqında məlumatlar vermişlər.
Son dövrlərdə aparılan genetik tədqiqatlar (məsələn, Broushaki və Cavalli-Sforza tərəfindən) göstərir ki, Azərbaycan bölgəsinin yerli əhalisi genetik baxımdan digər İranlılar (məsələn, Kürdlər, Lurlar, Farslar) ilə oxşardır. Bu tədqiqatlar qədim Azərilərin İrano-Ari mənşəli olduğunu və Fars yaylasının yerli əhalisi ilə yaxın əlaqədə olduğunu göstərir.
V əsrdən etibarən Oğuzlar, Səlcuqlular və Monqolların bölgəyə daxil olması ilə Azərbaycan əhalisi tədricən türk dillərinə keçmişdir. Səfəvilər dövründə türk dili rəsmi dil kimi qəbul edilmiş və Azəri dili tədricən şəhərlərdən yox olmuş, yalnız bəzi dağlıq bölgələrdə qorunub saxlanılmışdır.
Bu gün Tat dili və Hərzən dili kimi dialektlərdə qədim Azəri dilinin izləri qalmaqdadır. Xoşkənd, Ənbəran, Kəlur, Çənqəralu, Həşgin və Hərzən kimi bölgələrdə bu dialektlər hələ də danışılır.
Qədim Azəri xalqının araşdırılması, Cənubi Qafqaz və İran bölgəsinin dil və etnik tarixinin öyrənilməsi baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir. Əhməd Kəsrəvi, Ənayətullah Rza, Həsən Rzayi Bağ Bidi, İbrahim Purdavud, Riçard Fray və digər tədqiqatçılar bu sahədə mühüm işlər görmüşlər.
Əhməd Kəsrəvi, "Azəri və ya Azərbaycanın qədim dili", 5-ci nəşr, Tehran
Ənayətullah Rza, "Əran qədim dövrlərdən Moğol dövrünə qədər", Nəşr Ney
Yaqut əl-Həməvi, "Mucəmül-büldan"
İbn Həqəl, "Sürətül-ərz"
Yəqubi, "Tarix Yəqubi"
Müqəddəsi, "Əhsənül-təqasim"
Zəkəriyyə Qəzvini, "Əsərül-bilad"
Həsən Rzayi Bağ Bidi, "İslam mənbələrində Azəri dili", Hikmət və Fəlsəfə İnstitutu
İbrahim Purdavud, İran dilçiliyi üzrə qeydlər toplusu
Richard N. Frye, "Persiyanın irsi", 1962
Cavalli-Sforza, L. Luka, "İnsan genlərinin tarixi və coğrafiyası", Princeton Universiteti Nəşriyyatı, 1994
Broushaki və başqaları, 2016, "Şərqi Bereketli Hilaldan erkən Neolit genomları", Science