Prezident Kabineti (Türkiyə)

Türkiyə Prezidenti beş ildən bir xalq tərəfindən seçilir. Prezident daha sonra Konstitusiyanın 104-cü maddəsinə uyğun olaraq prezidentin müavinlərini və nazirlərini vəzifəyə təyin və vəzifədən azad edir. Vitse-prezidentlər və nazirlər parlament qarşısında and içməlidirlər. Parlament həmçinin növbədənkənar prezident seçkilərinin keçirilməsini tələb edə bilər.

Prezident kabinetin icra başçısıdır. Buna görə də bütün kabinetin səlahiyyət müddəti prezidentin səlahiyyət müddəti ilə əlaqələndirilir: Prezident Kabinetinin səlahiyyət müddəti prezident istefa verdikdə və ya öldükdə, yaxud yeni prezident seçildikdə avtomatik olaraq başa çatır.

Prezident kabineti idarə etmək və onun siyasi istiqaməti barədə qərar vermək üçün məsuliyyət daşıyır. Səlahiyyətlərin verilməsi prinsipinə əsasən, nazirlər Prezidentin siyasi göstərişləri ilə müəyyən edilmiş hədlər daxilində öz vəzifələrini müstəqil şəkildə yerinə yetirməkdə sərbəstdirlər. Parlament prezidentdən naziri vəzifədən azad etməyi və ya yeni nazir təyin etməyi tələb edə bilər. Prezident özü də nazirliyə rəhbərlik edə bilər. Prezidentə icra səlahiyyətlərini həyata keçirməyə kömək edən 17 nazir var. Prezident Müdafiə nazirini, Daxili işlər nazirini, Xarici işlər nazirini və Ədliyyə nazirini təyin etməlidir. Konstitusiya bu nazirlərə müəyyən xüsusi səlahiyyətlər verdiyindən, Prezidentin bu nazirliklərdən birinə rəhbərlik etməsi birbaşa qadağandır. Məsələn, ədliyyə naziri həm də Hakimlər və Prokurorlar Şurasının sədridir. Əgər iki nazir hər hansı məsələdə razılığa gələ bilmirsə, Nazirlər Kabineti mübahisəni səs çoxluğu ilə həll edir və ya prezident özü qərar verir. Bu, çox vaxt prezidentin idarəetmə tərzindən asılıdır.

Prezident seçildikdən sonra bir və ya bir neçə vitse-prezident təyin edə bilər. Prezident olmadıqda Prezidentin funksiyalarını onun müavini yerinə yetirə bilər. Prezident vəfat edərsə və ya öz vəzifələrini yerinə yetirə bilmirsə, vitse-prezident növbəti Prezident seçilənə qədər Prezidentin səlahiyyətlərini həyata keçirir.

Müəyyən edilmiş təcrübəyə görə, mühüm təhlükəsizlik məsələləri ilə bağlı qərarları Prezidentin rəhbərlik etdiyi dövlət orqanı olan Milli Təhlükəsizlik Şurası qəbul edir (gizli). Prosedur qaydalarına uyğun olaraq iclaslar məxfi keçir.

Mühüm təhlükəsizlik məsələləri ilə bağlı qərarlar Prezidentin sədrlik etdiyi Milli Təhlükəsizlik Şurası tərəfindən qəbul edilir.

Prezident Kabineti müntəzəm olaraq iki həftədən bir, hər bazar ertəsi günortadan sonra toplanır. Proqramın intensivliyindən asılı olaraq bəzən çərşənbə axşamı keçirilir. Danışıqlardan sonra hökumət başçısı və ya hökumət sözçüsü mətbuat konfransı keçirir.

Prezident iclaslara sədrlik edir, lakin o olmadıqda vitse-prezident kabinetə sədrlik etmək məsuliyyətini öz üzərinə götürür. 2018-ci ildə prezident üsul-idarəsi qəbul edilməzdən əvvəl iclaslara baş nazir sədrlik edirdi. O vaxtlar bəzən prezident də Kabinetin iclaslarına sədrlik edir, məsləhətçi rolunda iştirak edirdi.

Prezident Kabinetinin iclasları Prezidentin rəsmi iqamətgahı olan Prezident Kompleksində keçirilir. Keçmişdə Çankaya Köşkü və Baş Nazirlik Mərkəzi Binasında da görüşlər keçirilirdi.

Türkiyədə Prezidentlik sistemi Konstitusiya ilə müəyyən edilmiş səlahiyyətlər bölgüsünə əsaslanır. Konstitusiyaya görə, qanunvericilik hakimiyyəti Türkiyə Böyük Millət Məclisinə (maddə 7), icra hakimiyyəti və vəzifələr isə Prezidentə (maddə 8) məxsusdur. Məhkəmə hakimiyyətini müstəqil və qərəzsiz məhkəmələr həyata keçirir (maddə 9). Milli Məclisə seçkilər və Prezident seçkiləri hər 5 ildən bir eyni gündə keçirilir (maddə 77).^[4]

Türkiyə Böyük Millət Məclisinin üzvləri tərəfindən hazırlanan qanun layihələri TBMM tərəfindən qəbul edilir (maddə 88), daha sonra Prezident tərəfindən təsdiqlənir (maddə 89). Prezident qanunun bəzi müddəalarına veto qoya və onları yenidən Parlamentə göndərə bilər, lakin Parlament bu müddəaları mütləq səs çoxluğu ilə yenidən qəbul edərsə, Prezidentin təsdiqi tələb olunmur (maddə 89). Prezident qanunların Konstitusiyaya zidd olduğunu düşünürsə, Konstitusiya Məhkəməsinə onun ləğvi ilə bağlı iddia qaldıra bilər (maddə 104/7). Konstitusiya Məhkəməsinin qərarı qətidir (maddə 153).^[4]

Türkiyədə Prezident İdarəetmə Sistemi prezidentlik sisteminə bənzəyir, lakin bəzi fərqləri var. Məsələn, qanunvericilik və icra hakimiyyəti orqanlarının eyni gündə keçirilən seçkilərlə müəyyən edilməsi oxşar siyasi üstünlüklərə malik olan partiyanın hər iki orqanda üstünlük təşkil etməsinə imkan verə bilər. Bu, hakimiyyətin bölünməsi prinsipinin zəifləməsinə və icra hakimiyyətinin qanunvericilik üzərində məhdudlaşdırıcı və ya təzyiq gücünə malik olmasına gətirib çıxara bilər.^[4]

Prezidentin konstitusion səlahiyyət və vəzifələrinə nəzər saldıqda, mühüm səlahiyyətlərin icra hakimiyyətinə verildiyi, bəzilərinin isə qanunvericilik orqanının nəzarətinə tabe olmadığı görünür. Prezident öz kabinetini seçir, müavinlərini və nazirlərini vəzifəyə təyin edir və ya vəzifədən azad edir, lakin bu təyinatlar Parlament tərəfindən təsdiq edilmir (maddə 104/8). Büdcə layihəsini prezident hazırlayır və parlament təsdiq edir. Lakin parlament büdcə qanununu təsdiq etmədikdə, icra hakimiyyəti onu artırmaqla əvvəlki ilin büdcəsindən istifadə edir (maddə 161/4).^[4]

Konstitusiyaya görə, Prezident öz icra hakimiyyətinə arxalanaraq, Konstitusiyada göstərilən məsələlərlə bağlı birbaşa prezident fərmanları verə bilər. Prezident dövlət qurumlarında rəhbərləri vəzifəyə təyin və vəzifədən azad edə, nazirliklərin yaradılması və ləğvi, onların vəzifə və səlahiyyətləri, təşkilatı strukturu, mərkəzi və əyalət təşkilatlarının yaradılması kimi məsələləri tənzimləyə bilər. Bundan əlavə, o, Dövlət Müşahidə Şurasının fəaliyyətini, onun üzvlərinin səlahiyyət müddətini və digər kadr məsələlərini, Milli Təhlükəsizlik Şurasının Baş Katibliyinin təşkili və vəzifələrini tənzimləmək səlahiyyətinə malikdir.^[4]

Prezident ən yüksək səviyyəyə təyinatlar edir, onların vəzifə və səlahiyyətlərini müəyyən edir və onlara Dövlət Müşahidə Şurası tərəfindən baxıla bilər. Lakin bu səlahiyyətlər Konstitusiyanın müəyyən məhdudiyyətləri, məsələn, əsas hüquqlar, siyasi hüquqlar və qanunla tənzimlənməli olan bəzi məsələlərlə məhdudlaşdırılır.

Prezidentin Konstitusiya ilə müəyyən edilmiş məsələlərdən başqa, prezidentin fərmanı ilə tənzimləmək səlahiyyəti yoxdur. Prezidentin fərmanı mövcud qanunlara zidd olduqda, qanunun müddəaları tətbiq edilir. Parlament eyni mövzuda qanun qəbul etdikdə Prezidentin fərmanı qüvvədən düşür. Bu məqamda Prezidentin əsas qanunvericilik səlahiyyətinin olub-olmaması mübahisəlidir. Bəzilərinin fikrincə, Parlament əsas qanunvericilik səlahiyyətinə görə qanun qəbul etməklə Prezidentin fərmanını ləğv edə bilər. Başqa bir fikir ondan ibarətdir ki, bu məsələləri tənzimləmək səlahiyyəti Konstitusiya ilə prezidentə verilib.

Prezident Kabinetinin üzvləri və digər icra hakimiyyətinin üzvləri parlamentdə heç bir vəzifə tuta bilməzlər. Prezident Kabinetinə daxil olan nazirlər və digər təyinatlı şəxslər kabinetdə yer almaq üçün parlamentdəki yerlərini tərk etməlidirlər. Bu məhdudiyyətlər xarici təzyiqləri və nazirlərə təsirləri azaltmaq və nazirlərə kabinetin işinə diqqət yetirmək imkanı vermək üçün tətbiq edilir.

Parlamentin Prezident Kabinetinin təyinatlarının təsdiqində heç bir rolu yoxdur. Lakin parlamentdə səs çoxluğu prezidentin fərmanını ləğv edə bilər. Həmçinin nazirlərin vəzifələri ilə bağlı iddia edilən cinayətlərə görə araşdırılmasını tələb edə bilər. Parlament prezident seçkilərini vaxtından əvvəl təyin etməklə prezidenti (və buna görə də bütün kabineti) istefaya göndərə bilər. Bunun üçün parlamentdə beşdə üç səs çoxluğu tələb olunur. Belə olan halda həm prezident seçkiləri, həm də parlament seçkiləri təzələnir.

Nazirlər Şurası 9 iyul 2018-ci il tarixində tətbiq edilən Prezident İdarəetmə Sistemindən əvvəl Türkiyədə parlament sisteminin tipik qurumlarından biri idi. Şura parlament üzvü və ya parlament üzvü seçilmək hüququna malik olan və bütün ölkəni əhatə edən dövlət hüquqi şəxsin ictimai xidmətini həyata keçirəcək Baş nazir və onun tərəfindən seçilən nazirlərdən ibarət idi.

• Türkiyə Prezidenti
• Türkiyə prezidentlərinin siyahısı
• Türkiyənin vitse-prezidenti