Azərbaycan mədəniyyəti — azərbaycanlıların, Azərbaycan etnik qruplarının və tarixən mövcud olmuş dövlətlərin mədəniyyəti. XI–XIII əsrlərdə Səlcuqlar və Hülakülər dövründə türk oğuz tayfalarının Şərqi Zaqafqaziya və İran Azərbaycanına gəlişi ilə Azərbaycan xalqı formalaşmağa başlamış və bu proses XV əsrin sonlarına qədər davam etmişdir. Azərbaycan ədəbi dili XIII əsrdə formalaşmağa başlamış, XIV–XV əsrlərdə isə yazılı Azərbaycan ədəbiyyatı ortaya çıxmışdır. XVI əsrdə Azərbaycan türkləri tərəfindən qurulan Səfəvilər imperiyasında Azərbaycan dili dövlət dili olaraq istifadə edilirdi.
Əsrlər boyunca Azərbaycan dili bütün Persiya, Qafqaz və cənub-şərqi Dağıstanda linqva franka kimi ticarətdə və etnik qruplar arası qarşılıqlı münasibətlərdə istifadə edilib. İranda uzun müddət azərbaycandilli sülalələrin hakimiyyətdə olması fars dilinə idarəçilik, titul adları və hərbi terminologiyada bir çox azərbaycanizmlərin daxil olmasına gətirib çıxarmışdır. Azərbaycan ədəbiyyatının geniş inkişaf etdiyi Səfəvi dövründə Azərbaycan dastanları Osmanlı, Çağatay və fars ədəbiyyatlarına nüfuz etmiş, XVIII əsrdə erməni və gürcü aşıqları Azərbaycan aşıq sənəti nümunələrini öz əlifbaları ilə qeydə almışdır. Orta əsrlərdə formalaşmış Azərbaycan xalçaları Asiya və Avropada məşhurlaşmış, Azərbaycan xalçaçılarının ideya və bacarıqları bütün Qafqazda hiss edilmişdir.
XIX əsrdə Azərbaycanın Rusiyanın tərkibinə daxil olmasıyla burada yaşayan insanlar Rusiya mədəniyyəti ilə və onun vasitəsilə də dünya mədəniyyəti ilə tanış olurlar. XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəlləri Azərbaycanda milli oyanış — mədəni Renessans dövrü (maarifçiliyin genişlənməsi, təhsil, mətbuat və incəsənətin inkişafı) baş vermişdir. Bu dövrün azərbaycanlı islahatçı ziyalıları dövrü nəşrlər, teatr truppaları və qonşu dövlətlərdəki konstitusiya hərəkatlarında iştirak vasitəsilə türk Cənubi Qafqazından başqa İran, Osmanlı və Mərkəzi Asiyada da təsirə malik oldular. Azərbaycan əlifba islahatı isə Türk yazı inqilabına başçılıq etmiş, bütün Türk dünyasına birbaşa təsir etmişdir. Azərbaycan İslam dünyasında milli teatrın, operanın, qərb tipli universitetin və baletin əsasının qoyulduğu ilk ölkədir.
Şikayətnamə — Məhəmməd Füzulinin nəsrlə yazdığı məktubu. Osmanlı hökmdarı Sultan Süleyman Qanuni Məhəmməd Füzuliyə doqquz ağça təqaüd təyin etmişdir. Füzuli təqaüdü almaq üçün müraciət etsə də, cəhdi boşa çıxmışdır. Ona görə də şair Nişancı Paşaya məktub yazmış, öz şikayətini bildirmişdir.
"Şikayətnamə" dövrün bədii əsər tələbləri çərçivəsindən kənarda bir əsərdir, şikayət məqsədilə yazılmışdır. Məktub Füzulinin bədii zəkası nəticəsində ərsəyə gəlmiş, buna görə də bədii əsər səviyyəsinə yüksəlmişdir. Əsər janra uyğun olaraq kiçik ölçülüdür, satirik məzmunu və kəskin üslubu vardır. "Şikayətnamə" əslində Osmanlı imperiyasında baş verən özbaşınalığa qarşı bir ittiham və ifşa aktıdır. Əsərdə 3 tərəf mövcuddur: şairin özü, sultan və onun məmurları. Şair özünün başına gələnlərin nəticəsi olaraq, sultanı və məmurlarını tənqid edir, onlara istehza edir. Burada mikromühitin çirkinliyi makromühitin çirkinliyinin sübutu olaraq göstərilir. Bu kiçik məktub Osmanlı imperiyasında baş verənləri ümumiləşdirir, hətta şair özünü də tamah toruna düşdüyü üçün tənqid edir.
"Şikayətnamə" avtobioqrafik əsərdir və Məhəmməd Füzulinin həyatının qısa bir epizodunu təsvir edir. Əvvəlcə şair tamah dalınca düşdüyünü, sultanın ona verdiyi ixtiyarnamədən istifadə edərək maddi yardım almaq istədiyini qeyd edərək əsərinə başlayır. Ancaq həmin ixtiyarnamənin bir kağız parçası olduğu ortaya çıxır və şair pis adamların təhqir obyektinə çevrilir.
Əfsəhəddin Hidayətullah — Ağqoyunlular dövlətinin siyasi xadimi, Azərbaycan şairi. Şeirlərində Hidayət təxəllüsündən istifadə edən Əfsəhəddin Hidayətullah bəy haqqında ədəbiyyat tarixində və bununla bağlı araşdırmalarda kifayət qədər məlumat yoxdur. Dövrün mənbə və qaynaqlarında türk dilində şeirlər yazmış bir sıra şairlərin adlarına rast gəlinsə də Hidayət adına sadəcə Kafzadə Faizinin "Zübdətül-eş-ar, Keşfü-zzünun və Sicill-i Osmanlı əsərlərində Hidayət Beg Nevayi kimi rast gəlinir. Bu şəxsin 1573-cü ildə vəfat etdiyi yazılır və sadəcə 2 ədəd Türkcə beytindən başqa heç bir məlumata rast gəlinmir. Lakin şairin ölüm tarixinin XVI əsrin ikinici yarısına təsadüf etməsi bu şəxsin Hidayətullah bəy olduğu ilə bağlı şübhə yaradır. Əmir Hidayətullah bəy qəzəllərində Ağqoyunlu hökmdarı Sultan Xəlildən, onun yaşadığı qəsrdən, qəsrin hər bir bürcündə parlayan İqbal ulduzundan, Taxt-ı Təbrizdən, şəm-i İrandan bəhs edib, mədhiyələr düzməsi onun Sultan Xəlil dövründə yaşadığını göstərir.
Bəyin divanının Bodleian nüsxəsində bir digər Ağqoyunlu şahı Sultan Yaqubun da adına yer verilmişdir. Belə ki, nüsxələrdən birində Sultan Xəlilin bir digərində Sultan Yaqubun adının keçməsi Hidayətullah bəyin həyatının heç olmasa bir dövrünün Ağqoyunlu sultanlarının hakimiyyətlərinə təsadüf etdiyini göstərir. Bu da şairin Ağqoyunlu hakimiyyətində olan ərazilərdə yaşadığının sübutudur. Bu baxımdan ən dolğun məlumatı Cəlaləddin Məhəmməd ibn Əsəd Dəvvaninin "Ərznamə " əsərindən almaq mümkündür. Əsərdə Uzun Həsənin oğlu şahzadə Xəlilin Fars əyalətində olduğu bir vaxtda yoxlama üçün keçirtdiyi paradın əfraflı təsviri verilib.
Rus tarixçisi Vladimir Minorski şairin divanının Bodleyn nüsxəsinin kətəbəsindəki ad və rütbənin Ərzanamədə verilən ad və rütbə ilə eyni olması səbəbindən hər ikisinin eyni insan olduğu fikrini təsdiqləyir. Buna baxmayaraq nüsxənin ara səhifələrindən birində Divan-i Hidayət Bəh pərvanəçi qeydi olsa da, Ərznamədə belə bir rütbədən bəhs olunmur. Lakin ona Sultan Xəlilə yaxınlığı və digər vəzifələrinə görə pərvanəçi vəzifəsinin verilməsi də ehtimal daxilindədir.
|
...Yerin qızıl öküzün üstündə dayanması, onun da azacıq hərəkətində silkələnmə yaranması, göylərin gümüşdən döyülüb hazırlanması, mələklər tərəfindən qorunan böyük darvazalarının olması, səmalarda yağış və qarın saxlanması, yerdə insanlara bədbəxtlik gətirən gözəgörünməz ruhların məskən salması bütün bunlara və buna bənzər əlamətlərə Azərbaycan xalqı tərəfindən inamın olması ən adi hal kimi onlar tərəfindən qəbul olunur, bu isə heç kimi təəccübləndirmir. Bu inam da xalq arasında "hədislər" vasitəsilə möhkəmlənir və mühafizə olunur... |
|
- 13 dekabrda AMEA Folklor İnstitutunun 2025-ci il hesabatı açıqlanmış, "Azsaylı xalqların folkloru" seriyasından VII cildin və "Qərbi Azərbaycan folkloru" seriyasının V cildinin çapa hazır olduğu bəyan edilmişdir. "Azsaylı xalqların folkloru" seriyasından VII cild Ağsu, Ağdaş, Bərdə və Yevlax rayonlarında yaşayan domların folkloruna həsr edilmiş, ilk dəfə olaraq onların etnik-mədəni irsi araşdırılmışdır. Kitabda domların köçəri həyatı, oturaqlaşması, idarəçilik quruluşu, dilləri və qədim qaraçı dilindəki 200-dən çox söz və ifadə qeyd edilmişdir.
- 19 dekabrda Manas Dastanı (şəkildə) Günü və Beynəlxalq Dağlar Günü bayramları ərəfəsində Qırğız Respublikasının Azərbaycandakı səfiri Maksat Mamıtkanov və nümayəndə heyəti Ağdam rayonunun Xıdırlı kəndində, Ayköl Manas adına tam orta məktəbdə olmuşdur. Onlar məktəbə Manas haqqında Azərbaycan dilində kitablar vermiş, kənd sakinlərinə isə Manasın doğulduğu Talas əyalətində yetişdirilən lobyaları simvolik hədiyyə olaraq təqdim etmişdilər.
- 22 dekabrda Azərbaycanda 2026-cı il "Şəhərsalma və Memarlıq İli" elan edilmişdir.
- …XV əsrdə Teymuri elçilərinin Çinin Min sülaləsinin paytaxtı Pekinə (türk-monqol və müsəlman mənbələrində "Xanbalıq" adlandırılır) səfəri ilə bağlı tarixi əsər Azərbaycan dilinə tərcümə edilmişdir. Əsərin orta azərbaycan dilində nəsrlə yazılmış ilk tarixi əsər ola biləcəyi fikirləşilir.
- …Dədə Qorqudun Kitabi-Dədə Qorqudda müsəlman olaraq təqdim edilməsinə və İslam peyğəmbərinin dövründə (570–632-ci illər) yaşadığına inanılmasına baxmayaraq, elmi araşdırmaçılara görə, onun həqiqi kimliyi müzakirə mövzusudur, onun göytürklər dövründə, oğuz yabqularının yanında bir türk hakimi olması, müsəlman olmayan bir şaman-ozan olması və s. bu kimi fikirlər təklif edilir.
- …2023-cü ildə Azərbaycanda Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsənin 600 illiyi qeyd edilmişdir.
- …Tufan divin (şəkildə) oğlu Tapdıq türk və monqol əfsanələrində şeytani qüvvədən təmizlənməsi üçün göydən yerə göndərilən Tanrının övladları şəklindəki əfsanəvi qəhrəmanlar qrupuna aid olunur.
- Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi
- UNESCO üzrə Azərbaycan Respublikasının Milli Komissiyası
- Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Əlyazmalar İnstitutu
- Azərbaycan qeyri-maddi mədəni irs nümunələrinin dövlət reyestri
- Azərbaycanda UNESCO-nun qeyri-maddi mədəni irsi
- Azərbaycanda UNESCO-nun Ümumdünya irsi obyektləri
- Azərbaycanda UNESCO-nun "Dünyanın yaddaşı" obyektləri
Mədəniyyət: Dil • Yazı sistemi • Xalq dini • Folklor • Dastanlar • Ədəbiyyat • Fəlsəfə • Mifologiya • Memarlıq • Ev • Bağ • Təsviri incəsənət • Miniatür • Kalliqrafiya • Keramika • Xalçaçılıq • Heykəltəraşlıq • Milli geyim • Kosmetika • Musiqi • Muğam • Aşıq sənəti • Rəqs • Balet • Teatr • Yumor • Kino • Animasiya • Mətbuat • Radio • Televiziya • Təhsil • İdman • Döyüş sənətləri • Oyunlar • Dövlət bayramları • Festivallar • Tarixi təqvimlər • Mərasimlər • Milli Yeni il • Evlilik • Atəşfəşanlıq • Kulinariya • Çay mədəniyyəti • Şərabçılıq • Etika • Ziyarətgahlar • Xalq təbabəti
Həyat tərzi: Atçılıq • Köçərilik • Təsəvvüf • Dənizçilik • Köləlik • Ovçuluq (Pələng ovu) • Qaçaq • Qoçuluq • Qədeş
Mədəniyyət tarixi: Hun–Göytürk–Xəzər fəaliyyəti • Azərbaycan xalqının formalaşması • Eldəniz dövrü • Oğuzun bölünməsi • Monqol əlaqələri • Orta Azərbaycan dili dövrü • Türkmən üslubu • Çağatay əlaqələri • Qaraqoyunlu dövrü • Ağqoyunlu dövrü • Səfəvi dövrü • Azərbaycanlılaşma • Azərbaycan milli oyanışı • Azərbaycan İntibahı • Azərbaycan ali mədəniyyəti • Böyük Qayıdış • Azərbaycanda ümumtürk kimliyi və mədəniyyəti
Cəmiyyət: Mədəniyyət paytaxtı • Tarix • Din • Elm (Ölçü vahidləri) • Hüquq • Sosial normalar • Milli kimlik • Etnik qruplar • Tayfa quruluşu • Aristokratiya • • Dialektlər • Milliyətçilik • Diaspor • Yumşaq güc
İrs: Mühit • Mədəni təsir • Tarixşünaslıq • Ümumdünya irsi • Tarixi qoruqlar • Qeyri-maddi mədəni irs • İxtiralar və kəşflər • Coğrafi göstəricilər
Rəmzlər: Odlar yurdu • Qız qalası • Qobustan • Nar • Qarabağ atı • Tar • Buta • Xarıbülbül • Neft Daşları
