Pamir-Fərqanə irqi, Ortaasiya çayarasının irqi (ing. Pamirid, Pamir-Fergana race)— avropoid irqinin ən şərq alt irqidir, Mərkəzi Asiyada geniş yayılmışdır. Buraya ilk növbədə taciklər (xüsusilə dağ tacikləri), pamir xalqları, özbəklər, uyğurlar[1][2], həmçinin puştunlar (Kapisa, Pərvan, Qəzni, Zabul, Qəndəhar və Uruzqan əyalətlərindən), paşailər daxildir. Braxisefaliya, tünd saçlı, tünd dəri (açıq dəri və açıq saçlara daha çox Pamir xalqlarının və dağ taciklərinin nümayəndələri arasında rast gəlinir), dar çıxıntılı burun və üçüncü dərəcəli tük örtüyünün kifayət qədər güclü inkişafı ilə xarakterizə olunur[3][4]. Bu irq üçün epikantusun olmaması və sümüklü orbitin boşluğunda göz almasının orta mövqeyi ilə xarakterizə olunur. Üz düz deyil, bir qədər irəli çıxır. Yanaq sümükləri zəif inkişaf etmişdir, üz nə geniş, nə də hündürdür[5].
Tunc dövründə Orta Asiya ərazisində Hind-Avropa əhalisi arasında Pamir-Fərqanə tipi geniş şəkildə təmsil olunurdu.
Taciklər tünd saçlar və gözlər, orta tünddən açıq dəri rənginə qədər rənglərlə xarakterizə olunur.
Açıq saçlara və gözlərə Pamirlər, eləcə də Bədəxşan, Fann dağları, Tacikistanın şimalında Hisar və Zərəvşan silsilələri arasında yerləşən Zərəvşan vadisi tacikləri, eləcə də Romit, Vərzob, Qaratağ dərələrində və Rəşt və Tavildərə vadilərində və Hisarda yaşayan taciklər arasında rast gəlinir[6][7].
19-cu əsrin sonu və 20-ci əsrin ilk üç onilliyində bu irqin ən xarakterik nümayəndələri - Qərbi Pamirin əhalisi - Alp irqinin şərq qoluna aid edildi.
Lakin artıq 20-ci əsrin ikinci onilliyinin əvvəllərində bu növü Armenoid, Dinar və Alp irqləri ilə eyni sırada dayanan müstəqil bir irq kimi fərqləndirən təsnifatlar meydana çıxdı.
1920-1930-cu illərdə Mərkəzi Asiya üzrə sovet tədqiqatçıları da bu cür nəzəriyyələri dəstəkləyirdilər.
Nikolay Çeboksarovun təsnifatında (1951) cənub Avropa (Hind-Aralıq dənizi) irqi, növ qrupları arasında braxisefal Pamir və dolixosefal Şimali Hindistan irq növlərini birləşdirən Hind-Pamiri də əhatə edir. Georgi Debets (1958) Orta Asiya çayarası tipini Hind-Əfqan irqinə aid edir[8]. Viktor Bunaka (1956) görə, Orta Asiya çayarası tipi Xəzərlə birlikdə bəşəriyyətin qərb gövdəsinin Avrasiya qoluna aiddir. Onun 1980-ci ildəki irqi təsnifatında yalnız Fərqanə irqi mövcuddur[9] və bununla da Pamir əhalisini Fərqanənin düzənlik əhalisindən ayırır.
Valeri Alekseev hesab edirdi ki, “Pamir-Fərqanə irqi” ümumiləşdirici adı altında birləşən variantlar müxtəlif mənşələrə aiddir: yalnız Tacikistanın aran rayonlarının əhalisi və özbəklər Pamir-Fərqanə irqinin özünə aiddir, Pamir xalqları və dağ tacikləri isə Transxəzər tipinə, yəni türkmənlərə daha yaxındır[10][11]. Valeri Alekseyevin fikri Leonid Yablonski tərəfindən dəstəkləndi[12].
V.V.Qinzburqun fərziyyəsinə görə, Tunc dövrü Andronovo mədəniyyəti əhalisinin antropoloji tipi braxisefalizasiya və qrasilləşməyə məruz qalmışdır ki, bu da çox güman ki, Tunc mədəniyyətindən Dəmir mədəniyyətinə keçid dövründə məhsuldar qüvvələrin inkişafının və yaşayış şəraitinin yaxşılaşmasının nəticəsi idi.
Andronovo mədəniyyətinin antropoloji tipindən Orta Asiya çayıarası tipinə keçid variantları əsasən köçəri kəllə silsiləsində qeyd olunur.
Əsasən oturaq kənd təsərrüfatı populyasiyalarına aid olan digər kranioloji silsilələrdə Aralıq dənizi irqinin tiplərindən Orta Asiya çayıarası tipinə daha çox keçid xüsusiyyətləri aşkar edilir.
Beləliklə, ehtimal etmək olar ki, Orta Asiya çayının irqi tipinin formalaşması, bir tərəfdən, epoxal transformasiyaların nəticəsi idi: Andronovo mədəniyyətinin nümayəndələri arasında geniş yayılmış qrasilləşmə və Aralıq dənizi tipi arasında braxisefalizasiya, digər tərəfdən, onların qarışmasının nəticəsidir.
Qərbdə Volqadan şərqdə Yeniseyə qədər geniş bir ərazidə, müxtəlif mənbələrdən Son Tunc və Erkən Dəmir dövrlərində inkişaf edən Orta Asiya çaylarının irqi, sanki, Orta Asiya xalqlarının və qonşu ölkələrin bütün tarixi inkişafı boyunca, əsas kökləri ayrı-ayrı qruplarda ələ keçirilən mürəkkəb antropoloji tipdir.
Orta Asiya çaylarının yarışında qədim, orijinal elementlər həm bir-biri ilə, həm də kənardan gətirilənlərlə qarışırdı.
Belə qarışdırma Orta Asiyanın bütün tarixi boyu davam etmişdir.
Özbəklər arasında monqoloid elementlərin nisbəti taciklərə nisbətən daha yüksəkdir, lakin yalnız müəyyən qruplarda monqoloid elementi dominant olmasa da, heç olmasa sayca Avropa elementinə bərabər olur.
Uyğurlar da monqoloid qarışığı göstərirlər.
V. P. Alekseev Avropalıların Pamir-Fərqanə irqində braxisefaliyanın Andronovo mədəniyyətindən daha qədim mənşəyi fərziyyəsinə meylli idi.
- ↑ Ошанин Л. В. К проблеме этногенеза уйгуров (по данным сравнительной антропологии населения Средней Азии и Синьцзяна) // Ошанин Л. В., Зезенкова В. Я. Вопросы этногенеза народов Средней Азии в свете данных антропологии. Ташкент: Издательство Академии наук УзССР, 1953
- ↑ Г. Васильева. Расы и народы. Средняя Азия. // Народы (27). Российская Академия Наук. 2001. 114. ISBN 5-02-008738-6. 2022-06-14 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ Şablon:Из БСЭ
- ↑ "Ошанин, Памиро-ферганский тип, 1931 (ex Montandon, 1928)". 2018-07-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-07-22.
- ↑ "Л. В. Ошанин, В. Я. Зезнекова. ВОПРОСЫ ЭТНОГЕНЕЗА НАРОДОВ СРЕДНЕЙ АЗИИ В СВЕТЕ ДАННЫХ АНТРОПОЛОГИИ. 1953". 2017-08-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-07-22.
- ↑ // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб.. 1890–1907.
- ↑ Горцы Arxiv surəti 29 oktyabr 2013 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2013-10-29 at the Wayback Machine
- ↑ Гинзбург В.В., Трофимова Т.А. Палеоантропология Средней Азии. М.: «Наука». 1972. 299–300.
- ↑ Бунак В. В. Род Homo, его возникновение и последующая эволюция. М.: Наука. 1980.
- ↑ В.П. Алексеев. География человеческих рас // Избранное в 5 т. Т. 2. Антропогеография. М.: «Наука». 2007. 188. ISBN 978-5-02-035544-6.
- ↑ Алексеев В. П. Историческая антропология и этногенез. М.: Наука. 1989. 318–325. ISBN 5020099325.
- ↑ Л. Т. Яблонский. Ещё раз к вопросу о формировании расы Среднеазиатского Междуречья (в свете новых палеоантропологических материалов из Приаралья) Arxiv surəti 17 iyul 2011 tarixindən Wayback Machine saytında // Антропологические и этнографические сведения о населении Средней Азии. — М., 2000. С. 5-21)