Bu səhifədə iş davam etməkdədir. |
Osmanlı İmperiyasındakı yəhudilərin tarixi — Osmanlı İmperiyası ərazisində yaşamış yəhudilərin tarixi.
Tarixlə yaxından maraqlanmayan insanlarda çox vaxt iki yanlış təsəvvürə rast gəlinir:[1]
- Yəhudilər 1492-ci ildə Türkiyəyə sürgün edilmişdir
- Türklərlə yəhudilər arasındakı ilk təmas 1453-cü ildə, İstanbulun fəthindən sonra baş vermişdir
Bizansdakı yəhudilərin tarixindən də anlaşıldığı kimi yəhudilər eramızdan əvvəl IV əsrdən Anadoluda mövcud olduqları üçün Osmanlı bəylikləri dövründən imperiyanın dağılmasına qədər olan altı əsrdə, hətta imperatorluğun indiki varisi olan Türkiyə Cümhuriyyətində də Anadoluda varlıqlarını davam etdirmişlər.[2]
Osmanlı İmperatorluğunun mövcudluq dövrünün müxtəlif mərhələləri ilə yəhudilərin sosial və iqtisadi həyatı arasında paralellər mövcuddur. Məsələn, 15-ci və xüsusilə 16-cı əsrlər, Osmanlının hökmranlığı dövrü Osmanlı yəhudiliyinin qızıl çağı olmuşdur.[3] Osmanlı torpaqlarına mətbəəni ilk gətirən yəhudilər də Osmanlı hökumətində mühüm vəzifələr tuturdular. 17-ci əsrdə Osmanlının durğunluğu dövründə Osmanlı yəhudiləri mədəni və iqtisadi tənəzzülə uğramışdır.[4] 18-ci əsrdə tənəzzül zamanı yəhudilər Sabbatay Zevi hadisəsinin şoku səbəbindən "passiv qoruma psixozu" içərisinə düşmüşlər.[5]
Dağılma dövrü olan 19-cu əsrdə yəhudilərin mədəni səviyyəsi o qədər çökmüşdü ki, hətta xarici dillərin öyrənilməsi belə dindən çıxma kimi görülürdü.[6] Ancaq Osmanlı İmperatorluğu dövründən asılı olmayaraq müsəlman Osmanlı İmperatorluğunda yaşayan yəhudilər xristian Avropa hakimiyyəti altında olan yəhudilərə nisbətən güvən və əmin-amanlıq içində həyatlarını sürdürmüş və bunun müqabilində də həmişə türk torpaqlarının milli maraqlarını müdafiə etmişlər.[7][8]
- ↑ Güleryüz, 2012. səh. 21
- ↑ Lewis, 1984
- ↑ Güleryüz, 2012. səh. 47
- ↑ Güleryüz, 2012. səh. 98
- ↑ Güleryüz, 2012. səh. 121
- ↑ Güleryüz, 2012. səh. 151
- ↑ Güleryüz, 2012. səh. 182
- ↑ Güleryüz, 2012. səh. 172
- Aboab, Immanuel. Nomologia o Discursos Legales. Portekiz. c. 1750.
- Akant, İlhan. Yahudi Cemiyetlerinin 1877'de verdikleri muhtıra. Osmanlı Arşivi S.11 Karton 108 D.27, Güneş. 19 Eylül 1986. (#apostrophe_markup)
- Bardakçı, İlhan. Biz hiç ırkçı olmamışız. Tercüman. 7 Mayıs 1983.
- Carmoly, Eliakim. Histoire des Medecins Juifs, Anciens et Modernes. Bruxelles. 1844.
- Charriere, Ernest. Negociations de la France dans le Levant. Imprimerie Nationale, Paris. 1848.
- Cündioğlu, Dücane. Üsküdar'da bir Yahudi Mahallesi. Yeni Şafak. 30 Ekim 2004.
- Çelebi, Evliya. Evliya Çelebi Seyahatnamesi. Mehmed Zillioğlu, Sadeleştiren: Tevfik Temelkuran, Necati Aktaş, Üçdal Neşriyat, Cilt 1. 1976.
- Dedeoğlu, Taner. İdrar zorluğuna hicaz makamı. Milliyet Panorama. 6 Temmuz 1986.
- Dernschwam, Hans. Lagebuch einer Reise nach Konstantinopl und Kleines Asien. Türkçe çev. Yaşar Önen, İstanbul ve Anadolu'ya Seyahat Günlüğü, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Mersin. 1992.
- Dumont, Paul. Une source pour lietude des Communautes Juives de Turquie: les Archives de l'Alliance Israelite Universelle. Journal Asiatique, Tome 267, Paris. 1979. (#apostrophe_markup)
- Epstein, Mark Alan. The Ottoman Jewish Communities and their role in the Fifteenth and Sixteenth Centuries. Klaus Schwarz Verlag, Freiburg. 1980.
- Febvre, Michel. Le Theatre de la Turquie. REJ, T.20, Paris. 1890. (#apostrophe_markup)
- Franco, M. Essai sur l'Histoire des Israelites de l'Empire Ottoman, Depuis les origines jusque a nos jours. Librairie A. Dublacher, Paris. 1897.
- Galante, Abraham. 'Documents Officiels Turcs Concernant les Juifs de Turquie Recueil de 114 lois, reglements, firmans, berats, ordres et decisions de tribunaux. Trfirstuction française, Ets. Haim, Rozio & Co., Istanbul. 1931.
- Galante, Abraham. Turcs et Juifs. Etude Historique, Politique. Ets Haim, Rozio & Co., İstanbul. 1932.
- Galante, Abraham. Histoire des Juifs d'Istanbul, despuis la prise de cette ville en 1453 par Fatih Mehmed II, jusqu a nos jours. 1er Volume, Imprimerie Hüsnütabiat, İstanbul. 1941.
- Galante, Abraham. Appendice a l'Ouvrage Documents Officiels Turcs concernant les Juifs de Turquie. İstanbul. 1941.
- Galante, Abraham. Histoire des Juifs d'Istanbul, despuis la prise de cette ville en 1453 par Fatih Mehmed II, jusqu a nos jours. 2eme Volume, Imprimerie Hüsnütabiat, İstanbul. 1942.
- Galante, Abraham. Türkler ve Yahudiler. İlaveli İkinci Baskı, Tan Matbaası, İstanbul. 1947.
- Galante, Abraham. En 1804 un incendie detruisit onze synagogues a Haskeuy. LBT. 15 Haziran 1948. (#apostrophe_markup)
- Galante, Abraham. 'Histoire des Juifs de Turquie. 9 cilt, İsis yayıncılık, İstanbul. 1986.
- Golub & Green, Jacob S. & Alan S. A Short History of the Jews. Vol.2, Commission on Jewish Education of the Union of American Hebrew Congregation, Cincinnati, USA. 1944.
- Gövsa, İbrahim Alaettin. Sabatay Sevi. Semih Lütfi Kitabevi, İstanbul.
- Graetz, Heinrich. History of the Jews. Philadelphia, 1949 baskısı. 1894.
- Gross, Henri. La Famille Juive Hamon. REJ., T.56, Paris. 1909. (#apostrophe_markup)
- Güleryüz, Naim A. İstanbul Sinagogları. Ajans Class Reklamcılık Yayıncılık, İstanbul. 1992.
- Güleryüz, Naim A. Doğu'nun Rotschild'i: Kamondo Ailesi. Tarih ve Toplum, İstanbul. Nisan 2003. (#apostrophe_markup)
- Güleryüz, Naim A. Türkiye Sinagogları, C.I İstanbul Sinagogları. İzzet Keribar (fotoğraf), Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., İstanbul. 2008.
- Güleryüz, Naim A. Bizans'tan 20. Yüzyıla - Türk Yahudileri. Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., İstanbul. Ocak 2012.
- Hacker, Joseph. Istanbul Jewry: 1750-1870, A Tale of Two Cities. The Jewish Museum, New York. 1972.
- Haim, Abraham. Fonseca. EJ, Vol.6. (#apostrophe_markup)
- Haim & Geller, Abraham & Yaacov. İstanbul. EJ, Vol.9. (#apostrophe_markup)
- Haim & Geller, Abraham & Yaacov. İstanbul - The Boat Owners' Society. EJ, Vol.9. (#apostrophe_markup)
- Heyd, Uriel. Moses Hamon Chief Jewish Physician to Sultan Suleiman the Magnificent. Oriens VI. 1963. (#apostrophe_markup)
- Kam, Ruşen Ferit. Türk azınlık musikicileri: Zaharya ve İzak. Radyo Mecmuası, C.6, S.66. (#apostrophe_markup)
- Karahan, Abdülkadir. İslam Türk Büyükleri - Sokullu. Hürriyet. 19 Temmuz 1981.
- Karal, Enver Ziya. Non Muslim Representatives in the First Contitutional Assembly, Christian and Jews in the Ottoman Empire. edited by B. Braude and B. Lewis, New York. 1982.
- Kayalı, Hasan. Jewish Representation in the Ottoman Parliaments. yay. Avigdor Levi, The Jews of the Ottoman Empire, Princeton. 1994. (#apostrophe_markup)
- Kazgan, Haydar. Osmanlı ve Türk Ekonomisinde Şirketleşme Olayı. Ekonomide Diyalog, S.22. Mart 1985. (#apostrophe_markup)
- Koçu, Reşat Ekrem. Türk Zaferleri. Milliyet tarih eki, İstanbul. 1954.
- Kupfer, Ephraim. Tam ibn Yahya. EJ. (#apostrophe_markup)
- Lamartine, Alphonse de. Osmanlı Tarihi. çev. Serhat Bayram, yay. H. Niyazi Ahmet Banoğlu, Hasan Tuncay ve Yalçın Toker, Sabah, İstanbul. 1991.
- Lazar, Moshe. Ladino. EJ, Vol.10. (#apostrophe_markup)
- Lehman, Manfred R. Swedish and Dutch sources regarding Moshed ben Yehuda Bebri, an Ottoman Ambassador to Sweden. Mayıs 1992.
- Lewis, Bernard. The Jews of Islam. Princeton University Press, New Jersey. 1984.
- Marcus, Simon. Hamon. EJ. (#apostrophe_markup)
- Molho, Michael. Histoire des Israelites de Castoria. with Abraham Mevorah,, Selanik. 1938.
- Nicolay, Nicholas de. Les navigations, peregrinations et voyages faicts en la Turquie. Anvers. 1576.
- Öztuna, yearmaz. Musikimizde Museviler. 500. year Vakfı 20 Nisan 1992 günü Atatürk Kültür Merkezi'nde icra edilen Prof. Dr. Nevzat Altığ yönetiminde İstanbul Devlet Klasik Müziği Korosu konseri broşürü. 20 Nisan 1992.
- Papo, Rabbi Dr. M. The Sephardic Community of Vienna, The Jews of Austria: essay on their life, history on a destruction. edited by Josef Fraenkel, Vallentine, Mitchell, London. 1967.
- Rabinowitz, Louis Isaac. Caro Joseph. EJ. (#apostrophe_markup)
- Refik, Ahmet. Hicri On Birinci Asırda İstanbul Hayatı (1000-1100). Enderun Kitabevi, İstanbul. 1988.
- Reinach, Salomon. Saint Polycarps et les Juifs d'İzmir. REJ, T.11, Paris. 1885. (#apostrophe_markup)
- Renouard, Albert. Chez les Turcs en 1881. Editeur: Alphonse Lemerre, Paris. 1881.
- Roditi, Edouard. Camondo's Way. Grand Street Mecmuası.
- Rodrigue, Aron. French Jews Turkish Jews. Indiana University Press. 1990.
- Rodrigue, Aron. Türkiye Yahudilerinin Batılılaşması. çev. İbrahim Yıldız, Ayraç Yayınevi, Ankara. 1997.
- Rosanes, Salamon Abraham. Korat ha-Yehidim be-Turkiyah ve-Arzot ha-Kadem. İbranice 6 ciltlik Türkiye ve Doğu Musevileri Tarihi. 1930–1945.
- Roth, Cecil. Histoire du peuple Juif. Editions Stock, Paris. 1980.
- Saban, Giacomo. Ebrei di Turchia, Rassegna Mensile di Israel. İtalya. Ocak-Nisan 1983.
- Schick, Irvin Cemil. Osmanlılar Azınlıklar ve Yahudiler. Tarih ve Toplum Dergisi, S.29. Mayıs 1986. (#apostrophe_markup)
- Scholem, Gershom. Shabbetai Zevi. EJ. (#apostrophe_markup)
- Sel, Kemal Salih. Türk Masonluk Tarihine ait 3 etüt. İstanbul. 1973.
- Sertoğlu, Mithat. Osmanlı İmparatorluğunda azınlık meselesi. Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, S.25, İstanbul. 1969. (#apostrophe_markup)
- Sevilla-Sharon, Moshe. Türkiye Yahudileri-Tarihsel Bakış. Kudüs. 1982.
- Shmuelewitz, Aryeh. The Jews of the Ottoman Empire in the late 15th and 16th Centuries. Leiden. 1984.
- Şehsuvaroğlu, Haluk. Asırlar Boyunca İstanbul, Sarayları-Camileri-Abideleri-Çeşmeleri. Cumhuriyet Tarih İlavesi, İstanbul. 1953.
- Şeni, Nora. Les Camondo ou l'Eclipse d'une Fortune. avec Sophie Le Tarnec, Actes Sud, Paris. 1997.
- Şeni, Nora. Camondolar, Bir Hanedanın Çöküşü. avec Sophie Le Tarnec, çev. Yaman Aksu, Kitap Yayınevi, İstanbul. 2010.
- Tanör, Bülent. Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri (1789-1980). Yapı Kredi Kültür ve Sanat Yayınları, Üçüncü Baskı Afa Yayıncılık, İstanbul. 1996.
- Terzioğlu, Prof. Dr. Arslan. Musa Bin Hammun ve onun Diş Tababetine dair Türkçe bir kitabı. Tarih ve Toplum Dergsisi, Sayı 106. 106. (#apostrophe_markup)
- Tugay, Emine Çiğdem & Mehmet Selim. Kamondo Han. Beyoğlu A.Ş., İstanbul. 2007.
- Tuğlacı, Pars. Osmanlı Şehirleri. Milliyet, İstanbul. 1985.
- Tunaya, Tarık Zafer. Türkiye'de Siyasi Partiler, C.1, İkinci Meşrutiyet Dönemi. Doğan Kardeş Yayınları, İstanbul. 1952.