Neoluddizm (ing. Neo-Luddism) — texnologiyanın sürətli inkişafı və onun cəmiyyətə, ətraf mühitə və insan münasibətlərinə təsiri ilə bağlı narahatlıqları ifadə edən müasir sosial hərəkat və ideoloji yanaşma.[1] Bu anlayış XIX əsrdə İngiltərədə sənaye inqilabı dövründə texnoloji dəyişikliyə qarşı çıxan Ludditlər hərəkatına istinadla formalaşmışdır. Neoludditlər texnologiyanın tərəqqisini tamamilə rədd etməsələr də, onun tənqidi təhlilini və insan həyatına təsirlərinin diqqətlə qiymətləndirilməsini vacib sayırlar.
Neoluddizmin kökləri XIX əsrin əvvəllərində İngiltərədə meydana çıxan Luddit hərəkatına gedib çıxır. 1811–1816-cı illərdə baş vermiş bu hərəkat, sənaye inqilabının ilk mərhələlərində yeni mexaniki toxuculuq dəzgahlarının işçilərin əmək bazarındakı mövqeyini zəiflətməsinə qarşı reaksiya olaraq yaranmışdı.[2]"Ludditlər" adlanan fəhlə qrupları fabriklərə hücum edir, maşınları sındırır və texnologiyanın insan əməyini əvəz etməsinə etiraz edirdilər. Onların simvolik lideri kimi "Ned Ladd" adlı uydurma şəxsiyyət göstərilsə də, bu ad altında geniş sosial narazılıq gizlənirdi. Hökumət tərəfindən sərt şəkildə yatırılan bu hərəkat, texnologiyaya qarşı çıxanların sinoniminə çevrildi.[3]
XX əsrin ikinci yarısında, xüsusilə İkinci Dünya müharibəsindən sonra texnologiyanın daha sürətlə inkişaf etməsi və cəmiyyətin hərtərəfli texnoloji asılılığa girməsi fonunda yeni bir narahatlıq dalğası yarandı.[4] Kompüterlərin, avtomatlaşdırmanın, nüvə enerjisinin və biotexnologiyanın geniş tətbiqi bir çox mütəfəkkiri texnologiyanın etik, sosial və ekoloji nəticələri haqqında düşünməyə sövq etdi. Bu dövrdə "neoluddizm" anlayışı formalaşmağa başladı və klassik luddit ruhu müasir kontekstdə yenidən canlandı.[5]
Neoluddizmin müasir forması 1970–1980-ci illərdə daha aydın şəkildə ifadə olundu. Bu dövr ərzində Jak Ellyul, İvan İlliç, Lüis Mamford və Nil Postman kimi intellektual düşünürlər texnologiyanın cəmiyyət üzərindəki dominant rolunu tənqid etdilər. Onlar texnologiyanın yalnız vasitə olmadığını, eyni zamanda sosial strukturları, mədəni prioritetləri və insan münasibətlərini köklü şəkildə dəyişdirdiyini irəli sürdülər. Ellyul “Texnoloji cəmiyyət” (La Technique) adlı əsərində texnologiyanın öz daxili məntiqi ilə inkişaf etdiyini və artıq insan nəzarətindən çıxdığını iddia edirdi.[6]
1980–1990-cı illərdə biotexnologiya, gen mühəndisliyi və genetik modifikasiya olunmuş orqanizmlər(GMO) kimi yeni texnologiyalar ortaya çıxmağa başladıqda neoluddit narahatlıqları daha da gücləndi. Bir çox ictimai fəal və alimlər bu texnologiyaların təbiətə və insan genetikası üzərindəki uzunmüddətli təsirlərinin kifayət qədər anlaşılmadığını və tənzimlənmədiyini qeyd edirdilər. Bu dövrdə “Etik neoluddizm” anlayışı daha geniş yayılmağa başladı – bu yanaşma texnologiyanı inkar etmədən, onun hərtərəfli və məsuliyyətli şəkildə qiymətləndirilməsini müdafiə edirdi.[7][8]
2000-ci illərdən etibarən rəqəmsal texnologiyaların (sosial şəbəkələr, smartfonlar, süni intellekt və s.) kütləvi yayılması və rəqəmsal nəzarətin artması neoluddist narahatlıqları yeni mərhələyə keçirdi.[9] Şəxsi məlumatların toplanması, alqoritmik nəzarət, insanın texnologiyadan psixoloji asılılığı və sosial əlaqələrin rəqəmsallaşması ilə bağlı müzakirələr bu hərəkatın əsas istiqamətlərindən biri oldu. Xüsusilə Facebook, Google, Amazon kimi texnoloji nəhənglərə qarşı tənqidlər neoluddist arqumentlərlə üst-üstə düşməyə başladı.[10]
Bu dövrdə neoluddizm yalnız fəlsəfi və nəzəri səviyyədə deyil, həm də praktik ictimai hərəkatlar formasında təzahür etməyə başladı. Bəzi aktivist qruplar texnologiyanın yavaşladılması, “ağıllı texnologiyalar”ın etik istifadəsi, biomühəndisliyin və süni intellektin tənzimlənməsi istiqamətində çağırışlarla çıxış etdilər.[11] Xüsusilə yavaş texnologiya hərəkatı, rəqəmsal detoks təşəbbüsləri və təbiətə qayıdış fəlsəfəsi bu baxımdan neoluddizmlə üst-üstə düşən tendensiyalar sayılır.
Beləliklə, neoluddizm klassik luddit ruhunun müasir texnoloji dövrdə yenidən doğulmasıdır. O, texnologiyanı təkamülün qaçılmaz mərhələsi deyil, ictimai və etik qərarların nəticəsi kimi qiymətləndirir. Neoluddist mövqelər texnoloji inkişafın total şəkildə qarşısını almağa deyil, onun insanlığa və təbiətə uyğun şəkildə formalaşdırılmasına çağırır.[12]
Neoluddizm müasir texnologiyanın cəmiyyətə, ətraf mühitə və insan həyatına təsirinə dair tənqidi yanaşmanı ifadə edən fəlsəfi və sosial mövqedir. Bu yanaşmanın əsas prinsipi ondan ibarətdir ki, texnoloji tərəqqi yalnız faydalı nəticələr doğurmur, eyni zamanda ciddi sosial və ekoloji fəsadlara yol aça bilər. Neoludditlər texnologiyanın insan münasibətlərini və mənəvi dəyərləri zəiflətməsini əsas narahatlıq mənbəyi kimi görürlər. Onların fikrincə, texnologiya insanlar arasında birbaşa münasibətləri əvəz edərək fərdiləşmə, təcridolma və sosial parçalanma kimi nəticələr doğurur. Bundan əlavə, neoluddist mövqelər texnologiyanın təbiətə və ekosistemlərə təsirini də tənqid edirlər. Sürətlə inkişaf edən sənaye və rəqəmsal texnologiyalar resursların tükənməsinə, tullantıların artmasına və iqlim dəyişikliyinə səbəb olur. Neoludditlər, bu prosesin planetin uzunmüddətli sabitliyinə ciddi təhlükə yaratdığını düşünürlər.[13]
İqtisadi baxımdan, neoluddizm texnologiyanın əmək bazarına təsiri ilə də narahatdır. Robotlaşma və süni intellekt texnologiyalarının geniş yayılması nəticəsində iş yerlərinin avtomatlaşdırılması və əmək tələbatının azalması sosial bərabərsizliyin dərinləşməsinə səbəb olur. Bu proses həm də iqtisadi imkanların az bir qrup texnoloji elitanın əlində cəmləşməsinə yol açır. Neoluddit yanaşmalar həmçinin rəqəmsal nəzarət və informasiya təhlükəsizliyi ilə bağlı ciddi suallar ortaya qoyur. Şəxsi məlumatların toplanması və emalı, fərdi azadlıqların məhdudlaşdırılması, texnoloji nəzarət sistemlərinin yayılması müasir neoluddizmin əsas tənqid mövzularından biridir. Onlar texnologiyanın totalitarizmin yeni formalarına yol aça biləcəyindən ehtiyat edirlər.[14]
Digər bir önəmli prinsip isə insanın təbiətə bağlılığının zəifləməsi ilə bağlıdır. Neoludditlərə görə, texnologiyanın hərtərəfli yayılması nəticəsində insan daha çox rəqəmsal məkanda yaşamağa başlayır, bu isə fiziki dünya ilə əlaqənin kəsilməsinə və ekoloji duyarlığın azalmasına səbəb olur.
Neoluddizm günümüzdə müxtəlif formalarda təzahür edir. Bəzi radikal cərəyanlar texnologiyanın ümumiyyətlə rədd edilməsini müdafiə etsələr də, daha geniş yayılmış yanaşmalar texnologiyaya tənqidi və etik çərçivədə baxmağı təklif edirlər.[15] Bu yanaşmalar xüsusilə ətraf mühitin qorunması, insan hüquqları, rəqəmsal təhlükəsizlik və sosial ədalət kimi məsələlərlə kəsişir. Müxtəlif ictimai hərəkatlar — o cümlədən ekoloji fəallar, anti-qloballaşma təşəbbüsləri, rəqəmsal hüquq müdafiəçiləri və biotexnologiya əleyhdarları — neoluddist ideyaları öz platformalarına daxil etmişlər.[16]
Neoluddizmin mövqeyi bəzi tədqiqatçılar və texnoloji tərəqqi tərəfdarları tərəfindən tənqid olunur. Onların fikrincə, neoluddizm bəzən texnologiyaya qarşı irrasional qorxuya və müasir inkişaflara müqavimətə əsaslanır. Bu yanaşmanın riskləri qabartmaqla yanaşı, texnologiyanın gətirdiyi potensial faydaları, məsələn, səhiyyə, təhsil, məlumat əlçatanlığı və sosial şəbəkələşmədəki müsbət yönləri görməzlikdən gəldiyi iddia olunur.[17]
Digər tənqid isə neoluddizmin bəzi hallarda utopik və geriyə dönük xarakter daşıması ilə bağlıdır. Tənqidçilərə görə, texnologiyanı rədd etmək əvəzinə, onun etik, davamlı və insan yönümlü şəkildə inkişaf etdirilməsi daha məqsədəuyğundur. Buna görə də, texnologiyanın risklərinə qarşı məsuliyyətli siyasətlərin hazırlanması və ictimai nəzarətin gücləndirilməsi daha realist və effektiv yanaşma kimi qiymətləndirilir.[18]
- ↑ Jones, Steve E. Against technology: from the Luddites to neo-Luddism. CRC Press. 2006. 20. ISBN 978-0-415-97868-2.
- ↑ Basney, Lionel. Questioning Progress, Books and Culture magazine, 1998
- ↑ Brosnan, M.J. (1998). Technophobia: the psychological impact of Information Technology. pg 155. London: Routledge.
- ↑ Sale, Kirkpatrick. "AVOWEDLY LOW-TECH: America's new Luddites". mondediplo.com. February 1997. İstifadə tarixi: 14 November 2020.
- ↑ Brosnan, M.J. (1998). Technophobia: the psychological impact of Information Technology. pg 155. London: Routledge.
- ↑ Christensen, Karen; David Levinson. Encyclopedia of community: from the village to the virtual world, Volume 3. SAGE. 2003. 886. ISBN 978-0-7619-2598-9.
- ↑ Graham, Gordon. The Internet: a philosophical inquiry. Routledge. 1999. səh. 9. ISBN 978-0-415-19749-6.
- ↑ Huesemann, Michael H., and Joyce A. Huesemann (2011). Technofix: Why Technology Won’t Save Us or the Environment, New Society Publishers, Gabriola Island, British Columbia, Canada, ISBN 0865717044, 464 pp.
- ↑ Glendinning, Chellis. Notes towards a Neo-Luddite manifesto. Utne Reader, 1990.
- ↑ Doresa Banning, Modern Day Luddites, 30 November 2001, [1] Arxivləşdirilib 7 mart 2016 at the Wayback Machine
- ↑ Postman, Neil. "Of Luddites, Learning, and Life". Technos. 2 (4). Winter 1993.
- ↑ Bell, David. Science, technology and culture. McGraw-Hill International. 2005. səh. 55. ISBN 978-0-335-21326-9.
- ↑ Tom Kington. "Italian anarchists kneecap nuclear executive and threaten more shootings". The Guardian. 11 May 2012. İstifadə tarixi: 13 May 2012.
- ↑ Interview with the Luddite, Wired magazine, Issue 3.06, Jun 1995
- ↑ Ellul, The Technological Society p. 324
- ↑ Wheeler, Michael, "Martin Heidegger", The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Spring 2013 Edition), Edward N. Zalta (ed.)
- ↑ Lindholdt, Paul. "Luddism and Its Discontents". American Quarterly. 49 (4). 1997: 866–873. doi:10.1353/aq.1997.0033. JSTOR 30041816.
- ↑ The Washington Post: Unabomber Special Report: Industrial Society and Its Future by Theodore Kaczynski
- Huesemann, M.H., and J.A. Huesemann (2011). Technofix: Why Technology Won’t Save Us or the Environment, New Society Publishers, Gabriola Island, Canada, ISBN 0865717044.
- Kaczynski, Theodore (2020) Anti-Tech Revolution: Why and How, Fitch & Madison Publishers, Scottsdale, ISBN 978-1-944228-02-6
- Kaczynski, Theodore (2022) Technological Slavery, Fitch & Madison Publishers, Scottsdale, ISBN 978-1-944228-03-3
- Marshall, Alan (2016) Ecotopia 2121: Our Future Green Utopia, Arcade Publ, New York, ISBN 9781628726008
- Postman, Neil (1992) Technopoly: the Surrender of Culture to Technology Knopf, New York, ISBN 0-394-58272-1
- Pynchon, Thomas. "Is It O.K. To Be A Luddite?". The New York Times. 28 October 1984.
- Quigley, Peter (1998) Coyote in the Maze: Tracking Edward Abbey in a World of Words University of Utah Press, Salt Lake City, ISBN 0-87480-563-5
- Roszak, Theodore (1994) The Cult of Information: A Neo-Luddite Treatise on High-Tech, Artificial Intelligence, and the True Art of Thinking (2nd ed.) University of California Press, Berkeley, California, ISBN 0-520-08584-1
- Sale, Kirkpatrick (1996) Rebels Against The Future: The Luddites And Their War On The Industrial Revolution: Lessons For The Computer Age Basic Books, ISBN 978-0-201-40718-1
- Tenner, Edward (1996) Why Things Bite Back Knopf, New York, ISBN 0-679-42563-2
- Mueller, Gavin (2021) Breaking Things at Work: The Luddites Are Right About Why You Hate Your Job; ASIN: B07ZN3MFL4