Myanma dilləri

Birmanca Bamar xalqının və Bamarların aidiyyəti subetnik qruplarının ana dilidir, həmçinin Monlar kimi bəzi digər etnik azlıqların da danışdığı dildir. 2007-ci ildə birmanca 33 milyon nəfər tərəfindən ana dili kimi danışılırdı.^[2] Birmanca əlavə olaraq daha 10 milyon nəfər tərəfindən ikinci dil kimi danışılır, xüsusilə Myanmadakı etnik azlıqlar və qonşu ölkələrdə yaşayanlar tərəfindən.

Birmanca Çin-Tibet dil ailəsinin Tibet-Birman dillərinin Cənubi Birma qoluna aiddir. Birmanca Tibet-Birman dilləri arasında ən geniş yayılmış dildir və Çin-Tibet dilləri içərisində Çin (Sinitik) dillərindən sonra ikinci ən çox danışılan dildir. Birmanca Çin, Tibet və Tanyut dillərindən sonra Çin-Tibet dilləri arasında yazı sistemi inkişaf etmiş dördüncü dildir. Birmanca müxtəlif dialektlərə və ya yaxın dillərə malikdir, bunlardan ən böyüyü Arakan (və ya Rakxayn) dilidir. Bu dialekt birmancanın qədim formalarında mövcud olan /r/ səslərini saxlayır və sait tələffüzündə bir sıra fərqliliklər göstərir. Birmanca sözlərin bəzi ingiliscəyə uyğunlaşdırılmış formaları Rakxayn tələffüzünə əsaslanır; məsələn, Ayeyarvadi çayı üçün “İrrawaddy” forması. Digər mühüm birmanca dialekt və ya dillərə Davey bölgəsində danışılan Tavoyan və İntha dilləri daxildir. Aşağıdakılar adətən ayrıca dil kimi qəbul olunur:

• Birmanca
• Arakan dili
• İntha dili

Təbii dilin emalı (natural language processing) sahəsində, yəni kompüterlərin insan danışığı olan birmanca ilə qarşılıqlı əlaqəsi ilə bağlı tədqiqatlar 1990-cı ildən 2016-cı ilə qədər olan 25 ildən artıq dövrdə bir sıra mühüm işlərin görülməsi ilə müşayiət olunmuşdur. Bu işlərə birmanca sözlərin tanınması, seqmentləşdirilməsi, anlam aydınlaşdırılması (disambiguation), qruplaşdırılması, semantik təhlil və tokenləşdirmə, eləcə də nitq hissələrinin təyini, maşın tərcümə sistemləri, mətn daxil etmə üsulları, mətnin tanınması və mətnin vizuallaşdırılması metodları daxildir. Bundan əlavə, paralel korpusların yaradılması, axtarış sistemlərinin və birmanca üçün WordNet-in inkişafı sahələrində də gələcək tədqiqat perspektivləri araşdırılmışdır.

Birmanca və onun dialektlərindən əlavə, Myanmada danışılan yüzə yaxın dilə aşağıdakılar daxildir: Şan dili (Tay dili, 3,2 milyon nəfər tərəfindən danışılır), Karen dilləri (2,6 milyon), Kaçin dili (900 min), Tamil dili (1,1 milyon), müxtəlif Çin (Chin) dilləri (780 min) və Mon dili (Mon–Xmer dil ailəsi, 750 min nəfər tərəfindən danışılır). Bu dillərin əksəriyyəti birmanca əlifbasından istifadə edir.

Myanmada etnik azlıqların dillərindən istifadə ümumiyyətlə təşviq olunmur.

Birmanca işarə dili ilə bağlı olaraq, bir yoxsa iki ayrı işarə dilinin mövcud olduğu hələ dəqiq bilinmir.

Cənubi Birma qoluna aid olmayan müxtəlif Çin-Tibet dilləri də mövcuddur. Şan ştatının şimalında və Kaçin ştatında yaşayan bəzi azlıq qrupları Birma dillərinin Şimali Birma qoluna aid dillərdə danışırlar. Loloş (Loloiş) dilləri arasında Myanmada əsasən Şan ştatında danışılan dörd dil qrupu var, Lisu dili isə həm də Kaçin ştatında istifadə olunur.^[3] Bu dörd dilin yazı sistemi XX əsrdə xristian missionerləri tərəfindən təqdim edilmiş latın əlifbasına əsaslanır. Bu dörd dil aşağıdakılardır:

• Akha
• Lahu
• Pyen
• Lisu

Digər Loloş dillərinə Nusu dili də daxildir.

Ən böyük dil müxtəlifliyi isə Çin ştatındadır. Burada "Çin" termini belə, əslində, bənzərlikləri olan 52 fərqli qrupa verilmiş birmanca addır. Bu qrupların əksəriyyəti, lakin hamısı deyil, Kuki-Çin dil ailəsinə aiddir. Bir çox Çin dilləri coğrafi adlarla tanınır, məsələn: Tedim, Haka və Falam.^[4]

• Anu-Hkonso
• Şö
• Baum
• Daai
• Xumi
• Falam
• Haka Çin
• Kaang
• Laytu
• Lautu
• Mara
• Matu
• Mizo
• Mün
• Naun
• Velaunq
• Runqtu
• Senthanq
• Sizanq
• Sonqlay
• Sumtu
• Taur
• Tedim
• Tado
• Tayfum
• Zotunq
• Zifey
• *

Hazırda Birmanca əsas tədris dili, ingiliscə isə ikinci dil kimi öyrədilir. XIX əsrin sonlarından 1964-cü ilə qədər ali təhsildə əsas tədris dili ingilis dili olmuşdur. Həmin ildə general Ne Vin təhsilin “birmalaşdırılması” məqsədilə islahatlar həyata keçirmişdir.^[5] İngilis dili hələ də təhsilli şəhər sakinləri və ölkə hökuməti tərəfindən istifadə olunur.

• Goddard, Cliff, The Languages Of East And Southeast Asia: An Introduction, Oxford University Press, 2005, ISBN 0-19-924860-5
• Bradley, David. Languages // Simpson, Adam; Farrelly, Nicholas; Holliday, Ian (redaktorlar ). Routledge Handbook of Contemporary Myanmar. Routledge. 2020. 117–125. ISBN 9781138820777.
• Lintner, Bertil, Myanmar/Burma // MacKerras, Colin (redaktor), Ethnicity in Asia, Routledge, 2003, ISBN 0-415-25816-2
• Thein, Myat, Economic Development of Myanmar, Institute of Southeast Asian Studies, 2004, ISBN 981-230-211-5

• Linguistic map of Burma from Muturzikin.com
• Main spoken languages of Myanmar at MIMU