Multimetodologiya və ya çoxmetodlu yanaşma (ing. Multimethodology or multimethod research) — elmi tədqiqatlarda bir neçə fərqli metodologiyanın və ya tədqiqat üsulunun eyni araşdırma çərçivəsində paralel və ya ardıcıl şəkildə istifadəsini nəzərdə tutan yanaşma. Bu yanaşma, bir tədqiqat problemini daha əhatəli, çoxşaxəli və dərin şəkildə başa düşmək üçün müxtəlif metodların bir-birini tamamlayıcı xüsusiyyətlərindən faydalanır.[1][2][3]
Multimetodologiya, xüsusilə sosial elmlərdə, idarəetmə, təhsil və informasiya sistemləri sahəsində geniş tətbiq olunur. Bu yanaşma vasitəsilə tədqiqatçılar həm keyfiyyət (qualitative), həm də kəmiyyət (quantitative) üsullardan eyni araşdırma daxilində istifadə edə bilirlər.[4]
Multimetod tədqiqat dizaynları mürəkkəb sosial və təşkilati problemlərin araşdırılmasında geniş imkanlar yaradır. Bu yanaşma bir tədqiqat probleminin fərqli tərəflərini işıqlandırmaq üçün həm keyfiyyət, həm də kəmiyyət üsullarının güclərindən istifadə edir.[5] Tədqiqatçılar nəticələrin triangulyasiyası yolu ilə etibarlılığı artırmaq imkanı qazanırlar. Multimetodologiya təkrarlanan və çoxsəviyyəli hadisələri daha əhatəli şəkildə izah etməyə imkan verir. Bu metod, fərqli maraqlı tərəflərin ehtiyaclarına uyğun məlumat təqdim etmək baxımından da üstünlük təşkil edir.[6] Bəzi sahələrdə, xüsusilə səhiyyə və təhsil kimi, çoxmetodlu yanaşmalar tədqiqat etikasına və inklüzivliyə daha uyğun hesab edilir. Bu yanaşma yeni anlayışların formalaşdırılmasına və praktik tövsiyələrin verilməsinə kömək edir. Tədqiqatçıların təcrübəsinə əsaslanan nəzəri modellərin zənginləşdirilməsi üçün də mühüm vasitədir. Bütün bunlar multimetod yanaşmaları elmi cəmiyyət üçün arzuolunan edir.
Qarışıq metodların tətbiqi daha çox resurs tələb etsə də, müasir texnologiyalar onun icrasını asanlaşdırır. Rəqəmsal alətlər, proqram təminatları və bulud əsaslı xidmətlər məlumatların toplanmasını və təhlilini sürətləndirir.[7][8] Tədqiqat qrupları arasında əməkdaşlıq bu cür metodların həyata keçirilməsini daha əlçatan edir. Lakin tədqiqatçılar həm kəmiyyət, həm də keyfiyyət metodlarında yetərli bilik və təcrübəyə malik olmalıdırlar. Yaxşı planlaşdırma və metodoloji uyğunluq olmadan multimetod layihələr uğursuz ola bilər. Multimetod layihələrin idarə edilməsi daha çox zaman və maliyyə tələb edir. Düzgün nümunə seçimi və təhlil planı layihənin həyata keçirilməsində həlledici rol oynayır.[9] Tədqiqatların etik aspektləri də daha geniş şəkildə nəzərə alınmalıdır. Bəzi kontekstlərdə bu metodlara təşkilati dəstək zəif ola bilər. Buna baxmayaraq, metodoloji çeviklik bu yanaşmanı praktik olaraq həyata keçirmək üçün əlverişli edir.
Praqmatizm qarışıq metodologiyanın fəlsəfi əsasını təşkil edən mühüm yanaşmadır. Bu baxışa görə, metod seçimi tədqiqat sualının və məqsədin tələblərinə uyğun olmalıdır.[10] Praqmatist tədqiqatçılar tək bir metodun deyil, uyğun olanın effektiv olduğunu müdafiə edirlər. Onlar üçün həqiqətin müxtəlif aspektləri fərqli metodlarla daha yaxşı aydınlaşdırıla bilər. Bu yanaşma metodlar arasında süni sərhədləri aradan qaldırır.[11] Qarışıq metodlar praqmatizmin çevik və praktik yönümünü əks etdirir. Həm ölçmə, həm də anlama birlikdə tətbiq olunur. Tədqiqatçılar nəticələrə əsaslanaraq nəzəri və praktik qərarlar qəbul edirlər. Bu yanaşma innovativ və problem həll yönümlü tədqiqatlar üçün əsasdır. Nəticədə, praqmatizm metodoloji mübahisələrin fövqündə dayanır və inteqrativ tədqiqatlara zəmin yaradır.
Praqmatizm XIX əsrin sonlarında ABŞ-da yaranmış fəlsəfi cərəyan olub, Çarlz Sanders Pirs və Vilyam Ceyms tərəfindən formalaşdırılmışdır. Onların ideyalarına əsasən, bilik və həqiqət praktik nəticələrlə ölçülür. Con Dyui bu ideyaları təhsildə və sosial elmlərdə tətbiq edərək praqmatizmin praktik gücünü nümayiş etdirdi.[12] XX əsrin ortalarında metodologiya debatları zamanı praqmatizm metod seçiminin elastikliyini müdafiə edən alternativ kimi ortaya çıxdı. 1980-90-cı illərdə qarışıq metodlar sahəsində tədqiqatçılar bu fəlsəfəni metodoloji birləşmənin əsaslandırılması üçün qəbul etdilər. Cennifer Qrin və Abbas Taşakkori kimi alimlər praqmatizmi qarışıq metodların əsas fəlsəfi dayağı kimi tanıtdılar.[10] Onların fikrincə, praqmatizm metodlar arasında seçimdə kontekstə və məqsədə əsaslanan çeviklik təqdim edir. Bu yanaşma, metodoloji müharibələrdən çıxış yolu kimi dəyərləndirildi. Bu gün qarışıq metod tədqiqat dizaynlarının əksəriyyəti praqmatist baxışlara istinad edir. Beləliklə, praqmatizm multimetodologiyanın tarixi və nəzəri inkişafında mərkəzi rol oynamışdır.[13]
Praqmatist fəlsəfi mövqelər, metod və nəzəriyyə seçiminin tədqiqat kontekstindən asılı olduğunu qəbul edir. Bu yanaşmada “nə işləyirsə, o doğrudur” prinsipi əsas yer tutur.[10] Tədqiqatçılar praktiki nəticəyə yönəlik metodoloji qərarlar qəbul edirlər. Həqiqət və bilik sabit deyil, dəyişən və kontekstdən asılı olan kateqoriyalar kimi dəyərləndirilir. Praqmatizm müxtəlif nəzəri baxışları sintez etməyə imkan verir. Bu fəlsəfə, həm interpretivist, həm də pozitivist baxışlarla dialoq qurmağa çalışır. Elmi obyektivliyin deyil, istifadəyə yararlılığın önə çəkilməsi tipik praqmatist mövqedir.[14] Bu yanaşma qərarvermə, siyasət tədqiqatları və tətbiqi elmlərdə effektiv hesab olunur. Praqmatistlər üçün nəticələrin dəyəri onların sosial faydası ilə ölçülür. Nəticədə, praqmatist fəlsəfə qarışıq metodların əsasını təşkil edən elastik və tətbiq yönümlü çərçivədir.[15]
Radikal empirizm Vilyam Ceyms tərəfindən inkişaf etdirilmiş fəlsəfi yanaşmadır. Bu mövqe yalnız duyularla müşahidə edilən faktları deyil, onların arasında olan münasibətləri və keçidləri də nəzərə almağı tələb edir.[16] Ceymsə görə, təcrübə əlaqəli və axıcı bir hadisələr sistemidir. Radikal empirizm informasiya parçalarını ayrılıqda deyil, onların əlaqə şəbəkəsində başa düşməyə imkan verir. Bu fəlsəfə qarışıq metod tədqiqatlarda məlumatların interpretasiyasını əsaslandırmaq üçün istifadə edilir. Keyfiyyət və kəmiyyət nəticələrinin qarşılıqlı təsiri bu yanaşma ilə izah edilə bilər.[17] Tədqiqatçı bu yanaşma ilə fərqli məlumat mənbələrini əlaqələndirərək daha dolğun nəticələr əldə edir. Bu baxış, xüsusilə fenomenoloji və hermenevtik yanaşmalarla uzlaşır. Empirik təcrübənin çoxqatlılığı və dinamizmi tədqiqatın əsas obyektinə çevrilir. Radikal empirizm, metodlar arasında sərhədləri yumşaldaraq analitik inteqrasiyanı gücləndirir.
Dialektik pluralizm müxtəlif nəzəriyyə və metodların birgə istifadəsinin ziddiyyət deyil, zənginlik yaratdığını irəli sürür. Bu yanaşmada ideya və metodların dialoqu metodoloji sintez üçün əsas şərt hesab olunur.[18] Tədqiqatçılar bu modeldə fərqli baxışlar arasında açıq, məqsədyönlü debatlar aparırlar. Dialektik yanaşma elmdə təkhəqiqətliliyin deyil, çoxşaxəliliyin vacibliyini vurğulayır. Pluralizm tədqiqat nəticələrinin müxtəlif ictimai və mədəni kontekstlərdə daha geniş tətbiqinə imkan yaradır. Bu model inklüzivlik və epistemoloji müxtəliflik dəyərlərinə əsaslanır.[19] Qarışıq metodlarda bu yanaşma fərqli nəticələrin bir-birini zənginləşdirməsini təmin edir. Dialektik pluralizm tədqiqatçıların fərqli paradiqmalara açıq olmasını təşviq edir. Beləliklə, o, həm nəzəri, həm də praktik inteqrasiyanı təşviq edən bir çərçivə təqdim edir. Bu yanaşma postmodern və transformativ metodoloji baxışlarla da uyğunluq təşkil edir.[20]
Realizm fəlsəfəsi obyektiv reallığın insan şüurundan asılı olmayaraq mövcud olduğunu qəbul edir. Kəmiyyət metodları çox vaxt realizmə əsaslanaraq ölçülə bilən hadisələri izah etməyə çalışır.[21] Tənqidi realizm isə Roy Bxaskar tərəfindən formalaşdırılmış və daha dərin səbəb-nəticə əlaqələrini axtarmağa yönəlmişdir. Bu yanaşma müşahidə edilənlərlə yanaşı onların altında yatan strukturları da nəzərə alır. Tənqidi realist tədqiqatçı görünən fenomenlərdən daha dərin qatlara nüfuz etməyə çalışır.[22] Qarışıq metodlar bu cür dərinlikli təhlil üçün əla imkanlar yaradır. Bu yanaşma elmi biliklə sosial dəyişiklik arasında əlaqə qurmağa çalışır. Realist baxışlarla işləyən tədqiqatçılar, sosial faktların təkcə təsvirini deyil, izahını da verməyə can atırlar. Bu metodologiya çoxsəviyyəli modellərin qurulmasına şərait yaradır. Nəticədə, realizm və tənqidi realizm qarışıq metodların fəlsəfi əsaslandırılmasında mühüm yer tutur.[23]
Transformativ yanaşma sosial ədalət, inklüzivlik və marginal səs qruplarının təmsilini mərkəzə qoyur. Bu metodologiya feminist, postkolonial və kritik nəzəriyyələrlə sıx bağlıdır.[24] Tədqiqat sosial strukturları sorğulamaq və dəyişdirmək məqsədi daşıyır. Tədqiqatçılar iştirakçılarla əməkdaşlıq quraraq onların təcrübələrini nəzərə alır. Keyfiyyət və kəmiyyət metodları vasitəsilə həm təsvir, həm də izah təqdim edilir. Transformativ yanaşma təkcə bilik istehsalı ilə deyil, eyni zamanda dəyişikliklə də maraqlanır. Bu metodologiya aktivist yanaşmanı və sosial transformasiyanı dəstəkləyir.[25] Qarışıq metodlar bu baxışı reallaşdırmaq üçün kompleks alətlər təqdim edir. Məlumatların inteqrasiyası sosial təcrübələrin çoxşaxəli təhlilini mümkün edir. Nəticədə, bu yanaşma metodologiyanı etik və siyasi məqsədlərlə birləşdirir.[26]
Qarışıq metodologiyalar həm keyfiyyətli, həm də kəmiyyətli metodlardan fərqli xüsusiyyətlərə malikdir. Kəmiyyət tədqiqatları ölçülə bilən faktlara, statistik təhlilə və ümumiləşdirilməyə əsaslanır.[27] Keyfiyyət tədqiqatları isə mənaların izahı, kontekstə uyğun analiz və interpretasiyaya fokuslanır. Qarışıq metodlar bu iki yanaşmanı birləşdirərək daha balanslı nəticələr təqdim edir. Bu metodlar ölçmənin dəqiqliyini və mənanın dərinliyini bir araya gətirir.[28] Hər üç yanaşmanın fəlsəfi əsasları və məqsədləri fərqlidir. Qarışıq metodlar praqmatizmə, realizmə və transformativ baxışlara əsaslana bilər. Bu yanaşma nəticələrin həm dərinlik, həm də ümumilik baxımından zəngin olmasını təmin edir. Eyni problemin fərqli aspektlərini paralel və ya ardıcıl şəkildə araşdırmaq imkanı verir. Beləliklə, qarışıq metodlar ənənəvi metodologiyalara alternativ deyil, onları tamamlayan çevik yanaşmadır.[29]
- ↑ Creswell, J. W. 2004
- ↑ Johnson, R. B. & Christensen, J. B., 2014
- ↑ Tashakkori, Abbas; Teddlie, Charles. Mixed Methods in Social & Behavioral Research. SAGE Publishing. 2010. ISBN 978-1412972666.
- ↑ Onwuegbuzie, Anthony and Leech, 2005.
- ↑ Johnson, R. Burke; Onwuegbuzie, Anthony J.; Turner, Lisa A. "Toward a Definition of Mixed Methods Research". Journal of Mixed Methods Research. 1 (2). April 2007: 112–133. doi:10.1177/1558689806298224.
- ↑ Hesse-Biber, Sharlene Nagy; Johnson, R. Burke. The Oxford handbook of multimethod and mixed methods research inquiry. Oxford. 2015. ISBN 9780199933624.
- ↑ Johnson, R. B.; Christensen, L. B. Educational Research: Quantitative, Qualitative, and Mixed Approaches (5). Los Angeles, CA: SAGE. 2014.
- ↑ Onwuegbuzie, A. J.; Johnson, R. B. "The "Validity" Issue in Mixed Methods Research". Research in the Schools. 13 (1). 2006: 48–63.
- ↑ Creamer, Elizabeth G. An introduction to fully integrated mixed methods research. Los Angeles, CA: SAGE. 2018. ISBN 978-1-4833-5093-6.
- ↑ 1 2 3 Alejandro, A.; Zhao, L. "Multi-Method Qualitative Text and Discourse Analysis: A Methodological Framework". Qualitative Inquiry. 30 (6). 2023 [2024]: 461–473. doi:10.1177/10778004231184421.
- ↑ Hamid, M. Obaidul; Jahan, Iffat. "Language, Identity, and Social Divides: Medium of Instruction Debates in Bangladeshi Print Media". Comparative Education Review. 59 (1). 2015: 75–101. doi:10.1086/679192.
- ↑ Alejandro, A.; Laurence, M.; Maertens, L. Discourse Analysis // Badache, F.; Kimber, L. R.; Maertens, L. (redaktorlar ). International Organizations and Research Methods: an Introduction. University of Michigan Press. 2023. 162–170. doi:10.3998/mpub.12560057.
- ↑ Tian, Wenwen; Dumlao, Remart Padua. "Impacts of Positioning, Power, and Resistance on EFL Learners' Identity Construction through Classroom Interaction: A Perspective from Critical Classroom Discourse Analysis". The Qualitative Report. 25 (6). 2020: 1436–1460. doi:10.46743/2160-3715/2020.4218.
- ↑ Alejandro, Audrey; Stoffel, Alexander. Reflexivity for Qualitative Research Quality and the Quality of Reflexivity // Flick, Uwe (redaktor). The Sage Handbook of Qualitative Research Quality. Thousand Oaks, CA: SAGE Publications. 2025.
- ↑ Alejandro, A. "Reflexive discourse analysis: A methodology for the practice of reflexivity". European Journal of International Relations. 27 (1). 2021: 150–174. doi:10.1177/1354066120969789.
- ↑ Florczak, K. L. "Purists Need Not Apply: The Case for Pragmatism in Mixed Methods Research". Nursing Science Quarterly. 27 (4). 2014: 278–282. doi:10.1177/0894318414546419. PMID 25248767.
- ↑ Johnson, R. B.; de Waal, C.; Stefurak, T.; Hildebrand, D.L. "Understanding the Philosophical Positions of Classical and Neopragmatists for Mixed Methods Research". Koln Z Soziol. 2007.
- ↑ Andres, Lesley (2012). Designing and Doing Survey Research. London: Sage. Survey research from a mixed methods perspective
- ↑ Brannen, Julia. 2005. "Mixing Methods: The Entry of Qualitative and Quantitative Approaches into the Research Process." International Journal of Social Research Methodology 8:173–184
- ↑ Brewer, J., & Hunter, A. (2006). Foundations of Multimethod Research: Synthesizing Styles. Thousand Oaks, CA: Sage
- ↑ Creamer, E. G. (2017). An Introduction To Fully Integrated Mixed Methods Research. Thousand Oaks, CA:Sage
- ↑ Creswell, J. W., & Plano Clark, V. L. (2011). Designing and Conducting Mixed Methods Research. Los Angeles, CA: Sage
- ↑ Curry, L. & Nunez-Smith M. (2014). Mixed Methods in Health Sciences Research: A Practical Primer. Thousand Oaks, CA: Sage Publications
- ↑ Greene, J. C. (2007). Mixed Methods in Social Inquiry. San Francisco, CA: Jossey-Bass
- ↑ Guest, G. (2013). Describing mixed methods research: An alternative to typologies. Journal of Mixed Methods Research, 7, 141–151
- ↑ Hesse-Biber, S. (2010b). Emerging methodologies and methods practices in the field of mixed method research
- ↑ Hesse-Biber, Sharlene and R. Burke Johnson (2015). The Oxford Handbook of Multimethod and Mixed Methods Research Inquiry. Oxford University Press
- ↑ Johnson, R. B., Onwuegbuzie, A. J., & Turner, L. A. (2007). Toward a Definition Mixed Methods Research. Journal of Mixed Methods Research, 1, 112–133.
- ↑ Lowenthal, P. R., & Leech, N. (2009). Mixed research and online learning: Strategies for improvement. In T. T. Kidd (Ed.), Online Education and Adult Learning: New Frontiers for Teaching Practices (pp. 202–211). Hershey, PA: IGI Global.
- Mingers J., Brocklesby J., "Multimethodology: Towards a Framework for Mixing Methodologies", Omega, Volume 25, Number 5, October 1997, pp. 489–509 (21)
- Morgan, D. L. (2014). Integrating Qualitative & Quantitative Methods: A Pragmatic Approach. Los Angeles, CA: Sage.
- Morse, J. M., & Niehaus, L. (2009). Mixed Methods Design: Principles and Procedures. Left Coast Press.
- Pepe, A. & Castelli, S. (2013) A cautionary tale on research methods in the field of parents in education. International Journal about Parents in Education, 7(1), pp 1–6.
- Onwuegbuzie, A. J., & Johnson, R. B. (2006). The "Validity" Issue in Mixed Methods Research. Research in the Schools, 13(1), 48–63.
- Onwuegbuzie, Anthony and Leech, Nancy (2005). "Taking the "Q" Out of Research: Teaching Research Methodology Courses Without the Divide Between Quantitative and Qualitative Paradigms." Quality and Quantity 39:267–296.
- Schram, Sanford F., and Brian Caterino, eds. (2006). Making Political Science Matter: Debating Knowledge, Research, and Method. New York: New York University Press.
- Teddlie, C., & Tashakkori, A. (2009). Foundations of Mixed Methods Research: Integrating Quantitative and Qualitative Approaches in the Social and Behavioral Sciences. Thousand Oaks, CA: Sage.
- Mixed Methods Network for Behavioral, Social, and Health Sciences
- mmira.org — rəsmi saytı of Mixed Methods International Research Association