Məhəmmədcan Seralin

Seralin ibtidai təhsilini kənd mollasında almış, daha sonra Troitsk mədrəsəsində oxumuşdur. 1891-ci ildə Kostanayda 2 sinifli rus-tatar məktəbini bitirib, Orenburq məktəbinə daxil oldu, lakin maddi vəziyyətinə görə orada oxuya bilmədi. Bundan sonra Orenburq məktəbində qəbul imtahanlarını uğurla verir, lakin maddi çətinliklər səbəbindən təhsilini davam etdirə bilmir və doğma kəndinə müəllimlik etməyə gedir. Burada o, bir neçə il müəllim işləyir, uşaqlara həm qazax, həm də rus dillərini öyrədir. O dövrdə bir çox qazax ziyalılarının yalnız orta təhsili var idi. Seralində bu da yox idi. Bundan sonra Orenburq məktəbində qəbul imtahanlarını uğurla verir, lakin maddi çətinliklər səbəbindən təhsilini davam etdirə bilmir və doğma kəndinə müəllimlik etməyə gedir. Burada o, bir neçə ildir müəllim işləyir, uşaqlara həm qazax, həm də rus dillərini öyrədir.

O dövrdə bir çox qazax ziyalılarının yalnız orta təhsili var idi. Seralində bu da yox idi. Onun əsas müəllimi həyat idi...

1897-ci ildə Muhammedjan Seralin Troitsk şəhərində zavoda yun çeşidləyicisi kimi işə düzəlir. Zavodda işləyərkən o, şəhər kitabxanasında mövcud olan bütün rus klassiklərini oxuyur. Eyni zamanda, o, qazax şifahi xalq yaradıcılığını öyrənir və şeirlər yazmağa başlayır. O, rus, fars və tatar dillərini mükəmməl səviyyədə bilirdi.

M.Seralinin ilk poeması «Gülxaşıma» adlanırdı və 1903-cü ildə poema Orenbruqda nəşr olunmuşdur. Poema köhnə adətlərin qurbanı olmuş oğlan və qızın faciəli sevgisinə həsr olunmuşdur. 1903-cü ildə yazılmış «Topjarğan» poeması 1907-ci ildə Troitskdə nəşr edilmişdir. Burada M.Seralin qazaxların həyatını ustalıqla təsvir edir, 30-40-cı illərdə Kenesara və Naurizbay Qasımovların rəhbərliyi altında milli azadlıq üsyanının epizodlarını canlandırır^[3].

1903-cü ildə yazılmış «Topjarğan» poeması 1907-ci ildə Troitskdə nəşr edilmişdir. Burada M.Seralin qazaxların həyatını ustalıqla təsvir edir, 30-40-cı illərdə Kenesara və Naurizbay Qasımovların rəhbərliyi altında milli azadlıq üsyanının epizodlarını canlandırır. M.Seralinin bir şair kimi qazax ədəbiyyatında böyük xidmətlərindən biri də onun ədəbiyyatda süjet poeması janrını yaranması ilə bağlıdır.

1926-1928-ci illərdə M.Seralin iflic olur və o, öz kəndinə qayıdır. O, qazax xalqına xidmət etməyə davam edir: Aksor kəndini yaradır, orada məktəb, klub, hamam açır, su anbarı təşkil edir, ağac əkir və meyvə yetişdirir. Muhammedcan özünün timsalında yeni kənddə yaşayışın mədəniyyət nümunəsini göstərir. Onun izləri hələ də keçmiş yaşayış məntəqəsinin yerində qalmışdır^[4].

M.Seralin 1929-cu ilin mayında Qarabalıq rayonu, Ürnək kəndində vəfat etmişdir. Qəbrin üzərində abidə ucaldılıb, onun xatirə lövhəsində Seralinin portreti və

«Мұхамеджан Сералыұлы (1872-1929) ақын, қазақтың бірінші журналисі, көрнекті қоғам қайраткері»

yazısı var^[5] (Muhəmmədcan Seralyulı (1872-1929) şair, ilk qazax jurnalisti, görkəmli ictimai xadim).

Kostanayda onun adına küçə, Urnekdə isə məktəb var.

Qazax çölündə jurnalist işi yalnız XX əsrin əvvəllərində yaranmışdır. Milli KİV-in yaranması o dövrün qazax xalqının qabaqcıl oğullarının xidmətləri idi. Onlardan biri də Məhəmmədcan Seralin idi. Bu, dərin analitik düşüncəyə malik, cəmiyyətdə baş verən bütün hadisələrə öz baxışı olan, təbiətcə istedadlı bir insan idi. ^[6]. Seralinin jurnalistika üzrə formal təhsili olmasa da, zəngin həyat təcrübəsindən və yoxsul xalqın vəziyyətini biliyindən jurnalistlik fəaliyyətinə böyük həvəslə başladı.

Beləliklə o, ilk dəfə 1911-1913-cü illərdə Seralin «Aykap» jurnalının baş redaktoru olmuşdur^[7].

Sosial bərabərsizlik qazax xalqını sıxışdırırdı.Çoxları bu barədə ürək ağrısı ilə düşündü, lakin nəyisə dəyişdirməkdə aciz idilər. Qazax çölünün ucsuz-bucaqsız ərazilərində ayrı-ayrı adamların səsi eşidilmirdi. Ona görə də yeni ziyalılar başqa yol seçdilər. Onlar anladılar ki, xalqın səsi olacaq öz mətbuatlarını yaratmaqla məqsədlərinə çata bilərlər. “Aikap” jurnalı belə bir rupor oldu.

Muxamedcan Seralin «Aykap» jurnalının nəşri üçün icazə almaq üçün çar administrasiyasının çoxsaylı qurumlarına uzun müddət gedib-gəlməli olsu. 1910-cu ilin sonunda hökumət M.Seralinin vəsatətini təmin etdi və ilk qazax jurnalının nəşrinə icazə verdi. Orada deyilirdi:

“Çubar qəzasının Kustanay qəzasının qırğızı №5 M. Seralinə Troitsk şəhərində aylıq “Ey-Kaf” jurnalının nəşrinə aşağıdakı proqrama əsasən icazə verildi: qabaqcıl məqalələr, xarici xəbərlər, müsəlman həyatı məsələləri, xronika, felyetonlar və şeirlər, biblioqrafiya və elmi məqalələr, redaksiyaya məktublar"^[8].

“Aykap” jurnalı o dövrdə qazax cəmiyyətində nadir hadisəyə çevrildi. Muxamedjan Seralin müxbirlər, jurnalistlər, informatorlar tapıb onları jurnal ətrafında birləşdirə bildi.Jixanşa Seydalin, Spandiyar Kubeev, Saken Seyfullin, Beimbet Maylin, Sabit Dunentaev, Baxitjan Karaldin, Moldagali Joldibaev, Bekmurza Bekjanov, Nuraldin Aitmuxambetov, Esengali Xasbolatov və başqaları işçi, müxbir və müəllif kimi fəal iştirak edirdilər^[9]. “Aykap”ın 1915-ci ilə qədərki - bağlanana kimi olan bütün nömrələrinə baxdıqda jurnal öz dövrünün ən yüksək keyfiyyətli nəşri olub. Muhammedjan Seralin ali təhsilli peşəkar jurnalistlərdən heç də geri qalmırdı. Hər bir məqalənin məzmunu və mövzusu dərindən və hərtərəfli düşünülmüşdür.

Əslində, Seralin mətbuat vasitəsi ilə xalqına fədakarcasına xidmət etmişdir. O, ilk qazax jurnalının ilk naşiri və redaktoru olub. O, qazax jurnalistikasında silinməz iz qoyub və onu haqlı olaraq qazax jurnalistikasının atası adlandırmaq olar. Muxamedjan Seralin həm də müasir dövrdə "Egemen Qazaxıstan" Respublika qəzetinin yaradıcılarından biri və Kostanay "Aul" (indiki "Kostanay Tanı") qəzetinin ilk redaktorudur. Onun “Aykap” jurnalı öz dövrünün ziyalılarına qazax dilində düşünməyi və öz fikirlərini qazax dilində yazılı şəkildə ifadə etməyi öyrədir ^[10]

1919-1921-ci illərdə o, «Uşqın» qəzetində işləmişdir. 1921-1922-ci illərdə Şubar volostunun sədri 1922 - 1923 - Kostanay Vilayət İcraiyyə Komitəsinin sədr müavini olmuşdur.

1923 - 1926 ildə «Ayıl» qəzetinin redaktoru olmuşdur^[11].

Seralinin yaradıcılığını iki dövrə bölmək olar: birincisi «Aykap» jurnalı ilə bağlıdır. Burada qazax demokrat maarifçilərinin ənənələrini davam etdirən 40-a yaxın publisistik məqalə və oçerk dərc edilmişdir. 1918-1926-cı illərdə (ikinci dövrdə) Seralin «Ұшқын», «Ayıl» qəzetlərində 20-dən çox məqalə dərc etdirdi və burada siyasət, mədəniyyət, xalq təsərrüfatı məsələlərini qaldırdı.

Eyni zamanda o mühafizəkarlığın əleyhinə olan bir insan kimi qazax xalqının siyasi və iqtisadi geriliyinin əsas səbəbini köçəri həyat tərzində görürdü. Çokan Ualixanov və İbray Altınsarin də buna diqqət yetirirdilər. Lakin ilk dəfə M.Seralin «Aykap» jurnalının səhifələrində bu barədə danışdı.

Yazıçı məişətdə və ictimai həyatda əsaən mühafizəkarlıqla mübarizə aparmışdır. Onun mütərəqqi pedaqoji görüşlərindən biri sxolastik təlimin aradan qaldırılması, qazaxların bir millət kimi mövcud olmasının mümkünsüzlüyü haqqında mürtəce iddiaya ehtirasla qarşı çıxması idi.

Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra M.Seralin Orenburq şəhərində (1919-1920) «Uşkın» («Qığılcım») qəzetinin redaksiyasında, sonra Kustanay vilayətində rayon İcraiyyə Komitəsində, daha sonra Vilayət İcraiyyə Komitəsində işləmişdir. 1923-1926-cı illərdə M.Seralin «Ayıl» qəzetinin redaktoru vəzifəsində çalışır. O, müasir "Egemen Qazaxıstan" respublika qəzetinin yaradıcısıdır.

M. Seralin V. A. Jukovskinin sərbəst uyğunlaşdırılmasından “Rüstəm və Söhrab” poemasını, Firdovsinin “Şahnamə” dastanını (1911), A. S. Sorokinin “Yovşan” povestini qazax dilinə tərcümə etmişdir.

• Зиманов С. Общественно-политические воззрения Ч.Валиханова, М.Сералина. – Алматы, 2009  
• Суюнов Е. Главная цель жизни // Казахстанская правда, 2003, 28 июня.
• Архипов В. Первый прогрессивный // Ленинский путь, 1976, 9 января
• Бейсембиев К. Прогрессивно – демократическая и марксистская мысль в Казахстане в начале 20

века. – Алма – Ата, 1965

• Кенжебаев Б. Журналист Мухамеджан Сералин. — А., 1957.
• Дербісалин Ә. Мұхамеджан Сералин. — А., 1965.

• «Мухамеджан Сералин – отец казахской журналистики»