Monqolların Macarıstana ikinci istilası — 1285–1286-cı illərin qışında monqolların Macarıstan krallığına ikinci yürüşü. Monqol qoşunlarına Qızıl Ordanın sərkərdələri Noğay xan və Tula-Buqa başçılıq edirdilər. Yerli qüvvələr işğalçılara bir sıra bölgələrdə, o cümlədən, Reqekdə müqavimət göstərdilər. Yürüş iki ay davam etmişdir və bundan sonra monqollar geri çəkilmişdilər.[2]
| Second Mongol invasion of Hungary | |||
|---|---|---|---|
| Avropanın monqollar tərəfindən istilası | |||
 Macarıstandakı monqollar, 1285, İllüstrasiyalı Salnamədə təsvir edilmişdir. Solda əsir qadınları olan atdan düşmüş monqollar, sağda xilas edilmiş qadınla macarlar. | |||
| Tarix | 1285–1286 | ||
| Yeri | Macarıstan krallığı | ||
| Nəticəsi | Macarıstan qələbəsi | ||
| Ərazi dəyişikliyi | Qızıl Orda istilası dəf edilir | ||
| Münaqişə tərəfləri | |||
|
|
|||
| Komandan(lar) | |||
|
|||
| Tərəflərin qüvvəsi | |||
|
|||
|
|
|||
1241-ci ildə Sabutay və Batı xanın başçılığı ilə monqol ordusu Polşa, Bolqarıstan, Xorvatiya və Macarıstan krallığı da daxil olmaqla Mərkəzi və Şərqi Avropaya hücum etmişdir. Macarların Mohi döyüşündə hücumun qarşısını almaq cəhdi fəlakətlə nəticələnmişdir. Macar süvarilərinin əsas hissəsini təşkil edən yüngül atlılar monqol qüvvələrinə qarşı effektiv olmamışdır[3], baxmayaraq ki, bir neçə ağır zirehli döyüşçü (əsasən templ ordeninin cəngavərləri) yaxın döyüşlərdə özlərini daha yaxşı göstərdilər. Monqollar macar ordusunu darmadağın etdilər və növbəti bir il ərzində kənd təsərrüfatı bölgələrini talan etdilər. Yürüşün sonuna qədər kral qaçmaq məcburiyyətində qalmışdır, ölkə əhalisinin təxminən dörddə biri həlak olmuşdur, və krallığın bir çox iri yaşayış məntəqələri dağıntılara çevrilmişdir.[4]
Kral IV Bela qaçqınlıqdan qayıtdıqdan sonra sonrakı bir neçə onillik ərzində Macarıstanda islahatlar həyata keçirmişdir. Əvvəlcə o, serviyentlər və iobaqionlər kastri adlı təbəqələri birləşdirərək yeni bir Qərb tipli, ağır silahlanmış və yaxşı təlim görmüş süvari cəngavərlər sinfi yaratmışdır. Halbuki daha əvvəl Macarıstanın müdafiəsi əsasən taxta qalalara və yüngül süvarilərə əsaslanırdı.[5] 1247-ci ildə o, Müqəddəs Yəhya cəngavərləri ilə feodal müqaviləsi bağlanmışdır və cənub-şərq sərhəd torpaqlarını onlara verərək, əvəzində zirehli süvarilər və möhkəmləndirilmiş istehkamlar yaradılmasına yardım göstərmələrini istəmişdir. 1248-ci ildə o, ölkənin orta təbəqəsinin baronlara xidmət edə biləcəyini bildirdi, təki baronlar öz torpaqlarındakı adamları lazımi şəkildə (zirehli) kral ordusuna gətirsinlər. Həmin dövrdən qalan sənədlərdə deyilir: “Ölkəmizin zadəganları yepiskoplara, digər zadəganlara xidmət etdikləri şəkildə xidmət edə bilərlər.” 1250-ci ildən sonra kralın birbaşa xidmətində olan azad kiçik və orta torpaq sahibləri də zadəgan sinfinə daxil edilmişdir.[6] Nəhayət, yeni məskunlaşanlara şərti zadəganlıq verildi və onlardan tələb edilirdi ki, kral istədikdə atla və zirehli şəkildə döyüşə çıxsınlar.[7] 1259-cu ildə o, Papa ilə əlaqəyə girərək Venesiyadan azı 1000 arbaletçi (yaylı oxatan) muzdlu cəlb etmək istədiyini bildirdi (Arbaletlər 1241-ci ildə monqollara qarşı istifadə olunmuş azsaylı, lakin təsirli silahlar sayılırdı).[8]
Bəzi tarixçilər iddia edirlər ki, IV Bela ilk işğala cavab olaraq qala tikintisində islahatlar aparmışdır. Hökmdarlığının sonunda o, 100-ə yaxın yeni qalanın tikintisinə nəzarət etmişdir.[9] Bu, krallığın yarısı Avstriya hersoqluğu ilə sərhəddə yerləşən cəmi 10 daş qalaya malik olduğu 1241-ci illə müqayisədə əhəmiyyətli irəliləyiş idi.[10] İlk işğal zamanı əksər şəhər və qalaların divarlarını təşkil edən taxta, gil və torpaqdan[11] istehkamlar asanlıqla monqolların mühasirə mühərriklərinin əlinə keçmişdir.[12] Alman salnaməçilərindən biri qeyd etmişdir ki, macarların “divarlarla və ya möhkəm qalalarla qorunan demək olar ki, heç bir şəhəri yoxdur”. Bəzi müasir tarixçilər, yaxşı möhkəmləndirilmiş qalaların monqol ordusu üçün əhəmiyyətli problem yaratdığını iddia edirlər.[13] Məsələn, Ktiş qalasının uğursuz mühasirəsi daş qalaların üstünlüyünə haqq qazandırmaq üçün istifadə olunur, eyni zamanda hücum edənlərin az qala qalanı ələ keçirməsi və döyüşün onun divarlarında getməsi faktına çox vaxt məhəl qoymurlar, mühasirə yalnız monqollar Belanın qalada olmadığını başa düşəndə sona çatır.[13] Digər tarixçilər monqol ordusunun bu cür istehkamlara qarşı mühasirə müharibəsi aparmaq bacarığını vurğulayırlar. Daha doğrusu, monqol qoşunlarının hərəkət sürəti və Macarıstan kralının ovlanması daha uzun mühasirələr üçün imkanlar açmırdı. Yeni qalaların tikintisini orta əsrlər cəmiyyətinin inkişafı, zadəganların böyüməsi, mülklərin ərazi təşkili və inkişafı, habelə macar krallarının qərb qonşularına qarşı ardıcıl siyasəti müəyyən edirdi.[13]
1254-cü ildə Batı xan Macarıstandan evlənmə ittifaqı tələb etmişdir və ölkənin ordusunun dörddə birini Mərkəzi və Qərbi Avropaya hücum üçün göndərməyi istəmişdir..[14][15] Buna qarşılıq Macarıstan vergidən azad olunacaq və daha çox dağıntılardan xilas olacaqdı. [16]Bela bu tələbə etinasız yanaşdı. 1259 və 1264-cü illərdə əlavə ultimatumlar göndərildi, bu dəfə Batı xanın qardaşı və varisi Bərkə xan tərəfindən. Bərkə oxşar tələblər irəli sürmüşdür: əgər Macarıstan monqolara tabe olub, onların Avropaya hücumunun planlaşdırılmasına qatılarsa, o zaman vergi ödəməkdən azad olunacaq və 1/5 talan əldə edəcəklər. Bela yenə də rədd etmişdir. 1259-cu ildə Papaya yazdığı məktublar göstərir ki, monqollar öz etibarsızlıqları ilə tanınırdılar və Papa qeyd etmişdi ki, "xəyanətkar" işğalçılarla bağlanan müqavilələr heç bir əhəmiyyət daşımır.[17]
IV Bela və V İştvanın ölümündən sonra 1272-ci ildə Macarıstan taxtını IV Laslo tutmuşdur. Anası tərəfindən təsirlənən Laslo, Kuman adını almışdır.[18] Sonrakı illərdə o, zadəganlara və din adamlarına qarşı müqavimətini o qədər artırmışdır ki, Papalığın qanunu ilə paqan olan Kumanların xristianlığı qəbul etməsini tələb edən legatı həbs etmişdir həmçinin onun xristian həyat yoldaşı Siciliyalı Yelizavetanı zindana salmışdır.[19] Esterqom arxiyepiskopu Lodomer Macarıstan kralına qarşı bir müqəddəs savaş elan etmişdir. Lakin, 1282-ci ildə Polovtsilərin üsyan etməsi və Macarıstana gəlməsi ilə Laslo və onun zadəganları tərəddüd etmədən üsyanı yatırdılar. "İllüstrasiya edilmiş Xronika"da deyilir ki, IV Laslo, "Cəsur Coşua kimi, xalqı və krallığı üçün" Polovtsilərə qarşı çıxaraq onları Hod gölünün yaxınlığında, Xodmezövaşarxeyə yaxın yerdə məğlub etmişdir.[20]
Buna baxmayaraq, kralın nüfuzu, xüsusən də zadəganlar arasında, təsirli idi.[21] 1283-cü ildə o, Polovtsilərin arasında yaşamağa başlamışdır. 1282-ci il Polovtsilərin üsyanı, monqol işğalının başlamasında katalizator rolunu oynayırdı. Macarıstana sürgün edilən Polovtsilərin döyüşçüləri öz xidmətlərini Qızıl Ordanın faktiki başçısı Noğay xana təklif edərək, Macarıstandakı təhlükəli siyasi vəziyyət haqqında ona məlumat verdilər. Bu fürsəti görən Noğay, zəif görünən bu krallığa qarşı genişmiqyaslı bir hücum başlatmağa qərar vermişdir.[22]
1285-ci ilin qışında monqol qoşunları Macarıstana ikinci dəfə hücum etmişdilər. 1241-ci ildə olduğu kimi, monqollar Macarıstana iki cəbhədən istila etdilər. Noğaylar Transilvaniyadan hücuma keçdilər, Tula-Buqa isə Zakarpatiya və Moraviya üzərindən hücuma başladılar.[23] Üçüncü, kiçik bir qoşun isə əvvəlki Kadanın yolu ilə krallığın mərkəzinə daxil olmuşdur. Hücum marşrutları, Batı və Sabutayın 40 il əvvəl keçdikləri yolları əks etdirirdi: Tula-Buqa Veretske keçidindən keçərək, Noğay isə Brasso vasitəsilə Transilvaniyaya daxil olmuşdur. İlk hücumda olduğu kimi, monqollar sürət və qəflətə önəm verdilər və məqsədləri Macarıstan ordusunu hissə-hissə məhv etmək idi, qışda hücuma keçərək Macarıstanı hazırlıqsız yaxalamağa çalışırdılar və Lasloya qarşı döyüşə girməzdən əvvəl sürətlə hərəkət etmək istəyirdilər.[24] Ancaq krallıqda anarxiya və baronların mübahisələri zorla həll etmə vərdişi səbəbindən yerli qoşunlar yaxşı təlim almış və sürətli idilər. [25]Qızıl Ordanın Yuan sülaləsi və İlxanlığı ilə yaxınlaşması Avropaya qoşun yeritmək üçün daha çox təhlükəsizlik təmin etmişdi; Qaliç-Volın Xronikası "böyük ordu" kimi təsvir edir, lakin onun dəqiq ölçüsü məlum deyil. Məlumdur ki, monqol ordusuna onların vassallarının süvariləri, rus knyazları, o cümlədən Lev Daniloviç daxil idi.[26]
Stefan Krakovski, monqol hücumunun qüvvəsini 30,000-dən çox olaraq qiymətləndirir, [27]kiçik bir monqol hücumunu 2 il sonra Polşaya təxminən eyni sayı ilə qiymətləndirərək, Noğay və Tula-Buqanın şəxsi olaraq hücumu idarə etdiyini qeyd edərək bunun nəhəng bir ordu olduğunu göstərir. Alman və Macarıstan mənbələri hücum edən monqol qüvvələrinin sayını əhəmiyyətli hesab edirlər, bəziləri isə Benediktin məktubunda monqol ordusunun 200,000 nəfər olduğunu bildirirlər, amma bu, çox güman ki, şişirdilmişdir. Qaliç-Volın Xronikasında monqol ordusunun sayı yüz minlərlə olaraq qiymətləndirilir, Tula-Buqa sütununun yol boyunca 100,000 nəfər itirdiyi bildirilir. Avstriyalı tarixçi Zaltsburqdan yazır ki, monqol ordu düşərgəsi 16 km genişlikdə və 10 km dərinlikdə olub (hansı ordunun olduğu və bu məlumatı necə əldə etdikləri məlum deyil). 1255-ci ildə Vilhelm Rubruk yazırdı ki, macarlar maksimum 30,000 hərbçi toplaya bilirdilər və vəziyyət son 30 ildə çox dəyişməmişdi. Bu dövrün monqol hücumu zamanı bu qüvvələrin nə qədərinin toplandığı isə məlum deyil.[28]
Noğay xan 1286-cı ilin yazına qədər Transilvaniyada qalmışdır. [29]Burada Sasreqen (Reqin), Brasso (Braşov) və Besterce (Bistritsa) kimi bir neçə şəhər və kəndi qarət etmişdir. [30]O, həmçinin bir neçə qala və istehkamlı şəhərləri dağıtmağa nail olmuşdur. [31]Lakin Noğay xan, Tula-Buqa kimi, Aranyos (Qoç) vadisindəki Sakson Ban Mikod qalası, Tordanın keçmiş kral qalası (indiki Turda, Rumıniya) istisna olmaqla, heç bir əsas istehkam ala bilməmişdir. Tula-Buqanın əsas sütunu məğlub edildikdən sonra Kral IV Laslo Noğay xan qüvvələrini Transilvaniyadan çıxarmaq üçün ekspedisiyaya rəhbərlik etmişdir. [32]Onun ordusu əhəmiyyətli təsir göstərmək üçün çox gec gəlmişdir, çünki Noğayların qüvvələri yerli macar qüvvələrinin — əsasən Roland Borşanın komandanlığı altında olan saksların əlində artıq ciddi məğlubiyyətə uğramışdılar. Laslo onları geri çəkilməyə məcbur etməklə kifayətlənmişdir.[33]
- ↑ Jackson p.207:"The Volynian Chronicle has him arrive back with few survivors of his original force after crossing the Carpathians".
- ↑ Berend, Nora, redaktorThe expansion of Central Europe in the Middle Ages. The expansion of Latin Europe, 1000-1500. Farnham, Surrey, England ; Burlington, VT: Ashgate/Variorum. 2012. ISBN 978-1-4094-2245-7. OCLC 755072422.
- ↑ Sugar, p.27: "In the plains, between 50 and 80 percent of the settlements were destroyed. In forested areas, in the mountains, and in Transylvania, the demographic loss is estimated at 25-30 percent".
- ↑ Sugar, p.27: "The majority of the Hungarian forces consisted of light cavalry, who appeared 'oriental' to the Western observers. Yet this army had given up nomadic battle tactics and proved useless when facing the masters of this style of warfare. Hungarian tactics were a mix of eastern and western military traditions, as were the ineffective walls of clay bricks and palisades. Two elements of the Hungarian defense had proved effective, however: close combat with mass armored knights and stone fortifications".
- ↑ Ertman, Thomas. "Birth of the Leviathan: Building States and Regimes in Medieval and Early Modern Europe." Cambridge University Press (January 13, 1997). Page 273.
- ↑ Székely, György. "Egy elfeledett rettegés: a második tatárjárás a magyar történeti hagyományokban és az egyetemes összefüggésekben [A Forgotten Dread: The Second Mongol Invasion in the Hungarian Historiographical Tradition and International Context]". Századok (macar). Magyar Történelmi Társulat. 122 (1–2). 1988: 52–88. ISSN 0039-8098.
- ↑ Sugar, p. 28-29
- ↑ Jackson, p, 71 and 84
- ↑ Jackson, p. 65
- ↑ Sugar, p. 26: "The country centers, lacking defenses, and the residences of [nobles], protected at best by moats, fences, and wooden towers, were no obstacle. Using ballistas, the Mongols leveled the forts, and put the settlements to the torch".
- ↑ Jackson, p. 66
- ↑ Fügedi, Erik. Castle and society in medieval Hungary (1000-1437). Studia historica Academiae Scientiarum Hungaricae (ingilis və macar). Budapest: Akadémiai Kiadó : [Distributor, Kultura]. 1986. 46–48. ISBN 978-963-05-3802-2.
- ↑ 1 2 3 Janes, Andrej. "A Phantom Menace Did the Mongol Invasion Really Influence Stone Castle Building in Medieval Slavonia, Papers of the conference Fortifications, Defence Systems, Structures and Features in the Past, T. Tkalčec (ed.), 2019, 225-238". Proceedings of the 4th International Scientific Conference on Mediaeval Archaeology of the Institute of Archaeology. 2019-01-01.
- ↑ Pow, p. 29-30
- ↑ Jean W. Sedlar, East Central Europe in the Middle Ages, 1000–1500 (Seattle: University of Washington Press), 379.
- ↑ Szőcs, Tibor. "Egy második "tatárjárás"? A tatár–magyar kapcsolatok a XIII. század második felében [A Second Tartar Invasion? The Tartar–Hungarian Relations in the Second Half of the 13th Century]". Belvedere Meridionale (macar). 22 (3–4). 2010: 16–49. ISSN 1419-0222.
- ↑ Bezzola, Die Mongolen, 188.
- ↑ Chambers, p. 164
- ↑ Salagean, Tudor. Transylvania in the Second Half of the Thirteenth Century: The Rise of the Congregation System Brill, 2016, pages 134-138
- ↑ Salagean, p. 133
- ↑ Jackson, Peter -- The Mongols and the West: 1221–1410. 2005 Routledge, 448p ISBN 978-0582368965
- ↑ Salagean, p. 135
- ↑ Salagean, p. 135
- ↑ Perfecky, George A. (1973). The Galician-Volynian Chronicle. Munich: Wilhelm Fink Verlag. Page 95.
- ↑ Stefan Krakowski -- Polska w walce z najazdami tatarskimi w XIII wieku, Wyd. 1956
- ↑ Perfecky, George A. (1973). The Galician-Volynian Chronicle. Munich: Wilhelm Fink Verlag. Page 96.
- ↑ Krakowski, p. 212
- ↑ William of Rubruck. "The journey of William of Rubruck to the eastern parts of the world, 1253-55." Translated by William Woodville Rockhill. Page 281. "It would be very easy to conquer or to pass through all these countries. The King of Hungary has not at most XXX thousand soldiers."
- ↑ Cartledge, Bryan. The Will to Survive: A History of Hungary. C. Hurst & Co. 2011. ISBN 978-1-84904-112-6.
- ↑ Chambers, James -- The Devil's Horsemen: The Mongol Invasion of Europe
- ↑ Peter F. Sugar, Péter Hanák, Tibor Frank -- A History of Hungary. 1990 Indiana University 448p. ISBN 978-0253208675
- ↑ Pow, Stephen Lindsay -- Deep Ditches and Well-built walls. Calgary, 2012.https://prism.ucalgary.ca/bitstream/handle/11023/232/ucalgary_2012_pow_lindsey.pdf?sequence=2&isAllowed=y
- ↑ Pál Engel, Tamás Pálosfalvi, Andrew Ayton: The Realm of St. Stephen: A History of Medieval Hungary, 895-1526, I.B.Tauris & Co Ltd, London. 2001. 471.p