IV Laslo (mac. IV. (Kun) László, xorv. Ladislav IV. (Kumanac), slovak. Ladislav IV. (Kumánsky); 5 avqust 1262, bilinmir – 10 iyul 1290) — 1272-1290-cı illərdə Macarıstan və Xorvatiya kralı. Onun anası Yelizaveta Macarıstanda məskunlaşmış bütpərəst Kumanların liderinin qızı idi. Yeddi yaşında Siciliya kralı I Çarlzın qızı Yelizaveta (və ya İzabella) ilə evlənmişdir. Üsyankar lord İoahim Qutkeled onu qaçırıb həbs edəndə Laslo cəmi doqquz yaşında idi.[1]
| IV Laslo | |
|---|---|
.jpg) | |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | 5 avqust 1262 |
| Doğum yeri |
|
| Vəfat tarixi | 10 iyul 1290 (27 yaşında) |
| Anası | Kumanlı Yelizaveta |
| Həyat yoldaşı |
|
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
IV Laslo 1262-ci ildə Macarıstan kralı IV Belanın nəvəsi və kral V İştvan ilə onun kuman (polovets) əsilli həyat yoldaşı Yelizaveta (mac. Erzsébet Kun) ailəsində anadan olmuşdur.[2] Anası, Qızıl Orda xanlığından Macarıstana mühacirət etmiş kumanlar içindən idi. Bu səbəbdən IV Laslo, yarı kuman, yarı macar idi. Anasının etnik mənşəyi, onun hakimiyyəti dövründə böyük mübahisələrə və siyasi qarşıdurmalara səbəb olmuşdur. O, xüsusilə macar zadəganları və katolik kilsəsi tərəfindən şübhə və narazılıqla qarşılanırdı.[3]
V İştvan 1272-ci ildə qəfil vəfat etdikdə, oğlu Laslo cəmi 10 yaşında idi.[4] Yaşının az olması səbəbindən ölkədə faktiki hakimiyyət bir sıra zadəgan ailələrinin — xüsusilə Aba, Çak, Köseqi və Qutkeled kimi aristokrat klanların hakimiyyəti altında idi.[5] Laslo nominal olaraq kral olsa da, onun hakimiyyətinin ilk illəri siyasi xaos və baronlar arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə ilə keçmişdir.[6] Kral sarayında real hakimiyyət anası Elisabeth Kun və onu dəstəkləyən kuman qəbilələrinin əlinə keçdi. Laslo uşaqlıqdan kuman mədəniyyətinə yaxın böyüdü, onların dilini danışdı, geyimlərini geyindi və həyat tərzlərini mənimsədi.[7] Bu isə onu getdikcə daha da macar zadəganlarından və xristian din adamlarından uzaqlaşdırdı.[8]
Laslonun hakimiyyətinin çox hissəsi feodal anarxiyası və mərkəzi hakimiyyətin zəifləməsi ilə xarakterizə olunur. Əsas səbəblər bunlar idi[9]:
- Kral sarayı içində və xaricində aristokratik ailələr arasında nüfuz uğrunda fasiləsiz münaqişələr vardı.
- Laslo tez-tez baronlara qarşı mübarizədə tərəf dəyişdirirdi, bu da onu qeyri-sabit və etibarsız lider kimi tanıdırdı.
- Kilsə Laslonun kuman həyat tərzini qəbul etməsini və onların xristianlaşdırılmasına qarşı çıxmasını tənqid edirdi. O, hətta 1279-cu ildə papa tərəfindən göndərilmiş legatı — yepiskopu həbs etmişdi.
Kralın xristian həyat yoldaşı, İtalyan əsilli Yelizaveta ilə münasibətləri də uğursuz olmuşdu. O, onu da həbs etmiş və kuman qadınlarla açıq-aşkar birlikdə yaşamışdı.[10] Laslonun anası kuman olduğu üçün kral daim onları qorumağa çalışmışdı. Lakin 1279-cu ildə Papa və Macarıstan kilsəsi, kumanların xristianlığı qəbul etməsini tələb etmişdir. Kumanlar isə buna qarşı üsyan etdilər və nəticədə Macarıstan içində vətəndaş qarşıdurması başladı. 1282-ci ildə kumanlar açıq şəkildə üsyan etmiş və məşhur Hod döyüşünə səbəb olmuşdur.[11] Bu döyüşdə Laslo macar zadəganları ilə birlikdə vuruşaraq kumanları məğlub etmişdir. Lakin sonradan Laslo yenidən onlara yaxınlaşmış və faktiki olaraq onların arasında yaşamağa başlamışdır. 1285-ci ildə Qızıl Orda xanınlarından olan Noğay xan və Tula-Buqa ikinci dəfə Macarıstana hücum etdilər.[12] Bu monqol istilası əvvəlki (1241–42) istilaya nisbətən zəif olsa da, ölkəyə ciddi ziyan vurdu. İşğalın qarşısı əsasən yerli baronlar və əyalət qoşunları tərəfindən alındı. Laslonun özü döyüşlərə az müdaxilə etmişdir. Bu, onun nüfuzunu daha da azaltmışdır.[13]
IV Laslo 1290-cı ildə — cəmi 28 yaşında ikən qətlə yetirildi.[14] Onu, böyük ehtimalla, xristianlaşdırılmağa məcbur edilmiş kumanlar tərəfindən öldürüldü. Rəvayətə görə, qətl onun düşərgəsində, kumanlarla birlikdə yaşadığı vaxt baş vermişdi. [15]Onun ölümü ilə Arpad sülaləsinin kişilər xətti üzərində varisliyi böhran vəziyyətinə düşmüşdür. Bu hadisə Macarıstanda siyasi parçalanmaya və daha sonra Anju sülaləsinin taxta çıxmasına yol açmışdır.[16]
- ↑ Simon of Kéza: The Deeds of the Hungarians (ch. 2.74), p. 155.
- ↑ Rásonyi, L. "Les anthroponyms Comans de Hongrie". Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae. 20 (2). 1967: 135–149. JSTOR 23682109. 2023-11-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-04-07.
- ↑ Simon of Kéza: The Deeds of the Hungarians (Edited and translated by László Veszprémy and Frank Schaer with a study by Jenő Szűcs) (1999). CEU Press. ISBN 963-9116-31-9
- ↑ The Hungarian Illuminated Chronicle: Chronica de Gestis Hungarorum (Edited by Dezső Dercsényi) (1970). Corvina, Taplinger Publishing. ISBN 0-8008-4015-1
- ↑ Zsoldos, Attila. Családi ügy: IV. Béla és István ifjabb király viszálya az 1260-as években [A family affair: The Conflict between Béla IV and King-junior Stephen in the 1260s] (macar). História, MTA Történettudományi Intézete. 2007. ISBN 978-963-9627-15-4.
- ↑ Bárány, Attila. The Expansion of the Kingdom of Hungary in the Middle Ages (1000–1490) // Berend, Nóra (redaktor). The Expansion of Central Europe in the Middle Ages. Ashgate Variorum. 2012. 333–380. ISBN 978-1-4094-2245-7.
- ↑ Bartl, Július; Čičaj, Viliam; Kohútova, Mária; Letz, Róbert; Segeš, Vladimír; Škvarna, Dušan. Slovak History: Chronology & Lexicon. Bolchazy-Carducci Publishers, Slovenské Pedegogické Nakladatel'stvo. 2002. ISBN 0-86516-444-4.
- ↑ Berend, Nora. At the Gate of Christendom: Jews, Muslims and 'Pagans' in Medieval Hungary, c. 1000–c. 1300. Cambridge University Press. 2001. ISBN 978-0-521-02720-5.
- Engel, Pál. The Realm of St Stephen: A History of Medieval Hungary, 895–1526. I.B. Tauris Publishers. 2001. ISBN 1-86064-061-3.
- ↑ Érszegi, Géza; Solymosi, László. Az Árpádok királysága, 1000–1301 [The Monarchy of the Árpáds, 1000–1301] // Solymosi, László (redaktor). Magyarország történeti kronológiája, I: a kezdetektől 1526-ig [Historical Chronology of Hungary, Volume I: From the Beginning to 1526] (macar). Akadémiai Kiadó. 1981. 79–187. ISBN 963-05-2661-1.
- ↑ Klaniczay, Gábor. Holy Rulers and Blessed Princes: Dynastic Cults in Medieval Central Europe. Cambridge University Press. 2002. ISBN 0-521-42018-0.
- ↑ Kontler, László. Millennium in Central Europe: A History of Hungary. Atlantisz Publishing House. 1999. ISBN 963-9165-37-9.
- ↑ Kristó, Gyula; Makk, Ferenc. Az Árpád-ház uralkodói [Rulers of the House of Árpád] (macar). I.P.C. Könyvek. 1996. ISBN 963-7930-97-3.
- ↑ Kristó, Gyula. IV. (Kun) László [Ladislaus IV the Cuman] // Kristó, Gyula; Engel, Pál; Makk, Ferenc (redaktorlar ). Korai magyar történeti lexikon (9–14. század) [Encyclopedia of the Early Hungarian History (9th–14th centuries)] (macar). Akadémiai Kiadó. 1994. səh. 396. ISBN 963-05-6722-9.
- ↑ Kristó, Gyula. Háborúk és hadviselés az Árpádok korában [Wars and Tactics under the Árpáds] (macar). Szukits Könyvkiadó. 2003. ISBN 963-9441-87-2.
- ↑ Makk, Ferenc. Mária 2. [Mary, 2nd entry] // Kristó, Gyula; Engel, Pál; Makk, Ferenc (redaktorlar ). Korai magyar történeti lexikon (9–14. század) [Encyclopedia of the Early Hungarian History (9th–14th centuries)] (macar). Akadémiai Kiadó. 1994. səh. 444. ISBN 963-05-6722-9.
- ↑ Sălăgean, Tudor. Regnum Transilvanum. The assertion of the Congregational Regime // Pop, Ioan-Aurel; Nägler, Thomas (redaktorlar ). The History of Transylvania, Vol. I. (Until 1541). Romanian Cultural Institute (Center for Transylvanian Studies). 2005. 233–246. ISBN 973-7784-00-6.
