Bu səhifədə iş davam etməkdədir. |
Molla Nəsrəddin (az.-əski. ملانصرالدین) və ya Xoca Nəsrəddin (osman. الدین خواجه; 1208 – 1284[1], Akşehir, Konya ili) — Rum sultanlığı dövründə Xorto və Akşehir yaxınlıqlarında yaşamış əfsanəvi şəxs.
| Molla Nəsrəddin | |
|---|---|
.jpg) | |
| Doğum tarixi | 1208 |
| Vəfat tarixi | 1284[1] |
| Vəfat yeri | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Əsasən hazırcavab, yumor hissinə malik bir müdrik kimi təsvir edilən Molla Nəsrəddinin həqiqətən yaşayıb-yaşamaması, əgər yaşayıbsa, onun əsl kimliyi ilə bağlı müzakirələr aparılsa da, onun tarixi şəxsiyyət statusunu təsdiq edən bəzi sənədlər mövcuddur. Bu sənədlərə görə Molla Nəsrəddin 1208-ci ildə Akşehirin Hortu kəndində anadan olub, ilk təhsilini orada alıb, sonra Sivrihisarda mədrəsədə oxuyub. Atasının vəfatından sonra doğma şəhərinə qayıdıb kənd imamı vəzifəsini üzərinə götürüb. Nəsrəddin sonralar o zamanlar sufi düşüncəsinin mərkəzi olan Akşehirə hicrət etmiş və Mahmud Heyraninin dərvişinə çevrilmiş, mövləvi, yəsəvi və ya rifai təriqətlərinə üzv olmuşdur. Akşehirdə mülki vəzifələrdə çalışan və qısa müddət ərzində ətraf ərazilərdə yaşadığı düşünülən Xoca Nəsrəddin 1284-cü ildə Akşehirdə vəfat etmiş və indiki Molla Nəsrəddin Türbəsində dəfn edilmişdir.
Molla Nəsrəddinin adından danışılan lətifələr ilə inkişaf etdirilən əfsanəvi obrazı onun ölümü ilə eyni əsrdə ortaya çıxdı. Xoca Nəsrəddinə aid edilən yazılı rəvayətlər əsrlər boyu onlardan minlərə qədər artmışdır. Onu hazırcavab müdrük kimi qələmə verən lətifələrlə yanaşı, Molla Nəsrəddini mənasız sözler söyləyən, ağılsız, müxtəlif şəxsiyyətlərin xüsusiyyətləri nümayiş etdirən lətifələri də var. Müdrik insandan tutmuş cəfəng sözlər söyləyən dəliyə qədər geniş şəxsiyyət xüsusiyyətlərini əhatə edən lətifələrəki bu müxtəlifliyi, anonim rəvayətlərin də zamanla Xoca Nəsrəddin ilə əlaqələndirilməsi ehtimalı ilə izah olunur. Bu gün biblioqrafik dəyərə malik olan Xoca Nəsrəddinin yazılı mədəniyyəti haqqında məlum olan ən qədim məlumat 1480-ci ildə tərtib edilmiş “Saltuknamə” olsada, Povest o Hoce Nasreddine seriyası 1,5 milyon nüsxə ilə bu günə qədər ən çox satılan Xoca Nəsrəddin toplusudur. Bu əsərlərdən toplanmış lətifələr müxtəlif kontekstlərdə, o cümlədən onların mesajları, xüsusiyyətləri və mifoloji elementləri ilə tədqiq edilmiş və bir çox ölkələrdə təhsil və təlimdə də istifadə edilmişdir.
Molla Nəsrəddinin zarafatları təkcə Anadoluda deyil, Orta Asiya və Rusiyanın muxtar türk respublikalarında da geniş şəkildə danışılır. Bu, Molla Nəsirəddinin yumor hissi və xalq hikmətinin türk dünyasında ortaq mədəni irs olduğunu nümayiş etdirir. Onun məzəli və düşündürücü zarafatları əsrlər boyu nəsildən-nəslə ötürülərək, müxtəlif coğrafiyalarda cüzi dəyişikliklərlə formalaşmışır. Bu geniş yayılma türk xalqlarının ortaq keçmişinin, dil birliyinin və mədəni qarşılıqlı əlaqəsinin mühüm göstəricisidir. Bu gün də Molla Nəsrəddinin zarafatları təkcə güldürmür, həm də insanları öyrətməkdə, düşündürməkdə davam edir. Özbəkistanın tarixi Buxara şəhərində Molla Nəsrəddinin eşşək üzərində bir heykəli var[2].
Yeni doğulmuş körpənin göbək bağının onun məzarına dəfn edilməsi, yeni evlənənlərin əvvəlcə onun məzarını ziyarət etməsi kimi xalq inanclarında yeri var. Molla Nəsrəddin ilə bağlı lətifələr ərəblər, bolqarlar, çinlər, farslar, macarlar, ruslar da daxil olmaqla türk xalqları qədər müxtəlif cəmiyyətlərdə özünə yer tapmış, Naara Suoks, Jiyrenşe Şeşen kimi yerli qəhrəmanların hekayələri ilə iç-içədir. Geniş coğrafi əraziyə yayılması sayəsində sənət və xalq mədəniyyəti sahələrində Molla Nəsirəddin haqqında çoxlu əsərlər yaranmışdır. Bunların arasında 1775-1782-ci illər arasında yazılmış "Nəsrəddin Hocanın Mansıbı" əsəri məlum olan ilk teatr oyunudur; və 1939-cu ildə nümayiş olunan "Nasratdin Xodja i Xitar Pyotar" filmi məlum olan ilk filmdir. Bundan əlavə, 1996-cı il YUNESKO tərəfindən Xoca Nəsrəddin ili kimi qeyd edilmiş, 2022-ci ildə isə qeyri-maddi mədəni irs kimi tanınmışdır[3].
Molla Nəsrəddinin həqiqətən var olub-olmaması məsələsi folklorşünaslar tərəfindən gündəmə gətirilir və müxtəlif fikirlər irəli sürülür. Alman şərqşünasları Albert Vesselski və Martin Hartman, Xoca Nəsrəddin adlı bir adamın olmadığını iddia etdilər[4]Şablon:Kdş. Fransız şərqşünası René Basset, 10-cu əsrdə şöhrəti bütün ərəb dünyasına yayılan ərəb komik personajı Cuhanın sonda türklər arasında Xocaya çevrildiyini irəli sürdü[5]. Yuqoslaviya türkoloqu Fehim Bajraktareviç Bassetin ideyasını dəstəklədi[6] . Azərbaycan folklorşünası Hənəfi Zeynallı Nəsrəddin Hocanın tarixi şəxsiyyət kimi qəbul edilməsinə şübhə ilə yanaşdığı halda, Təhmasib Fərzəliyev Nəsrəddin Hocanın əsl şəxsiyyətinin əhəmiyyətsiz olduğunu, onun tip olduğu hər mədəniyyətin ortaq qəhrəmanı olması fikrini müdafiə etmişdirŞablon:Kdş.
Bəzi tədqiqatçılar Molla Nəsrəddinə folklor təxəyyülünün məhsulu kimi yanaşıb, onu tarixi şəxsiyyətlərlə əlaqələndirməyə cəhd ediblər.
Bu yanaşmalardan birini inkişaf etdirən İsmail Hami Danişmend Nəsrəddin Hocanın II Məsudun dövründə yaşamış Yavlak Arslan oğlu və 1300-cü ildə Kastamonuda öldürülən müstevfi Nasirəddin Mahmudun olduğunu iddia edirdi.
Danişmend bu iddiasını Fransada kəşf etdiyi farsca səlcuqnaməyə əsaslandırıb; lakin bu fikir möhkəm əsası olmadığı üçün elmi ictimaiyyətdə qəbul edilməmişdir.
Naci Kum bu mövzuda yazdığı məqaləsində Kayseri Arxeologiya Muzeyində Nəsrəddin adı və Xoca titulu daşıyan bir məzar daşının olduğunu və onun vəfatının 13-cü əsrin əvvəllərində (qəbul edilən 1284-cü ildən 72 il əvvəl) Kayseridə baş verdiyini iddia etsə də, İbrahim Hakkı Konyalı sözügedən məzar daşını oxuduqdan sonra daşın üzərindəki yazının Xoca Nəsrəddin deyil, Xoca Əmirüddin olduğunu müəyyən etdi.
Azəri folklorşünasları Məmmədhüseyn Təhmasib və Məmmədağa Sultanov “Molla Nəsrəddin Lətifələri” kitabında Nəsirəddin Tusinin Nəsirəddin Hocanın yaşadığı qəbul edildiyi dövrdə yaşadığını, bəzi əlyazmalarda Nəsirəddin Hocanın Nasîrüddin adlandırıldığını, Nəsirəddin Tusinin Xoca Nasirəddin əsərlərinin birində Nasirəddin Hocanın, Nasirəddin Hocanın, Nəsirəddin Hocanın, Nasirəddin Hocanın əsərlərinin birində yer aldığını yazmışlar. bəzi zarafatlarda münəccimləri məsxərəyə qoydu və belə bir davranışın ancaq Nəsirəddin Tusi kimi ulduzlar haqqında məlumatlı insanlardan gözlənilə biləcəyini, Nəsirəddin Hocanın Teymurun hüzuruna öz ölkəsinin nümayəndəsi kimi çıxdığını və Nəsirəddin Tusinin Ələmud hökmdarı tərəfindən Hülaküyə göndərilməsini, Nasirəddin Tusinin adının Həsən Tusi olduğunu və onun adının Nasiruddin Tusi olduğunu söylədi. zarafatları, Nasirəddin Tusinin adının Həsən, zarafatlarından birində Nəsirəddin Tusinin adının Həsən olduğunu, əsərlərindən birində Nəsirəddin Tusinin adının Həsən olduğunu... Hocanın adının Həsən olması kimi oxşarlıqlar çəkərək, Hocanın əslən Nəsirəddin Tusu olduğunu irəli sürürlər.
Bununla belə, Təhmasib etiraf edir ki, bu məlumatlar tutarlı dəlil sayıla bilməz və onların gəldiyi nəticələr sadəcə fərziyyədir.
Digər azərbaycanlı folklorşünas Azad Nəbiyev də Təhmasib və Sultanovun bu iddialarını tənqid edib.
İraq türkmən tədqiqatçısı İbrahim Dakuki Nəsrəddin Hocanın İsfahanlı fars olduğunu və əsl adının Məşhədi olduğunu iddia etmişdir.
Özbəkistanda Nəsrəddin Hocanın Buxarada doğulduğu və ağzında diş olması ilə bağlı bir inanc var.
Bu məşhur inanca baxmayaraq, bəzi özbək tədqiqatçıları Nəsrəddin Hocanın özbək olmadığını qəbul edirlər.
Orta əsr tarixçisi Mikayıl Bayram da Nəsrəddin Hocanın əslən Ahi Evran olduğunu, Mövlana Cəlaləddin-i Ruminin “Məsnəvi”sində Cuha kimi bəhs edilən şəxsin isə əslən Nəsrəddin Hoca olduğunu iddia edir.
- ↑ 1 2 BNE authority file.
- ↑ uzbekistan.travel https://uzbekistan.travel/tr/o/hoca-nesrittin-efendi-heykeli/ (#bare_url_missing_title).
- ↑ UNESCO Intangible Cultural Heritage (İngilizce) https://ich.unesco.org/en/decisions/17.COM/7.B.43 (#bare_url_missing_title).
- ↑ Şablon:Kitab 3
- ↑ (Fransızca). OCLC 615350546. (#first_missing_last)
- ↑ (#empty_citation)
- "Ön söz". Məmmədhüseyn Təhmasib. Seçilmiş əsərləri. 2 cilddə. I cild. Bakı: Mütərcim, 2010. - səh. 427-430.
- Molla Nəsrəddin lətifələri. Bakı: "Öndər" nəşriyyat, 2004.
- "Molla Nəsrəddin" Azərbaycan-Beynəlxalq karikatur yarışması
