Mir Rəhim Vilayi və ya Mir Rəhim Abdullayev (1916, Təbriz – 1976, Bakı)
| Mir Rəhim Vilayi | |
|---|---|
| 12 dekabr 1945 – 12 dekabr 1946 | |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | 1916 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 1976 |
| Vəfat yeri | |
| Fəaliyyəti | siyasətçi, tarixçi |
|
|
|
| Təltifləri |
  |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Mir Rəhim Əbdüləli oğlu Vilayi 1916-cı ildə Təbriz şəhərində anadan olub. 1917-ci ildə ailəsi ilə birlikdə Bakıya köçüb. İbtidai təhsilini Bakıda fəaliyyət göstərən İran məktəbində alıb.1932–1934-cü illərdə axşam məktəbini, 1934 −1935-ci illərdə bir illik hazırlıq kursunu bitirib. 1936-cı ildə fizika-riyaziyyat fakültəsində təhsilini davam etdirib. 1938-ci ildə İrana sürgün olunub və orada həbs olunaraq "Qəsri-Qacar" həbsxanasına salınıb. 1941-ci ildə müttəfiq orduları İrana girdikdən sonra həbsdən azad olunub.[1] Həbsdən çıxdıqdan sonra Təbrizə gəlib və burada Azərbaycan Ziddi-faşist Təşkilatına üzv olub.[2] Tezlilkə təşkilatın sədr müavini və onun mətbuat orqanı olan "Yumruq" qəzetinin redaktoru olub.[3][4] Bundan başqa Təbrizdə nəşr olunan "Azərbaycan", "Vətən uğrunda",[5] "Fəryad", "Ədəbiyyat səhifəsi", "Yumruq"[6] kimi qəzetlərdə də məqalələri ilə çıxış edib. 1942-ci ilin yanvar ayında yaradılmış Azərbaycan Zəhmətkeşlər Təşkilatının Mərkəzi Komitəsinin üzvü olub.[7][8] 1945-ci ildən Tudə Partiyasının Azərbaycan təşkilatının MK üzvü olub.
Azərbaycan Demokrat Firqəsi yaradıldıqdan sonra firqəyə üzvü olub və onun birinci qurultayında Mərkəzi Komitənin üzvü seçilib.[9] 1945-ci ilin sentyabr-oktyabr aylarında Azərbaycan Demokrat Firqəsinin orqanı olan "Azərbaycan" qəzetinin redaktoru olub. 1945-ci il noyabrın 20-də Təbriz Ərk teatrının binasında Azərbaycan Xalq Konqresi fəaliyyətə başlayıb.[10][11][12] Mir Rəhim Vilayi konqresin katibi seçilib.[11] ADF-nin Təbriz şəhər komitəsinin sədr müavini olub.[13][14]
1945-ci il noyabrın 27-dən dekabrın 2-ə qədər İran tarixində ilk dəfə qadınların da iştirak etdiyi azad seçkilər keçirilib.[15][16][17] Mir Rəhim Vilayi də Azərbaycan Milli Məclisinə Mərənddən nümayəndə seçilib.[18] Azərbaycan Milli Hökumətinin Milli Məclisinin birinci iclası dekabrın 12-də keçirilib.[19][20][21] Bu iclasda Mir Rəhim Vilayi Azərbaycan Milli Məclisinin katibi[22][23] və Azərbaycan Milli Məclisinin Rəyasət Heyətinin üzvü seçilib.[24][25] Eyni zamanda Təbriz şəhərinin şah qoşunlarından təmizlənməsində iştirak edən 7 fədai başçısından biri olub.[26]
1946-cı ildə milli-demokratik hərəkatda iştirak etdiyi üçün "21 Azər" medalı və "Səttarxan" ordeni ilə təltif edilib.[27]
1946-cı il dekabrın 11-də Azərbaycan Demokrat Firqəsinin Təbrizdə baş tutmuş son iclasında Məhəmməd Biriya müvəqqəti olaraq Azərbaycan Demokrat Firqəsinin I katibi seçilir.[28][29][30] Firudin İbrahimi və Mir Rəhim Vilayi isə onun müavinləri seçilirlər.[31][32] 1946-cı il dekabrın 11-dən etibarən İran ordusu iri şəhərlərə girməzdən əvvəl bu şəhərlərdə ərbabların quldur dəstələri eləcə də mülki geyimli jandarmalar qırğınlar törətməyə başladılar.[33][34] Bu dəstələr Tehran radiosu tərəfindən "İran vətənpərvərləri" adlandırılırdılar. Dəstələrin əsas məqsədi demokratların məhv edilməsi və şah qoşununun şəhərlərə girişini təmin etmək idi.[34] Təbriz və Azərbaycanın digər şəhərləri talana və qırğınlara məruz qaldılar.[33][35] Azərbaycan Milli Hökuməti süqut etdi.[36][37] Minlərlə insan həbs olundu. Baş verən qırğınlarda ADF üzvləri, fədailər eləcə də tanınan şairlərdən Əli Fitrət, Sədi Yüzbəndi, Cəfər Kaşif və Məhəmmədbağır Niknam qətlə yetirildilər.[38][39][40] 1946-cı il dekabrın 14-də ABŞ və Böyük Britaniya tərəfindən dəstəklənən İran ordusu Təbrizə daxil oldu.[41][42] Bundan sonra da qırğınlar və talan davam etdi.[35][43] Mir Rəhim Vilayi bir müddət Təbrizdə gizli yaşayıb.[44] Bir neçə ay sonra isə 1947-ci ildə Bakıya mühacirət edib.[45]
1947–1951-ci illərdə Bakı Ali Partiya Məktəbində təhsil alıb. 1947–1949-cu illərdə ADF-nin orqanı olan "Azərbaycan" qəzetində siyasi — ədəbiyyat şöbəsinin müdiri, 1949–1953-cü illərdə "Azərbaycan" qəzetinin redaktoru vəzifəsində çalışıb. 1952–1956-cı illərdə aspirantura təhsili alıb. 1953-cü ilin iyun ayında ADF MK-nın üzvü seçilib.[46] 1953–1957-ci illərdə ADF-nin təbliğat — təşviqat şöbəsinin müdiri, 1957–1959-cu illərdə ADF MK-sının sədri Mirqasım Çeşmazərin müavini vəzifəsində çalışıb.[47] 1959–1968-ci illərdə Azərnəşrdə siyasi ədəbiyyat şöbəsində böyük redaktor, 1968-ci ilin iyun ayından etibarən isə Azərbaycan Elmlər Akademiyasında Yaxın və Orta Şərq Xalqları İnstitutunun İran tarixi şöbəsində baş elmi işçi kimi fəaliyyət göstərib.[48] 1975-ci ildə "Azərbaycan Milli Hökumətinin dövründə mətbuat" mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə edib.[48][49]
- ↑ Çeşmazər, 1986. səh. 13
- ↑ Rəhimli, 2015. səh. 29
- ↑ Pişəvəri, 2005. səh. 32
- ↑ Azəroğlu, Balaş. "Mirzə İbrahimov haqqında xatirə" (PDF). clb.az. İstifadə tarixi: 2025-03-12.
- ↑ Sarıyeva, İradə. "Təbrizin ərəb əlifbasında Azərbaycandilli zəngin mətbuat tarixi…". aqreqator.az (az.). 2022-12-08. İstifadə tarixi: 2025-03-06.
- ↑ Ələkbərli, 2021. səh. 116
- ↑ Atabaki, 2000. səh. 89
- ↑ Çeşmazər, 1986. səh. 35
- ↑ Çeşmazər, 1986. səh. 70
- ↑ Atabaki, 2000. səh. 113
- ↑ 1 2 Həsənli, 1998. səh. 269
- ↑ Mustafayev, 1998. səh. 89
- ↑ Çeşmazər, 1986. səh. 73
- ↑ Həsənov, 2007. səh. 560
- ↑ Atabaki, 2000. səh. 114
- ↑ Şəmidə, 1961. səh. 139
- ↑ Həsənov, 2004. səh. 139
- ↑ Mərəndli, 2017. səh. 192
- ↑ Balayev, 2018. səh. 25
- ↑ İbrahimov, 1948. səh. 32
- ↑ Həsənov, 2004. səh. 145
- ↑ Tağıyeva,Rəhimli,Bayramzadə, 2000. səh. 222
- ↑ Pişəvəri, 2005. səh. 363
- ↑ Çeşmazər, 1986. səh. 65
- ↑ Şəms, İsmayıl. Ömrə yazılan günlərdən ən önəmlisi 21 Azər günü (PDF) (az.). Dortmund: 21 Azər jurnalı. 1. 2024-10-12 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2025-03-06.
- ↑ Miyanalı, Əlirza; Fələki, Lütfəli. Fədailər Azərbaycan xalqının 21 Azər hərəkatında (PDF) (az.). 2021-07-28 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-12-11.
- ↑ Çeşmazər, 1986. səh. 114
- ↑ Qəribli, 2014. səh. 173
- ↑ Muradi Marağayi, 2006. səh. 30
- ↑ Cavid, 2005. səh. 63
- ↑ Rəhimli, 2015. səh. 162
- ↑ Hasanli, 2006. səh. 371
- ↑ 1 2 Hasanli, 2006. səh. 373
- ↑ 1 2 Balayev, 2018. səh. 36
- ↑ 1 2 Duqlas, Vilyam. Strange lands and friendly people (ingilis). Nyu-York: Harper & Brothers Publishers. 1951. 45.
- ↑ Lenczowski, George. United States' Support for Iran's Independence and Integrity, 1945–1959 (ingilis). 401. Annals of the American Academy of Political and Social Science. 1972. 49. doi:10.1177/000271627240100106. ISSN 0002-7162.
- ↑ Həsənli, 2006. səh. 445
- ↑ Balayev, 2018. səh. 137
- ↑ Əmirov, 2000. səh. 51
- ↑ Əliqızı, 2001. səh. 24
- ↑ Həsənli, 2006. səh. 448
- ↑ McEvoy, Joanne; O'Leary, Brendan. Power Sharing in Deeply Divided Places. Filadelfiya: University of Pennsylvania Press. 2013. 191. ISBN 9780812245011.
- ↑ Hasanli, 2006. səh. 375
- ↑ Hasanli, 2006. səh. 374
- ↑ Haşimi, 2002. səh. 108
- ↑ Balayev, 2018. səh. 86
- ↑ Hüseynov, Rafael. "Pənah gətirənlərin pasibanı". 525-ci qəzet. 2023-05-26. İstifadə tarixi: 2025-03-06.
- ↑ 1 2 3 Kazımi, Pərviz. "Güneyli siyasi mühacirlərin Azərbaycanın elmi mühitində iştirakı (1950-1980)" (PDF). Azərbaycan Ruznaməsi. İstifadə tarixi: 2025-03-06.
- ↑ Həsənli, 1998. səh. 17
- ↑ Atabaki, 2000. səh. 125
- Atabaki, Touraj. Azerbaijan: Ethnicity and the Struggle for Power in Iran (ingilis). London: I.B.Tauris. 2000. səh. 288. ISBN 9781860645549.
- Balayev, Xaqan. Azərbaycanın sosial-siyasi həyatında cənublu mühacirlərin iştirakı (1947-1991) (az.). Bakı: Elm və təhsil nəşriyyatı. 2018. səh. 198. ISBN 9789952370911.
- Cavid, Salamulla. O günün həsrəti ilə (PDF) (az.). Bakı: Yurd nəşriyyatı. 2005. səh. 63. 2021-07-28 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2025-03-06.
- Çeşmazər, Mirqasım. Azərbaycan Demokrat Partiyasının yaranması və fəaliyyəti (PDF) (az.). Bakı: Elm nəşriyyatı. 1986. səh. 121. 2023-05-02 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2025-03-06.
- Ələkbərli, Faiq. Azərbaycan türk fəlsəfi və ictimai fikir tarixi: XIX-XX əsrlər (az.). III. Bakı: Elm və təhsil nəşriyyatı. 2021. səh. 684. ISBN 9789952817607.
- Əliqızı, Almaz. Azadlıq və istiqlal poeziyası (PDF) (az.). Bakı: Bakı Dövlət Universiteti nəşriyyatı. 2001. səh. 160. ISBN 9789952817607. 2025-01-28 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2025-03-07.
- Əmirov, Sabir. Cənubi Azərbaycan milli-demokratik ədəbiyyatı (1941-1990) (az.). Bakı: Elm nəşriyyatı. 2000. səh. 257. ISBN 5806612600.
- Hasanli, Jamil. At the Dawn of the Cold War: The Soviet-American Crisis over Iranian Azerbaijan, 1941–1946 (az.). Lanham: Rowman & Littlefield Publishers. 2006. səh. 416. ISBN 978-0742540552.
- Haşimi, Əbülfəz. Mübarizələrdə keçən ömür (az.). Bakı: Maarif nəşriyyatı. 2002. səh. 136. ISBN 9789952370911.
- Həsənli, Cəmil. Güney Azərbaycan:Tehran - Bakı - Moskva arasında (PDF) (az.). Bakı: Diplomat nəşriyyatı. 1998. səh. 324. 2024-12-04 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2025-03-06.
- Həsənli, Cəmil. СССР-Иран: Азербайджанский кризис и начало холодной войны: 1941-1946 гг (PDF) (rus). Moskva: Герои Отечества. 2006. səh. 560. ISBN 5910170120. 2024-12-21 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2025-03-06.
- Həsənli, Cəmil. Təbriz - 1946-cı il: Milli Hökumətin zəfər və faciəsi (az.). Bakı: Qanun nəşriyyatı. 2024. səh. 600.
- Həsənov, Həsən. Cənubi Azərbaycanda Milli Demokratik hərəkat (1941-1946-cı illər) (az.). Bakı: Elm nəşriyyatı. 2004. səh. 204.
- Həsənov, Həsən. Иранский дневник (1944-1946 гг.) (rus). Bakı: Elm nəşriyyatı. 2007. səh. 576. ISBN 5-8066-1706-8.
- Qəribli, İslam. Ədəbiyyat sərhəd tanımır (az.). Bakı: Elm və təhsil nəşriyyatı. 2014. səh. 262.
- Mərəndli, Barış. "21 Azər" soyqırımı: 1946-1947-ci illərdə Cənubi Azərbaycanda kütləvi qırğınlar (az.). Bakı: Elm və təhsil nəşriyyatı. 2017. səh. 376. ISBN 978-9952-8312-8-3. 2024-12-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-03-06.
- Muradi Marağayi, Əli. زندگى و زمانه محمد بىرىا: به انضمام خاطرات سرلشکر درخشانى از فرقه دموکرات آذرباىجان / Məhəmməd Biriyanın həyatı və dövrü (Demokrat Firqəsi haqqında general Derəxşaninin xatirələri ilə birlikdə (fars). Miçiqan: University of Michigan. 2006. səh. 237. ISBN 9789648234374.
- Mustafayev, Vidadi. Cənubi AzərbaycanMilli Şüur (XX əsrin birinci yarısında) (PDF) (az.). Bakı: Elm nəşriyyatı. 1998. səh. 200. 2024-04-17 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2025-01-10.}
- Rəhimli, Əkrəm. 21 Azərə gedən yol:Güney Azərbaycanda milli-demokratik hərəkat:1941-1946-cı illər (az.). Bakı: Araz nəşriyyatı. 2015. səh. 240. ISBN 9789952828528.
- Pişəvəri, Seyid Cəfər. Xatirələr (1941-1945) (az.). Bakı: Azərbaycan Demokrat Firqəsinin nəşri. 2005. səh. 394.
- Şəmidə, Əli. İranda fəhlə və həmkarlar hərəkatı (1941-1946) (az.). Bakı: Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Nəşriyyatı. 1961. səh. 181.
- Tağıyeva, Şövkət; Rəhimli, Əkrəm; Bayramzadə, Səməd. Güney Azərbaycan (az.). Bakı: Orxan NPM. 2000. səh. 517. 2024-12-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-03-06.