Mir Rəhim Vilayi və ya Mir Rəhim Abdullayev (1916, Təbriz – 1976, Bakı) — siyasətçi, jurnalist, tarixçi, Tudə Partiyasının və Azərbaycan Demokrat Partiyasının üzvü.
| Mir Rəhim Vilayi | |
|---|---|
| 12 dekabr 1945 – 12 dekabr 1946 | |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | 1916 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 1976 |
| Vəfat yeri | |
| Fəaliyyəti | siyasətçi, tarixçi |
|
|
|
| Təltifləri |
  |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Fəaliyyətinə görə həbs olunub və Qəsri Qacar həbsxanasında saxlanılıb. 21 Azər hərəkatında iştirak edib. Azərbaycan Ziddi-faşist Təşkilatında sədr müavini Azərbaycan Zəhmətkeşlər Təşkilatında isə Mərkəzi Komitənin üzvü olub. Azərbaycan Milli Hökuməti qurulduqdan sonra Azərbaycan Milli Məclisinə Mərənddən nümayəndə seçilib. Azərbaycan Milli Məclisinin katibi və Azərbaycan Milli Məclisinin Rəyasət Heyətinin üzvü seçilib.
Təbriz şəhərinin şah qoşunlarından təmizlənməsində iştirak edən 7 fədai başçısından biri və "Səttarxan" ordeni ilə təltif olunan 10 nəfərdən biri olub.
Mir Rəhim Əbdüləli oğlu Vilayi 1916-cı ildə Təbriz şəhərində anadan olub. 1917-ci ildə ailəsi ilə birlikdə Bakıya köçüb. İbtidai təhsilini Bakıda fəaliyyət göstərən İran məktəbində alıb.1932–1934-cü illərdə axşam məktəbini, 1934 −1935-ci illərdə bir illik hazırlıq kursunu bitirib. 1936-cı ildə fizika-riyaziyyat fakültəsində təhsilini davam etdirib. 1938-ci ildə İrana sürgün olunub və orada həbs olunaraq "Qəsri-Qacar" həbsxanasına salınıb. 1941-ci ildə müttəfiq orduları İrana girdikdən sonra həbsdən azad olunub.[1] Həbsdən çıxdıqdan sonra Təbrizə gəlib və burada Azərbaycan Ziddi-faşist Təşkilatına üzv olub.[2] Tezlilkə təşkilatın sədr müavini və onun mətbuat orqanı olan "Yumruq" qəzetinin redaktoru olub.[3][4] Bundan başqa Təbrizdə nəşr olunan "Azərbaycan", "Vətən uğrunda",[5] "Fəryad", "Ədəbiyyat səhifəsi", "Yumruq"[6] kimi qəzetlərdə də məqalələri ilə çıxış edib. 1942-ci ilin yanvar ayında yaradılmış Azərbaycan Zəhmətkeşlər Təşkilatının Mərkəzi Komitəsinin üzvü olub.[7][8] 1945-ci ildən Tudə Partiyasının Azərbaycan təşkilatının MK-nin üzvü olub.
Azərbaycan Demokrat Firqəsi yaradıldıqdan sonra firqəyə üzvü olub və onun birinci qurultayında Mərkəzi Komitənin üzvü seçilib.[9] 1945-ci ilin sentyabr-oktyabr aylarında Azərbaycan Demokrat Firqəsinin orqanı olan "Azərbaycan" qəzetinin redaktoru olub. 1945-ci il noyabrın 20-də Təbriz Ərk teatrının binasında Azərbaycan Xalq Konqresi fəaliyyətə başlayıb.[10][11][12] Mir Rəhim Vilayi konqresin katibi seçilib.[11] ADF-nin Təbriz şəhər komitəsinin sədr müavini olub.[13][14]
1945-ci il noyabrın 27-dən dekabrın 2-ə qədər İran tarixində ilk dəfə qadınların da iştirak etdiyi azad seçkilər keçirilib.[15][16][17] Mir Rəhim Vilayi də Azərbaycan Milli Məclisinə Mərənddən nümayəndə seçilib.[18][19] Azərbaycan Milli Hökumətinin Milli Məclisinin birinci iclası dekabrın 12-də keçirilib.[20][21][22] Bu iclasda Mir Rəhim Vilayi Azərbaycan Milli Məclisinin katibi[23][24] və Azərbaycan Milli Məclisinin Rəyasət Heyətinin üzvü seçilib.[25][26][27] Eyni zamanda Təbriz şəhərinin şah qoşunlarından təmizlənməsində iştirak edən 7 fədai başçısından biri olub.[28]
1946-cı ildə milli-demokratik hərəkatda iştirak etdiyi üçün "21 Azər" medalı və "Səttarxan" ordeni ilə təltif edilib.[29]
1946-cı il dekabrın 5-də Miyanə istiqamətində hücum edən şah qoşunları Qulam Yəhyanın rəhbərlik etdiyi fədailər tərəfindən dayandırıldı.[30][31] Azərbaycanın müxtəlif ərazilərindən insanlar silahlanmaq və şah qoşununa qarşı mübarizə aparmaq üçün Milli Hökumətə müraciətlər edirdilər.[32] Bundan sonra Mir Cəfər Pişəvərinin rəhbərliyi ilə Müdafiə Komitəsi quruldu.[33][34] Komitənin ilk işi Təbrizdə hərbi vəziyyət elan edib, "Babək" adlı könüllü dəstələr qurmaq oldu.[32][35][36] Könüllü dəstələrə ilk etapda 600 nəfər üzv oldu.[34][37] Bundan sonra Mircəfər Pişəvəri yenidən hərbi dəstək üçün Sovet İttifaqına müraciət etdi.[32][38] Lakin bu istəyi cavabsız qaldı.[39]
1946-cı il dekabrın 11-də Azərbaycan Demokrat Firqəsinin Təbrizdə baş tutmuş son iclasında Məhəmməd Biriya müvəqqəti olaraq Azərbaycan Demokrat Firqəsinin I katibi seçilir.[40][41][42] Firudin İbrahimi və Mir Rəhim Vilayi isə onun müavinləri seçilirlər.[43][44] 1946-cı il dekabrın 11-də Azərbaycan Əyalət Əncüməni qan tökülməsinin qarşısını almaq məqsədilə Qızılbaş Xalq Qoşunlarına və fədai qüvvələrinə şah qoşunlarına qarşı müqavimət göstərməmək və döyüş meydanlarını tərk etmək haqqında qərar verdi.[45][46][47] Elə həmin gündən etibarən İran ordusu iri şəhərlərə girməzdən əvvəl bu şəhərlərdə ərbabların quldur dəstələri eləcə də mülki geyimli jandarmalar qırğınlar törətməyə başladılar.[48][49] Bu dəstələr Tehran radiosu tərəfindən "İran vətənpərvərləri" adlandırılırdılar.[49] Dəstələrin əsas məqsədi demokratların məhv edilməsi və şah qoşununun şəhərlərə girişini təmin etmək idi.[48][49] Təbriz və Azərbaycanın digər şəhərləri talana və qırğınlara məruz qaldılar.[48][50] Azərbaycan Milli Hökuməti süqut etdi.[51][52] 1946-cı il dekabrın 14-də ABŞ və Böyük Britaniya tərəfindən dəstəklənən İran ordusu Təbrizə daxil oldu.[53][54] Bundan sonra da qırğınlar və talan davam etdi.[50][53] Minlərlə insan həbs olundu, sürgün edildi.[55] Baş verən qırğınlarda ADF üzvləri, fədailər eləcə də tanınan şairlərdən Əli Fitrət, Sədi Yüzbəndi, Cəfər Kaşif və Məhəmmədbağır Niknam qətlə yetirildilər.[56][57][58] Mir Rəhim Vilayi bir müddət Təbrizdə gizli yaşayıb.[59] Bir neçə ay sonra isə 1947-ci ildə Bakıya mühacirət edib.[60]
1947–1951-ci illərdə Bakı Ali Partiya Məktəbində təhsil alıb. 1947–1949-cu illərdə ADF-nin orqanı olan "Azərbaycan" qəzetində siyasi — ədəbiyyat şöbəsinin müdiri, 1949–1953-cü illərdə "Azərbaycan" qəzetinin redaktoru vəzifəsində çalışıb. 1952–1956-cı illərdə aspirantura təhsili alıb. 1953-cü ilin iyun ayında ADF MK-nın üzvü seçilib.[61] 1953–1957-ci illərdə ADF-nin təbliğat — təşviqat şöbəsinin müdiri, 1957–1959-cu illərdə ADF MK-sının sədri Mirqasım Çeşmazərin müavini vəzifəsində çalışıb.[62] 1959–1968-ci illərdə Azərnəşrdə siyasi ədəbiyyat şöbəsində böyük redaktor, 1968-ci ilin iyun ayından etibarən isə Azərbaycan Elmlər Akademiyasında Yaxın və Orta Şərq Xalqları İnstitutunun İran tarixi şöbəsində baş elmi işçi kimi fəaliyyət göstərib.[63] 1975-ci ildə "Azərbaycan Milli Hökumətinin dövründə mətbuat" mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə edib.[63][64]
- ↑ Çeşmazər, 1986. səh. 13
- ↑ Rəhimli, 2015. səh. 29
- ↑ Pişəvəri, 2005. səh. 32
- ↑ Azəroğlu, Balaş. "Mirzə İbrahimov haqqında xatirə" (PDF). clb.az. İstifadə tarixi: 2025-03-12.
- ↑ Sarıyeva, İradə. "Təbrizin ərəb əlifbasında Azərbaycandilli zəngin mətbuat tarixi…". aqreqator.az (az.). 2022-12-08. İstifadə tarixi: 2025-03-06.
- ↑ Ələkbərli, 2021. səh. 116
- ↑ Atabaki, 2000. səh. 89
- ↑ Çeşmazər, 1986. səh. 35
- ↑ Çeşmazər, 1986. səh. 70
- ↑ Atabaki, 2000. səh. 113
- ↑ 1 2 Həsənli, 1998. səh. 269
- ↑ Mustafayev, 1998. səh. 89
- ↑ Çeşmazər, 1986. səh. 73
- ↑ Həsənov, 2007. səh. 560
- ↑ Atabaki, 2000. səh. 114
- ↑ Şəmidə, 1961. səh. 139
- ↑ Həsənov, 2004. səh. 139
- ↑ "Azərbaycan" qəzeti I, 2022. səh. 754
- ↑ Mərəndli, 2017. səh. 192
- ↑ Balayev, 2018. səh. 25
- ↑ İbrahimov, 1948. səh. 32
- ↑ Həsənov, 2004. səh. 145
- ↑ Tağıyeva,Rəhimli,Bayramzadə, 2000. səh. 222
- ↑ Pişəvəri, 2005. səh. 363
- ↑ "Azərbaycan" qəzeti I, 2022. səh. 790
- ↑ Çeşmazər, 1986. səh. 65
- ↑ Şəms, İsmayıl. Ömrə yazılan günlərdən ən önəmlisi 21 Azər günü (PDF) (az.). Dortmund: 21 Azər jurnalı. 1. 2024-10-12 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2025-03-06.
- ↑ Miyanalı, Əlirza; Fələki, Lütfəli. Fədailər Azərbaycan xalqının 21 Azər hərəkatında (PDF) (az.). 2021-07-28 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-12-11.
- ↑ Çeşmazər, 1986. səh. 114
- ↑ Rəhmanifər, Məhəmməd. "Güney Azərbaycanda Milli Hökumətin süqutundan sonra nələr yaşandı?". Apa.az (az.). 2015-01-04. 2025-01-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-02-06.
- ↑ Həsənli, 2006. səh. 437
- ↑ 1 2 3 Həsənli, 2006. səh. 438
- ↑ Rəhimli, Əkrəm. Güney Azərbaycan: tarixi, siyasi və kulturoloji müstəvidə. / S.C.Pişəvəri gənclik illərində (PDF) (az.). Bakı: Azərnəşr. 2010. 83. ISBN 9952310031. 2022-07-08 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2025-02-06.
- ↑ 1 2 Hasanli, 2006. səh. 366
- ↑ Atabaki, 2000. səh. 172
- ↑ Sultanlı, 2010. səh. 83
- ↑ Rəhimli, 2003. səh. 143
- ↑ Rəhimli, Əkrəm. Pişəvəri S.C. Məqalə və çıxışlarından seçmələr (Təbriz 1945-1946-cı illər) (az.). Bakı: Nurlar nəşriyyatı. 2016. 415. ISBN 9789952504444.
- ↑ Həsənli, 2006. səh. 441
- ↑ Qəribli, 2014. səh. 173
- ↑ Muradi Marağayi, 2006. səh. 30
- ↑ Cavid, 2005. səh. 63
- ↑ Rəhimli, 2015. səh. 162
- ↑ Hasanli, 2006. səh. 371
- ↑ Rossow, 1956. səh. 30
- ↑ Rəhimli, 2003. səh. 149
- ↑ Hasanli, 2006. səh. 370
- ↑ 1 2 3 Hasanli, 2006. səh. 373
- ↑ 1 2 3 Balayev, 2018. səh. 36
- ↑ 1 2 Duqlas, Vilyam. Strange lands and friendly people (ingilis). Nyu-York: Harper & Brothers Publishers. 1951. 45.
- ↑ Lenczowski, George. United States' Support for Iran's Independence and Integrity, 1945–1959 (ingilis). 401. Annals of the American Academy of Political and Social Science. 1972. 49. doi:10.1177/000271627240100106. ISSN 0002-7162.
- ↑ Həsənli, 2006. səh. 445
- ↑ 1 2 Həsənli, 2006. səh. 448
- ↑ McEvoy, Joanne; O'Leary, Brendan. Power Sharing in Deeply Divided Places. Filadelfiya: University of Pennsylvania Press. 2013. 191. ISBN 9780812245011.
- ↑ Hasanli, 2006. səh. 375
- ↑ Balayev, 2018. səh. 137
- ↑ Əmirov, 2000. səh. 51
- ↑ Əliqızı, 2001. səh. 24
- ↑ Hasanli, 2006. səh. 374
- ↑ Haşimi, 2002. səh. 108
- ↑ Balayev, 2018. səh. 86
- ↑ Hüseynov, Rafael. "Pənah gətirənlərin pasibanı". 525-ci qəzet. 2023-05-26. İstifadə tarixi: 2025-03-06.
- ↑ 1 2 3 Kazımi, Pərviz. "Güneyli siyasi mühacirlərin Azərbaycanın elmi mühitində iştirakı (1950-1980)" (PDF). Azərbaycan Ruznaməsi. İstifadə tarixi: 2025-03-06.
- ↑ Həsənli, 1998. səh. 17
- ↑ Atabaki, 2000. səh. 125
- Atabaki, Touraj. Azerbaijan: Ethnicity and the Struggle for Power in Iran (ingilis). London: I.B.Tauris. 2000. səh. 288. ISBN 9781860645549.
- "Azərbaycan" qəzeti I. Azərbaycan Demokrat Firqəsi Mərkəzi Komitəsinin orqanı: 1945-1946-cı illər, Təbriz (az.). I. Bakı: Elm nəşriyyatı. 2022. səh. 928. ISBN 978-9952-556-47-6.
- Balayev, Xaqan. Azərbaycanın sosial-siyasi həyatında cənublu mühacirlərin iştirakı (1947-1991) (az.). Bakı: Elm və təhsil nəşriyyatı. 2018. səh. 198. ISBN 9789952370911.
- Cavid, Salamulla. O günün həsrəti ilə (PDF) (az.). Bakı: Yurd nəşriyyatı. 2005. səh. 63. 2021-07-28 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2025-03-06.
- Çeşmazər, Mirqasım. Azərbaycan Demokrat Partiyasının yaranması və fəaliyyəti (PDF) (az.). Bakı: Elm nəşriyyatı. 1986. səh. 121. 2023-05-02 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2025-03-06.
- Ələkbərli, Faiq. Azərbaycan türk fəlsəfi və ictimai fikir tarixi: XIX-XX əsrlər (az.). III. Bakı: Elm və təhsil nəşriyyatı. 2021. səh. 684. ISBN 9789952817607. 2024-12-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-03-10.
- Əliqızı, Almaz. Azadlıq və istiqlal poeziyası (PDF) (az.). Bakı: Bakı Dövlət Universiteti nəşriyyatı. 2001. səh. 160. ISBN 9789952817607. 2025-01-28 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2025-03-07.
- Əmirov, Sabir. Cənubi Azərbaycan milli-demokratik ədəbiyyatı (1941-1990) (az.). Bakı: Elm nəşriyyatı. 2000. səh. 257. ISBN 5806612600.
- Hasanli, Jamil. At the Dawn of the Cold War: The Soviet-American Crisis over Iranian Azerbaijan, 1941–1946 (az.). Lanham: Rowman & Littlefield Publishers. 2006. səh. 416. ISBN 978-0742540552.
- Haşimi, Əbülfəz. Mübarizələrdə keçən ömür (az.). Bakı: Maarif nəşriyyatı. 2002. səh. 136. ISBN 9789952370911.
- Həsənli, Cəmil. Güney Azərbaycan:Tehran - Bakı - Moskva arasında (PDF) (az.). Bakı: Diplomat nəşriyyatı. 1998. səh. 324. 2024-12-04 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2025-03-06.
- Həsənli, Cəmil. СССР-Иран: Азербайджанский кризис и начало холодной войны: 1941-1946 гг (PDF) (rus). Moskva: Герои Отечества. 2006. səh. 560. ISBN 5910170120. 2024-12-21 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2025-03-06.
- Həsənli, Cəmil. Təbriz - 1946-cı il: Milli Hökumətin zəfər və faciəsi (az.). Bakı: Qanun nəşriyyatı. 2024. səh. 600.
- Həsənov, Həsən. Cənubi Azərbaycanda Milli Demokratik hərəkat (1941-1946-cı illər) (az.). Bakı: Elm nəşriyyatı. 2004. səh. 204.
- Həsənov, Həsən. Иранский дневник (1944-1946 гг.) (rus). Bakı: Elm nəşriyyatı. 2007. səh. 576. ISBN 5-8066-1706-8. 2025-05-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-05-05.
- Qəribli, İslam. Ədəbiyyat sərhəd tanımır (az.). Bakı: Elm və təhsil nəşriyyatı. 2014. səh. 262.
- Mərəndli, Barış. "21 Azər" soyqırımı: 1946-1947-ci illərdə Cənubi Azərbaycanda kütləvi qırğınlar (az.). Bakı: Elm və təhsil nəşriyyatı. 2017. səh. 376. ISBN 978-9952-8312-8-3. 2024-12-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-03-06.
- Muradi Marağayi, Əli. زندگى و زمانه محمد بىرىا: به انضمام خاطرات سرلشکر درخشانى از فرقه دموکرات آذرباىجان / Məhəmməd Biriyanın həyatı və dövrü (Demokrat Firqəsi haqqında general Derəxşaninin xatirələri ilə birlikdə (fars). Miçiqan: University of Michigan. 2006. səh. 237. ISBN 9789648234374.
- Mustafayev, Vidadi. Cənubi AzərbaycanMilli Şüur (XX əsrin birinci yarısında) (PDF) (az.). Bakı: Elm nəşriyyatı. 1998. səh. 200. 2024-04-17 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2025-01-10.}
- Rəhimli, Əkrəm. 21 Azərə gedən yol:Güney Azərbaycanda milli-demokratik hərəkat:1941-1946-cı illər (az.). Bakı: Araz nəşriyyatı. 2015. səh. 240. ISBN 9789952828528.
- Pişəvəri, Seyid Cəfər. Xatirələr (1941-1945) (az.). Bakı: Azərbaycan Demokrat Firqəsinin nəşri. 2005. səh. 394.
- Şəmidə, Əli. İranda fəhlə və həmkarlar hərəkatı (1941-1946) (az.). Bakı: Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Nəşriyyatı. 1961. səh. 181.
- Tağıyeva, Şövkət; Rəhimli, Əkrəm; Bayramzadə, Səməd. Güney Azərbaycan (az.). Bakı: Orxan NPM. 2000. səh. 517. 2024-12-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-03-06.