Mişel Anqelo Koray

Mişel Anqelo Koray təxminən 1557-ci ildə Osmanlı Suriyasında, ya Hələb,^[1] ya da Dəməşqdə^[2] anadan olmuşdur. Əsl adı Fəthullah Qurrai idi.^[1] Bununla belə, onun əslən Mənbicdən olduğu və türkman mənşəli ola biləcəyi ehtimal edilir. Bəzi mənbələr onun süryani olduğunu irəli sürsə də,^[3] "Qurrai" ləqəbi onun Quran oxuyan (qurra) olması və əvvəlcə müsəlman olduğunu göstərir. Daha sonra xristianlığa keçmişdi.^[4]

Koray diplomatik fəaliyyətə Cığalızadə Yusif Sənan Paşanın Suriyadakı xidmətində katib kimi başlamış, burada ehtimal ki, italyanca öyrənmişdi. Ağası ilə Səfəvi sərhədlərinə etdiyi səfərlər zamanı fars dilini də mənimsəmişdi. 1582-ci ildə Cığalızadənin xidmətindən ayrılıb bir müddət Səfəvi sarayında yaşamışdı. O, Hələbdə xristian qadınla evlənmiş, bu səbəbdən islamdan çıxaraq təqiblə üzləşmişdi. 1597-ci ildə fransiskan rahibi Covanni Battista Ruffini ilə birlikdə Venesiya üzərindən Mantuyaya qaçmış, I Vinçenzo Qonzaqa tərəfindən sığınacaq verilmişdi.^[1]

Koray 28 mart 1598-ci ildə Rab döyüşündə osmanlı sənədlərinin tərcüməsində iştirak etmiş, 3 aprel 1598-ci ildə Vinçenzo Qonzaqa tərəfindən Müqəddəs Roma İmperiyasının cəngavəri elan olunmuşdu.^[1] Qısa müddət sonra Venesiyada Entoni Şirli ilə tanış olmuşdu. Koray öz hesabatında bildirir ki, 1590-cı ildə Hələbdə tanış olduğu tacir Antonio Padovanla dostlaşmış, Venesiyaya gələndə onun evində qalırmış.

Şirli Korayın təşəbbüsü ilə Səfəvi xidmətinə cəlb olunmuş və 24 may 1598-ci ildə Nana e Ruzzina adlı gəmi ilə Venesiyadan İskəndəruna yollanmışdı. Tripoliyə çatdıqda Koray venesiyalıların şikayəti ilə orada həbs olunmuş, fidyə ödədikdən sonra buraxılmış və qrup Antakyaya kiçik balıqçı qayığı ilə davam etmişdi. Antakyada Koray tanıdığı macar yeniçəriləri vasitəsilə gecələməyə yer tapmışdı. Səyyahlar daha sonra Hələbdə İngiltərənin Levant şirkətinin konsulu Riçard Kolthurst tərəfindən qarşılanmışdı.^[4] 2 sentyabrda Bağdada yola düşmüş, 29 sentyabrda ora çatsalar da, İstanbuldan onların həbs olunması və əmlaklarının müsadirəsi barədə fərman verilmişdi. 4 noyabrda florensiyalı tacir Viktorio Speçiero vasitəsilə gizli şəkildə İrana keçmişdilər. Koray tərcüməçi kimi Astrabadda dəstədən ayrılmış və Qəzvinə gedərək xəbər vermişdi. Sonradan Kaşana səfər edən Şah Abbasla Entoni Şirli arasında tərcüməçilik etmişdi.^[5]

Koray 17 may 1599-cu ildə Təbriz–Ərzurum–Trabzon marşrutu ilə Venesiyaya gedərək səfəvi ticarətçisi görkəmində gizli diplomat,^[6] gərəkyaraq Əsəd bəy Təbrizini gözləməli idi.^[7] Əsəd bəy əvvəllər Hörmüz və Hindistanda ticarət etmiş təcrübəli səyyah idi.^[8] Koray İstanbulda Səfəvilərin Osmanlıya ezam olunmuş səfiri Məhəmmədqulu bəy Ərəbgirli-Şamlı ilə görüşmüş və sonra Venesiyaya gəlmişdi. 28 noyabr 1599-da Doja təqdim olunmuşdu. Venesiyalı katib Piero Pelleqrini onu “orta boylu, qara saqqallı, zeytun rəngli dərili, qara kamlet paltar geymiş, təxminən qırx yaşlı adam” kimi təsvir etmişdi.^[9]

Koray 17 dekabrda Mantuya və Florensiyaya gedərək Səfəvi səfirliyinin gəlişini I Ferdinand de Mediçiyə elan etmişdi. Şaha aid olduğunu iddia etdiyi hekayəni hersoqa danışmış, guya şahın həyat yoldaşı gürcü xristian, özü isə boynunda xaç gəzdirirmiş. Şahın 50,000 süvari, 20,000 tüfəngçi və 100,000 oxçusu varmış və Osmanlı torpaqlarına hücum üçün hazırmış. 20 dekabrda Koray qeyd etmişdi ki, Qarayazıçı və Hüseyn Paşanın Cəlali üsyanları Osmanlı imperiyasını zəif salıb. Bundan sonra Koray Mediçi xidmətinə qəbul edilmişdi.^[10] Florensiyadan Romaya getmiş, burada Papalıq hakimiyyətinə də eyni xəbəri çatdırmışdı. 1600-cü ilin sonunda ispan səfiri Antonio Fernandez de Kordoba ilə görüşüb Entoni Şirli və Nikolas de Melonun məktublarını təqdim etmişdi.^[11]

Əsəd bəy isə yalnız 1600-cü ilin iyununda Venesiyaya çatmış və 8 iyunda doj Marino Qrimani ilə görüşmüşdü. Əsəd bəy Koraya birlikdə Romaya getməyi təklif etdikdə, Koray Şirli və Hüseynəli bəyin hələ ora çatmadığını anlayaraq Əsəd bəyi geri qaytarmaq üçün hərəkətə keçmişdi. Koray qorxurdu ki, Əsəd bəy Papa ilə diplomatik sirrləri bölüşə bilər. O, Venesiya Dojuna müraciət etmiş, Əsəd bəyin geri göndərilməsini təklif etmişdi. Onun sözlərinə görə Əsəd bəy Səfəvi casusu idi və Venesiyada Osmanlıya qarşı ittifaq cəhdi Venesiyanın maraqlarına zərər verə bilərdi. Nəticədə, Əsəd bəy geri dönməyə məcbur edilmişdi.^[7]

1601-ci ilin martında Koray Səfəvi səfirliyinə çatmış və Venesiyada onların gəlişini elan etmək üçün göndərilmişdi. Verona şəhərində Dojdan icazə gözlədikləri vaxtda Venesiyanın Osmanlı səfirini qəbul etdiyi xəbəri gəldi və Səfəvi səfirliyi rədd edildi. Bu, Hüseynəli bəyi qəzəbləndirmişdi. Koray səfirliklə birlikdə Romaya davam etmiş və Şirlinin məktubunu Kardinal Çinzio Aldobrandiniyə çatdırmışdı. Şirli Roma səfəri zamanı Hüseynəli bəylə münasibətləri pisləşdiyindən Papa VIII Klementdən Koraya Neapol-Messina-Krit-İskəndərun-Tripoli-Şam-Hörmüz marşrutu ilə geri dönmək üçün pasport, vəsait və akkreditasiya xahiş etmişdi. Lakin Şirli heç vaxt İrana qayıtmamış, Koray isə Florensiyaya yollanmışdı.^[6]

Koray 1606-cı ildə yenidən ortaya çıxmış, bu dəfə Mediçi hersoqunun gizli elçisi kimi Canpoladzadə Əli Paşa ilə danışıqlar aparmaq üçün Suriyaya göndərilmişdi.^[1] Missiya maksimum dərəcədə gizli saxlanmalı və müşayiətçi sayı az olmalı idi. O, Şah Abbas, Livan əmiri Fəxrəddin, Yusif əl-Ruzzi və Suriyadakı Fransa konsullarına ünvanlanmış məktublar aparırdı. Daha əvvəl Suriyada kəşfiyyat aparmış hərbi mühəndis Covanni Altoni Korayın səfir göndərilməsini onun suriyalı mənşəyi və guya Venesiyaya sədaqəti səbəbilə tənqid etmişdi.^[12] Bəzən bu tənqidlər Korayın digər müşayiətçisi, Müqəddəs Stefan ordenli fransız cəngavəri İppolito Lionçinoya da aid edilir.

Qrup Livornodan yola çıxaraq əvvəlcə Kiprə, oradan isə Livana getmişdilər. Koray bu missiyada uğur qazanmış, Canpoladzadə Əli və Mediçi arasında 19 sentyabr 1607-ci ildə sazişə nail olunmuş,^[1] 2 oktyabrda isə razılaşma imzalanmışdı.^[12] Lionçino müqavilə nüsxəsini hersoqa təqdim etmək üçün Florensiyaya qayıtmış, Koray isə paşanın xidmətində qalmışdı. Lakin bu uğur uzun çəkmədi — 24 oktyabrda Quyuçu Murad Paşa Canpoladzadə Əli paşanı məğlub etdi.

Koray Murad Paşa tərəfindən saxlanılmış və sorğu-sual edilmişdi. Sədrəzəm onu Əli paşanın adamı olmaqda və qalaya nəzarət etməkdə ittiham etmişdi. Koray bütün ittihamları rədd etmiş və bunların "yəhudi düşmənlərinin həsəd və iftirası" olduğunu bildirmişdi.^[13] Sədrəzəm isə müdafiəni qəbul etməmiş, əvəzində ona ailəsi üçün ticarət imtiyazları təklif etmiş, bunu da qəbul etmədikdə Korayı onu həbs etdirmişdi. Sorğular zamanı Korayın iki əcnəbi ilə gəldiyi, birinin getdiyi, digərinin qaldığı məlum olmuşdu.

Toskanaya göndərdiyi hesabatında Koray yazırdı ki, dörd əsgər onu bir evə apararaq işgəncə ilə sirr əldə etməyə çalışmış, o isə dözmüş, sonradan 500 piaştr tələb etmişdilər. Koray bu vəsaitin olmadığını deyərək fransız tacir Timoteo Moyenə müraciət etmişdi. Moyen bu məbləği ödəyərək onun azad olunmasına kömək etmiş, Koray da ona etibar etməyə başlamışdı.^[13]

Koray 9 dekabr 1607-ci ildə Səfəvi sarayına qaçmaq məcburiyyətində qaldığını və 19 mart 1608-ci ildə Həmədan üzərindən Qəzvinə çatdığını bildirmişdi. Bir neçə günlük istirahətdən sonra 8 aprel tarixində Xəzər dənizi sahilindəki Mazandaran vilayətinə — Şahın hazırda olduğu əraziyə yollanmışdı. Üç gün sonra Şah Abbas onu qəbul etmiş, səkkiz il əvvəl ona verilmiş tapşırığın icrası və geri dönüş səbəbi barədə sorğu-sual etmişdi.^[10]

Koray izah etmişdi ki, məktubların hamısını çatdıra bilməsə də, VIII Klementlə və Toskana hersoqu ilə görüşlər keçirmiş, hersoq ona səfir kimi etimad göstərmiş və onu Suriyaya göndərmişdi. O, Səfəvilər üçün Suriyada hərbi yürüşün Osmanlı imperiyasını zəiflədəcəyini və Səfəvilərin xeyrinə olacağını bildirmişdi. Eyni zamanda, Şahın müttəfiqi Ferdinand üçün də bu hücum faydalı ola bilərdi. Lakin Abbas öz torpaqlarını Bağdaddan qərbə doğru genişlənməkdə maraqlı deyildi. Xose Kutilyas Ferrer kimi bəzi tarixçilər Şah Abbasın Aralıq dənizi yönündə daha geniş planları olduğunu desələr də,^[14] onun yürüşləri heç vaxt İraq sərhədindən o yana keçməmişdi.^[10]

8 aprel 1608-ci ildə İsfahanda Koray Şahla yenidən görüşdü və Abbas ona bəy titulu — Fəzli bəy adını verdi.^[10] O, İrandan Avropaya məktublar göndərməyə davam etdi. 28 iyun 1608-ci ildə Florensiyaya yazdığı məktubda, Entoni Şirlinin tərəfdarı Domeniko Stropeninin 1605-ci ildə yazdığı kitabda Robert Şirlini Şah Abbasın sərkərdəsi kimi səhv təqdim etməsini tənqid etmişdi.^[15]

Korayın yazışmalarında xüsusilə Səfəvi–Osmanlı müharibələri, Hörmüz sularında ingilis gəmilərinin görünməsi və avqustinlərin təmsil etdiyi portuqaliyalılarla gərginlik əsas yer tutur. Korayın məktublarına görə, Şah xüsusilə katolik dövlətlərin Osmanlılara qarşı müharibəni davam etdirib-etdirmədiyi ilə maraqlanırdı. O, Korayın Entoni Şirlidən nə isə eşidib-eşitmədiyini də soruşmuşdu. Koray bildirmişdi ki, sonuncu dəfə Şirlinin Bərbər ölkərinə (Şimali Afrika) səfər etdiyi deyilmişdi, lakin bir fransız vasitəçidən Şirlinin İspaniya kralının xidmətinə keçdiyi, həbsdən qaçdığı, həm İngiltərədən, həm də Venesiyadan qovulduğu barədə narahatedici xəbərlər almışdı.^[10]

Korayın himayədarı, Toskana hersoqu Ferdinand 1609-cu ilin fevralında vəfat etdi. Onun ölümü haqqında 5 martda göndərilən rəsmi bildiriş İsfahana təxminən yeddi ay sonra çatdı. Koray İsfahanın xristian məhəlləsində hersoqun xatirəsinə yas mərasimi təşkil etmiş və orada onu tərifləyən nitq söyləmişdi.

Bu arada, Koray Səfəvi sarayında tərcüməçi kimi fəaliyyətini davam etdirirdi. 1609-cu ilin yayında bir dəfə karmelit qardaşları Redento da Krus və Beninyo di San Mikel üçün tərcüməçilik etmişdi.^[16] Daha sonra Şah Abbas onu ölkənin bütün mədənlərinə məsul komissar vəzifəsinə təyin etmişdi — bu barədə məlumat onun katibi Corcio Kriqer tərəfindən verilir. Şah eyni zamanda Koraya 1609-cu ildə İspaniyaya səfir göndərilmiş və 1613-cü ildə geri dönərkən sui-istifadəsinə görə edam edilmiş Tengiz bəy Rumlunun bütün sərvətini və əmlakını hədiyyə etmişdi.^[17]

Lakin Koray Avropaya qayıtmaq və Toskanadan aldığı maaşın davamını istəyirdi. 9 iyul 1612-ci il tarixli məktubda Toskana dövlət katibi Kurtsio Pikkena onun bu istəyini rədd etmişdi. O, Korayın İrana icazəsiz getdiyini bildirir və əlavə maliyyə ayrılmasına etiraz edirdi.^[10]

Bu məktubun Koraya çatıb-çatmadığı bəlli deyil, lakin onun Toskana sarayı ilə yazışmaları birdəfəlik dayanmışdı. Bundan sonra vəziyyəti sürətlə dəyişdi. Ayaqyalın karmelitlərin məlumatına görə, Şah Abbas, Korayın xidmətlərinə dəyər versə də, ondan katolik inancından imtina etməsini və islamı qəbul etməsini tələb etmişdi. Koray isə bu təzyiqi öz vəzifəsindən — mədən komissarlığından istifadə edərək ölkədən qaçmaq üçün fürsətə çevirdi.

İsfahandan çıxmazdan əvvəl karmelit kilsəsində etiraf edib kommuniya qəbul etmişdi. Şahın adına səfər görüntüsü ilə, qullar və xidmətçilərdən ibarət böyük bir heyətlə şəhəri tərk etmişdi. Şahın xəzinəsindən maliyyələşdirilən bu səfər zamanı, yol boyu valilərə ona dəstək vermək əmri göndərilmişdi. Lakin onun getdiyi yolun mədənlərə deyil, Hörmüzə apardığını anlayan müsəlman xidmətçiləri arasında şübhələr yaranmışdı. Onlar Korayın xristianların nəzarətindəki Portuqaliya ərazilərinə qaçacağını düşünürdülər.

Qaçış cəhdi zamanı Koray həbs olundu. Lakin o, şam yeməyin zamanı həbsdən qaça bildi. Səfəvi sərhədçilərinin tüfəng atəşi altında o, Komorau qalasına (müasir Bəndər-Abbas) çatmağa nail oldu. Oradan Hörmüzə keçərək oradakı portuqaliyalı komandanlar tərəfindən qarşılandı və Qoaya keçdi.

1614-cü ildə Səfəvilərlə Portuqaliya arasında gərginliyin artması fonunda Səfəvilər Komorau qalasını ələ keçirdi və Portuqaliya qubernatorundan Mişel Anqelo Korayın təhvil verilməsini tələb etdilər.^[10]

Korayın adına yazılmış son məktub 29 yanvar 1616-cı ilə aiddir. Bu məktub onun keçmiş katibi, artıq Bicapur sultanı II İbrahim Adilşah yanında müşavir kimi çalışan Corcio Kriqer tərəfindən yazılmışdı. Bu tarixdən sonra Korayın izi tamamilə itir.^[3]

1. ↑ ^{1 2 3 4 5 6} Federici, Federico M., Federici, Federico M.; Tessicini, Dario (redaktorlar ), "A Servant of Two Masters: The Translator Michel Angelo Corai as a Tuscan Diplomat (1599–1609)", Translators, Interpreters, and Cultural Negotiators: Mediating and Communicating Power from the Middle Ages to the Modern Era (ingilis), London: Palgrave Macmillan UK, 2014, 81–104, doi:10.1057/9781137400048_6, ISBN 978-1-137-40004-8, İstifadə tarixi: 2024-09-07
2. ↑ El Bibas, Kaled. L'emiro e il granduca: la vicenda dell'emiro Fakhr ad-Dīn II del Libano nel contesto delle relazioni fra la Toscana e l'Oriente [Əmir və Böyük Hersoq - Toskana və Şərq münasibətləri kontekstində Livan əmiri II Fəxrəddinin hekayəsi.]. Le vie della storia (italyan). Firenze: Le Lettere. 2010. 49. ISBN 978-88-6087-015-5.
3. ↑ ^{1 2} Faridany, Edward. Signal Defeat: the Portuguese Loss of Comorao in 1614 and its Political and Commercial Consequences // Matthee, Rudi; Flores, Jorge Manuel (redaktorlar ). Portugal, the Persian Gulf and Safavid Persia. Acta Iranica. 52. Peeters. 2011. ISBN 9042924489. ISSN 1378-7608.
4. ↑ ^{1 2} Ağa, Cavid. "Şah Abbasın Avropa casusları – ilk kontaktlar". Bakı Araşdırmalar İnstitutu (az.). 2024-01-21. İstifadə tarixi: 2025-04-30.
5. ↑ Ross, 2004. səh. 10
6. ↑ ^{1 2} Alonso, Carlos. "Una Embajada De Clemente Viii a Persia (1600-1609)". Archivum Historiae Pontificiae (ispan). 34. 1996: 7–125. ISSN 0066-6785.
7. ↑ ^{1 2} Ağa, Cavid. "Şah Abbasın Avropa casusları – Gizli səfirlik". Bakı Araşdırmalar İnstitutu (az.). 2024-03-15. İstifadə tarixi: 2025-04-30.
8. ↑ Quliyev, Əhməd. Azərbaycan Səfəvi dövlətinin diplomatiya tarixi məsələləri Venesiya arxiv sənədlərində. Bakı: AMEA Tarix və Etnologiya İnstitutu. 2023. 139.
9. ↑ Ross, 2004. səh. 13
10. ↑ ^{1 2 3 4 5 6 7} Trentacoste, Davide. Granducato di Toscana e Persia Safavide. Informazione, politica e diplomazia mediterranea e levantina nel XVII secolo (Tezis) (italyan). Université de la Sorbonne nouvelle - Paris III ; Università degli studi (Teramo, Italie). 2021-07-08.
11. ↑ "Papeles referentes al Ven. Padre Nicolas Meló" [Möhtərəm ata Nikolas Melo ilə bağlı sənədlər]. Archivo Agustiniano (ispan). Eskorial. 17 (Yanvar-İyun): 150–156. 1922.
12. ↑ ^{1 2} Trentacoste, Davide. "Recognition and evaluation in the field for the Grand Duke. The 'Syrian trip' of Giovanni Altoni". RiMe. Rivista dell'Istituto di Storia dell'Europa Mediterranea. 10 (3). 2022. doi:10.7410/1572.
13. ↑ ^{1 2} Brege, 2021. səh. 287-288
14. ↑ Cutillas, Jose. "Did Shah ʿAbbās I Have a Mediterranean Policy?". Journal of Persianate Studies (ingilis). 8 (2). 2015-11-26: 254–275. doi:10.1163/18747167-12341285. ISSN 1874-7167.
15. ↑ Trentacoste, Davide. "Information and Propaganda : a brief relation of Shāh 'Abbās' victories". Rivista degli studi orientali (2/4). 2021. doi:10.19272/202103804006.
16. ↑ Chick, H. Chronicle of the Carmelites in Persia, A: The Safavids and the Papal Mission of the 17th and 18th Centuries (ingilis). 1. London: Eyre & Spottiswood. 1939. 175.
17. ↑ Brege, 2021. səh. 309

• Brege, Brian. Tuscany in the Age of Empire. Harvard University Press. 2021-12-31. doi:10.4159/9780674258761. ISBN 978-0-674-25876-1.
• Ross, Edward Denison. Sir Anthony Sherley and his Persian Adventure. Routledge. 2004. ISBN 9780203338223.