Mexaniki deformasiya

Deformasiya — xarici qüvvənin təsiri ilə cismin forma və ölçülərinin dəyişməsidir. Onun aşağıdakı halları vardır:

• Elastik deformasiya – xarici qüvvenin təsiri kəsildikdən sonra cismin öz əvvəlki forma və ölçülərini almasına deyilir.
• Plastik deformasiya – xarici qüvvənin təsiri kəsildikdən sonra cismin öz əvvəlki forma və olçülərini almamasına(qalıq qalmasına)deyilir.
• Bərk cisimlərdə deformasiyanın növləri – dartılma,sıxılma,sürüşmə,burulma,əyilmədir.
• Dartılma deformasiyası – cismin uzunluğunu artmasına səbəb olan deformasyadır. Məsəlsən məftillərin, rezinin uzanması və s.
• Sıxılma deformasiyası – uzunluğun azalmasına səbəb olan deformasyadır.
• Sürüşmə deformasiyası – cismin paralel təbəqələrinin bu təbəqələrə paralel qüvvələrin təsiri ilə sürüşməsinə deyilir. Ayrı-ayrı metal hissələrini bağlayan bolt və pərçimlər sürüşmə deformasyasına məruz qalır.
• Burulma deformasiyası – bərk cisimlərin uclarına əks istiqamətdə yönəlmiş qüvvə momentləri tətbiq olunanda yaranan deformasyadır. Burulma zamanı cismin ayrı-ayrı təbəqələri bir birinə paralel qalır lakin bir birinə nəzərən dönür. Əyilmə deformasyasına polad xətkeşin əyilməsini misal gostərmək olar.
• Mütləq uzanma – deformasiya zamanı cismin uzunluğunun dəyişməsidir, Δl=l-l₀.Mütləq uzanma dartılma deformasiyasında müsbət, sıxılma deformasiyasında mənfi olur. BS-də ölçü vahidi metrdir.
• Nisbi uzanma – mütləq uzanmanın cismin başlanğıc uzunluöuna olan nisbətinə deyilir, ε=Δl/l₀-dir və adsız kəmiyyətdir.
• Mexaniki gərginlik – deformasiya zamanı yaranan elastiklik qüvvəsinin cismin en kəsiyinin sahəsinə olan nisbətinə deyilir, σ=F\S.BS-də mexaniki gərginlik vahidi olaraq təzyiq kimi 1Pa götürülür, 1Pa=1N\m². Mexaniki gərginlik kiçik deformasiyalarda nisbi uzanma ilə düz mütənasibdir, σ=E|ε|.E mütənasiblik əmsalı olub yunq modulu adlanır.

• Yunq modulu – cismi özü qədər dartıb uzatmaq üçün tələb olunan gərginliyə bərabərdir.Əksər materiallar üçün Yunq modulu çox böyük olduğundan cisim həmin gərginliyə çatmazdan qabaq qırılır. Nisbi uzanmanın ölçü vahidi olmadığından, Yunq modulu da mexaniki gərginlik kimi Paskalla ifadə edilir.
• Sərtlik əmsalıvə ya elastiklik modulu – cismin deformasiyaya qarşı göstərdiyi müqaviməti xarakterizə edir, k=ES\l₀ və F=kΔl olur. Sərtlik əmsalı cismin həndəsi ölçülərindən və hazırlandığı materialın növündən asılıdır və ölçü vahidi BS-də1N\m-dir. Bərk cismin mexaniki xassələrini öyrənmək üçün onun gərilmə diaqramı tədqiq olunur.
• Gərilmə diaqramı – bərk cismin nisbi uzanmasınin ona tətbiq olunan mexaniki gərginlikdən asılılıq qrafikidir və təqribən aşağıdakı hissılərdən ibarətdir:
  • Mütənasiblik həddi – σ_müt – Huk qanununun ödənildiyi gərginliyin maksimal qiymətinə deyilir.
  • Elastiklik həddi-σ_el – elastiki deformasiya yaradan gərginliyin maksimal qiymətinə deyilir.
  • Materialların axması – σ_a – qalıq deformasiya gərginliyinin sabit qiymətində deformasiyanın artmasına deyilir.
  • Axma həddi – σ – Materialın axmasına uyğun gələn gərginlikdir.
  • Möhkəmlik həddi – σ_möh – cismin tab gətirdiyi gərginliyin maksimal qiymətidir.Bütün qurğular və konstruksiyaların istismarı gərginlik ehtiyatı nəzərə alınmaqla edilməlidir.

Ədəbiyyat

• M.Murquzov və b. Fizika X sinif üşün dərslik. Bakı, 2005.
• A.Mehrabov və b. Fizika kursu. Maarif nəşriyatı, Bakı, 1982.