Marena və ya Morana (pol. Marzan(n)a, Śmiertka, slovak. Morena, Marmuriena, çex. Morana, Smrtka, ukr. Марена) — qədim Slavyan mifologiyasında qışın ölümü, təbiətin yenidən doğulması və yuxular ilə əlaqəli olan pagan tanrıçasıdır.[1] O, qışın sonu, yazın başlanğıcı və təbii dövrlərin dəyişməsi konsepsiyası ilə bağlıdır. Qədim slavyan mərasimlərində Morana tanrıçasının ölümü qışın sonunu, Kostroma (rus ənənəsində), Lada və ya Vesna (Slavyan yaz tanrıçaları) formasında yenidən doğuluşu simvolizə edirdi.[2]
| Marena | |
|---|---|
 | |
| Təsir sahəsi | Qış |
| Cinsi | qadın[d] |
| Digər mədəniyyətlərdə | Mars |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Bəzi xristian orta əsr mənbələri, məsələn XIII əsr Çex "Mater Verborum" sənədi onu yunan tanrıçası Hekata ilə müqayisə edir və cadugərliklə əlaqələndirir.[3] XV əsr polyak salnaməçisi Yan Dlugoş isə onu Romalı Keres (Ceres – kənd təsərrüfatı tanrıçası) ilə eyniləşdirmişdir. Dzevanna adlı başqa bir Slavyan tanrıçası ilə birlikdə məhsuldarlıq və bolluq simvolu hesab olunurdu.[4]
Müasir dövrdə Marzanna (Morana) ilə əlaqəli mərasimlər dini xarakterini itirmiş, əyləncə və yazın gəlişini qeyd etmə vasitəsinə çevrilmişdir. Martın 21-də, yaz bərabərliyi ərəfəsində keçirilir.[5]
Ənənəvi keçid mərasimi:[6]
- İnsanlar əllə düzəldilmiş Morana kuklası (bəzən Marzaniok – kişi ekvivalenti də) ilə çay, göl və ya gölməçəyə gedirlər.
- Ənənəvi mahnılar oxuyaraq kuklanı suya atırlar. Bəzi yerlərdə əvvəlcə yandırılır, ya da paltarları cırılır.
- Kəndə dönüş zamanı isə ağac budaqları lentlər və boyanmış yumurta qabıqları ilə bəzədilir.
- Mərasim qayıtdıqdan sonra şənlik və ziyafətlə tamamlanır (məsələn, Brinitsa – Myasteçko Slyonske ərazisində).[7]
Morana adı çox güman ki, proto-hind-avropa kökü *mar-, mor- sözündən gəlir və "ölüm" mənasını daşıyır. Slovak dilində "Ma(r)muriena" forması mövcuddur.[8] Vyaçeslav İvanov və Vladimir Toporov, tanrıçanın əvvəlcə Mars (Marmor, Mamers, Mamurius Veturius) ilə bağlı olduğunu qeyd edirlər. Marsın ilkin kənd təsərrüfatı tanrısı olması bu əlaqəni gücləndirir. Digər nəzəriyyələrə görə, onun adı latınca mors ("ölüm") və rusca mor ("vəba, epidemiya") sözləri ilə eyni kökdən gəlir. Morana bəzi Slavyan və German qara ruhlar ("mare") ilə də əlaqələndirilir. Belarus, polyak, ukrayna və bəzi rus dialektlərində "mara" – yuxu, yuxugörmə, kabus deməkdir.[9] Vladimir Dal isə "mara" sözünü "görünüş, xəyali varlıq, halüsinasiyalar" kimi izah edir.[10]
Morana qışın personifikasiyasıdır və onun suda boğulması qışın bitməsi və yeni həyatın gəlməsini bildirir. Qədim ritualların təhrif olunmuş forması:
- Müasir dövrdə ayrı keçirilən iki mərasim birləşdirilib.
- Mərasimlərin həqiqi tarixi dəyişdirilib.
- Orta əsrlərdə belə bu mərasimlər artıq "əyləncəli tədbir" kimi görünməyə başlamışdı.
- Tədqiqatçılar vurğulayırlar ki, Morana təkcə qış və ölüm simvolu deyil, həm də bir tanrıçadır.
- "Ölüm Qarı" (Death Crone) kimi tanınması onun təbiətin idarəedicisi və həyat verən qüvvə olduğu anlayışını gözdən salmışdır.
Su elementi slavyan xalq mərasimlərində mühüm yer tutur. Morananın suda boğulması onun yeraltı aləmə enməsi və növbəti qışda yenidən doğulması anlamına gəlir.[11] Bəzi tədqiqatçılar mərasimin qurbanvermə xarakterini vurğulayır və Morananın qışın sərtliyini yumuşaltmaq üçün qurban edildiyini iddia edirlər.[12] "Wyrzeczysko" (Vıjeçisko) müəlliflərinə görə, Morana su ruhlarına qurban edilir, çünki su tanrılarının razılığı bol məhsul üçün vacib idi. Pasxadan sonra qeyd edilən "Copse" şənliyi, yazın tam hakimiyyətini elan edir.[13] Bu dövr – yeni həyatın, sevincin və mahnıların vaxtıdır. Təbiət oyanır və torpaq yeni məhsullar verməyə hazırlaşır.
- ↑ Szyjewski, Andrzej. Religia Słowian [Religion of the Slavs] (polyak). Kraków: Wydawn. WAM. 2003. ISBN 8373182055.
- ↑ Kempiński, Andrzej M. Encyklopedia mitologii ludów indoeuropejskich (polyak). Warszawa: Iskry. 2000. ISBN 8320716292.
- ↑ Мара (Mara) in Explanatory Dictionary of the Living Great Russian Language by Vladimir Dahl.
- ↑ Vyacheslav Ivanov, Vladimir Toporov. Indo-European Mythology. / В. В. Иванов, В. Н. Топоров. Индоевропейская мифология. Мифы народов мира, М:Российская энциклопедия, 1994.
- ↑ "Polska". December 13, 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: October 12, 2014.
- ↑ "Folklórní sdružení České republiky ▷ folklor bez hranic | Rexter.cz". October 16, 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 21, 2013.
- ↑ Pośpiech, Jerzy. Zwyczaje i obrzędy doroczne na Śląsku (polyak). Opole: Instytut Śląski w Opolu. 1987. 156, 162. OCLC 20139666.
- ↑ Staszczak, Zofia. Śla̜ska forma obrze̜du Marzanny i Gaika na tle porównawczym (polyak). Opole: Inst. Śla̜ski. 1964.
- ↑ Kolberg, Oskar. Kieleckie [Region of Kielce]. Dzieła wszystkie (polyak). Wrocław: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze. 1963 [Photo-offset reproduction of Vols. 18–19 of the author's Lud, jego zwyczaje, sposób życia... originally published 1885–1886]. ISBN 8300000062. OCLC 4885472.
- ↑ Dubiel, Ludwik. Niektóre zwyczaje ludowe na Śląsku i ich wykorzystanie w pracy zespołów artystycznych (polyak). [S. l.]: GM PM. 1958. 39–41. OCLC 832512659.
- ↑ Kaczko, Krystyna. Doroczne zwyczaje i obrzędy [Yearly rites and customs] // Bazielich, Barbara (redaktor). Ludowe tradycje: dziedzictwo kulturowe ludności rodzimej w granicach województwa śląskiego [Folk traditions: the cultural heritage of autochthonous population within the borders of the Silesian Voivodeship]. Wrocław; Katowice: Polskie Tow. Ludoznawcze; Muzeum Śląskie. 2009. səh. 196. ISBN 9788387266080.
- ↑ Kowalski, Piotr. Leksykon – znaki świata: omen, przesąd, znaczenie (polyak). Warszawa; Wrocław: Wydawnictwa Naukowe PWN. 1998. 609–615. ISBN 8301125616.
- ↑ Ciołek, Tadeusz Maciej; Olędzki, Jacek; Zadrożyńska, Anna. Wyrzeczysko: o świętowaniu w Polsce [Wyrzeczysko: on celebrating in Poland] (polyak). Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza. 1976. 151–167. OCLC 3482291.
- Dixon-Kennedy, Mike. Encyclopedia of Russian & Slavic myth and legend. ABC-CLIO Publisher, 1998
- Marjorie Yovino-Young. Pagan Ritual and Myth in Russian Magic Tales: A Study of Patterns. Lewiston, New York: Edwin Mellen Press, 1993.
- Skvortzov, Konstantin. Mater Verborum, 13th century Czech manuscript, with comments. Saint Petersburg Academy of Sciences, 1853.