Marathi dilli kinematoqrafiya, Marathidilli kinematoqrafiya və ya Marathi kinosu — Hindistanın Maharaştra ştatında marathi dilində çəkilən filmləri əhatə edir. Hind kinosunun ən qədim qollarından biri hesab edilir. 1913-cü ildə Dədəsahib Palke (ing. Dadasaheb Phalke) tərəfindən çəkilmiş və birinci səssiz tammetrajlı hind filmi hesab olunan Raca Harişçandra (ing. Raja Harishchandra) filmi də Marathi kinematoqrafiyasına məxsus olan bir film hesab olunur.[1] Çünki bu filmin bütün çəkiliş heyəti marathi dilində danışırdı.
Bu kino sənayesinin mərkəzi də, Bollivudda olduğu kimi, Mumbay şəhərində yerləşir.
Marathidilli kinematoqrafiya Hindistanda ən qədim kino sənayesi hesab olunur. Bunun səbəbi isə, çəkiliş heyəti tamamilə marathilərdən ibarət olan birinci səssiz tammetrajlı hind filmi hesab olunan "Raca Harişçandra" filminin bu kinematoqrafiyaya məxsus olmasıdır.[2] Səsin kinoda yaranmasından əvvəl çəkilmiş marathidilli kinematoqrafiyaya aid edilən digər bir film isə 1920-ci ildə Baburao Peynter (ing. Baburao Painter) tərəfindən Maharashtra Film Company şirkətinin təsisindən cəmi bir il sonra çəkilmiş tarixi epopeya janrındakı "Sairandhari" filmidir. O dekorasiyalara, geyimlərə, dizayna və rəssamlığa olan xüsusi marağına görə marathi tarixindən xüsusi epizodlar seçmişdir ki, bu da onun gələcəkdə tarixi janrda ixtisaslaşmasına imkan yaratmışdır. Baburao Peynter 1930-cu ilə qədər çoxlu səssiz filmlər çəkmişdir. Lakin səsli filmlərin meydana gəlməsindən sonra Maharashtra Film Company şirkəti bazardakı mövqelərini itirmişdir.[3]
Marathi dilindəki birinci səsli film — "Ayoduhi racası" filmi, həmçinin Raca Harişçandra haqqında əfsanəyə əsaslanan birinci hind filmidir. Bu film 1932-ci ildə — hind dilində birinci səsli film hesab olunan "Alam Ara" (azərb. Dünyanın nuru) filminin nümayişindən cəmi bir il sonra çəkilmişdir.[4][5]
Marathidilli kinematoqrafiya öz çiçəklənmə dövrünə V. Şantaram, Master Vinayak, Bhadci Pendharkar, Prahlad Keşav Atre, G.D. Madqulkar və Sudhir Phadke kimi kino xadimlərinin meydana çıxması ilə çatmışdır. Bu sektorda üslünlüyü isə "Prabhat Film Company" ələ keçirmişdi. Bu şirkət təxminən on beş il ərzində 20 film istehsal etmiş və onların böyük əksəriyyəti iki dilli idi. Şirkətin himayəsi altında 1933-cü ildə V. Şantaram "Sairandhari" adlı rəngli film çəkməyə cəhd göstərmişdir. Filmin Hindistanda çəkilməsinə baxmayaraq onun üstündə müəyyən işlərin görülməsi və çoxaldılması üçün Almaniyaya göndərilməsi lazım olmuşdu. Orada isə məlum olmuşdur ki, çəkiliş zamanı yol verilmiş texniki nöqsanlara görə keyfiyyətli görüntü əldə etmək mümkün olmamışdır.[4][6] Elə həmin şirkət tərəfindən istehsal edilən "Sant Tukaram" filmi isə 1937-ci ildə Venesiya kinofestivalında mükafat alan ilk hind filmi olmuşdur.[4][7] 1930-cu illərin sonu – 1940-cı illərin əvvəllərində sənaye ildə istehsal olunan filmlərin sayına görə Hindistandakı ikinci yerini mühafizə edirdi.[8]
Lakin 1950-ci illərdə getdikcə daha çox populyarlıq qazanan hinddilli filmlərlə aparılan rəqabət maliyyə böhranına və bir çox istedadlı kino xadimlərinin bu sahədən uzaqlaşmasına gətirib çıxarmışdır. Punada fəaliyyət göstərən iki kinostudiya bağlanmış və film istehsalı yalnız Kolhapurda qalmış yeganə studiyada mümkün olmuşdur. 1960-cı illərin əvvəlində marathi dilli teatrın çiçəklənməsi və hinddilli rəngli filmlərin meydana çıxması təhsilli orta təbəqənin və gənclərin marathi dilli filmlərin izləyici auditoriyasından uzaqlaşmasına səbəb olmuşdur.[9][10] Qalan tamaşaçılar isə əsasən hind dilini başa düşməyən Maharaştra kəndliləri idilər. Buna müvafiq olaraq, kino xadimləri əsərlərində tamaşa (ing. tamasha) formulunu əsas götürdülər və filmlərindəki hadisələrin süjet xətti kənd mühitində cərəyan etməyə başladı. Bu formul üzərində hazırlanmış Anant Manenin "Sangtye Aaika" (1958) filmi nailiyyət qazanmış və Punedəki kinoteatrlardan birində 132 həftə ərzində nümayiş olunmuşdur. Kənd sakinləri arasında məşhurlaşmış digər bir film isə Şantaramın "Amar Bhoopali" (azərb. Əbədi mahnı, 1953) filmi idi.[11]
Nəticədə təxminən sonrakı on iki il ərzində marathi dilli kinematoqrafiya demək olar ki, tamamilə eyni aktyorlar, rejissorlar, bəstəkarlar və çox az büdcə ilə çəkilən kənd dramlarından ibarət olaraq qalmışdır. Bununla yanaşı, bu kinematoqrafiya üçün şablon olmayan yeni filmlərin istehsalı üçün də bəzi cəhdləri olmuşdur. Belə filmlərə, Madhukar Patnaykin "Santh Vahate Krishnamai" (1967), Anant Manenin "Ek Gaon Bara Bhangadi" (1968) və Raci Takurun "Mumbaicha Jawai" (azərb. Bombaydan gəlmiş kürəkən, 1970) filmlərini nümunə göstərmək mümkündür.[11] Digər tanınmış marathi dilli filmlərdən biri isə "Shyamchi Aai " (azərb. Şyamçi ana, 1953) filmidir. Bu film Hindistan Milli Kino Mükafatının ilk laureatı olmuşdur.[10][12]
2000-ci illərin axırları – 2010-cu illərin əvvəllərinə təsadüf edən onillik dövr marathi dilli kinematoqrafiyanın dirçəlişi dövrü kimi qiymətləndirilir.[13] Bunun səbəbi isə yeni nəsil ssenarist və rejissorların fəaliyyəti, qeyri-adi süjet xətləri, eləcə də hökumət tərəfindən verilmiş qrant və subsidiyalar ilə idi. Beləliklə də, 2000-ci illərdə çəkilmiş "Shwaas" (2004), "Harishchandrachi Factory" (2009) və "Court" (azərb. Məhkəmə, 2014) filmləri "Oskar" mükafatına namizəd göstərilmişdir.[14][15][16]
Kino sənayesi sürətlə genişlənir və istehsal olunan filmlərin sayı durmadan artırdı. Əgər XX əsrdə ildə 10–30 film ekranlara çıxırdısa,[17] 2010-cu ildən etibarən hər il 100-dən çox film istehsal olunmağa başlanmışdır.[18] 2016-cı ilə olan məlumatlara əsasən, ən çox kommersiya nailiyyəti əldə etmiş film "Sairat" (azərb. Dəli sevgi, 2016) adlı film olmuşdur.[19][20] Bu film müxtəlif kastalardan olan iki gəncin sevgisindən və gözlənilməz sonluqdan bəhs edən melodram filmidir. Bununla belə, istehsal edilən filmlərin 90%-i hələ də çəkiliş xərclərini güclə ödəyirlər.[13]
- ↑ "История индийского кино". Аrticlub. 2013-08-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-25.
- ↑ "Marathi cinema can surpass Hindi cinema". Indian Express (ingilis). 2010-02-10. 2014-09-15 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
- ↑ "History of Regional cinema". Cinemaofmalayalam. 2004-03-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-12-02.
- ↑ 1 2 3 Рангувалла, 1987
- ↑ "Films of Prabhat Film Company" (ingilis). 2012-08-26 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ Narwekar, 1995. səh. 43
- ↑ Pate, Niel. "Marathi cinema: Waiting to exhale". The Times Of India (ingilis). 2004-09-28. 2012-10-17 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-15.
- ↑ Encyclopedia of Indian Cinema / Edited by Ashish Rajadhyaksha, Paul Willemen. — 2nd Edition. — New York: Routledge, 1999. — 658 p. — ISBN 978-1-57958-146-6.
- ↑ Nandgaonkar, 1995. səh. 262
- ↑ 1 2 Rajadhyaksha Mukta. "Marathi cinema gets a shot in the arm". The Times Of India (ingilis). 2004-08-29. 2012-01-19 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ 1 2 Nandgaonkar, 1995. səh. 263
- ↑ "State Awards for Films 1954" (PDF). Directorate of Film Festivals. (p.13-14). 2011-10-04 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2014-03-05.
- ↑ 1 2 Nikhil Mahajan. "The rot beneath the sheen in Marathi cinema". The Hindu (ingilis). 2017-11-10. 2017-11-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-11-14.
- ↑ "Shwaas: India's entry for Oscars" (ingilis). Rediff.com. 2004-09-24. 2012-08-26 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ "'Harishchandrachi Factory' India's entry for Oscars". Times of India (ingilis). 2009-09-20. 2012-08-26 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ Nyay Bhushan. "Oscars: India Selects 'Court' For Foreign-Language Category". The Hollywood Reporter (ingilis). 2015-09-24. 2016-09-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-10-04.
- ↑ Encyclopedia of Indian Cinema, 1999. səh. 30−33
- ↑ Gokulsing, 2013. səh. 179
- ↑ Don Groves. "Disney, Fox, Hindi And Regional Hits '24' And 'Sairat' Drive Indian Cinemas". Forbes (ingilis). 2016-05-15. 2017-10-19 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ "Marathi cinema flies high with 'Sairat'". The Hindu (ingilis). 2016-05-23. 2021-05-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-11-14.
- Marathi Cinema: In Retrospect, by Sanjit Narwekar. Maharashtra Film, Stage & Cultural Development Corp., 1995.
- Рангунвалла Ф. и др. Кино Индии: Прошлое и настоящее. Панорама индийского кино / Пер. с англ. и Послесл. Р. П. Соболева. — М.: Радуга, 1987. — 384 с. — 40 000 экз.
- Gokulsing, K. Moti; Dissanayake, Wimal. Routledge Handbook of Indian Cinemas. Routledge. 2013. ISBN 978-0415677745.
- Nandgaonkar, Sudhir. Marathi Cinema in Search for an Identity // Rasa: The Indian Performing Arts in the Last Twenty-five Years. 2. Calcutta: Anamika Kala Sangam. 1995. 259−266.
- Narwekar, Sanjit. Marathi Cinema: In Retrospect. Maharashtra Film, Stage & Cultural Development Corp. 1995.