Maltə dili (malta il-Malti) — Malta Respublikasının milli və dövlət dilidir. Bu dil Semit dilləri qrupuna aiddir və əsasən ərəbcənin məğrib dialektindən törəmişdir. Malta dili eyni zamanda latın qrafikası ilə yazılan və rəsmi statusa malik yeganə semit dilidir.
| Malta dilləri | |
|---|---|
| Ölkə | |
| Rəsmi status | Malta, Avropa İttifaqı |
| Təsnifatı | |
| Dil kodları | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Malta dili IX-XI əsrlərdə adada məskunlaşmış ərəb tayfalarının dili əsasında formalaşmışdır. Ərəblər adanı 870-ci ildən 1091-ci ilə qədər idarə etmişlər və bu dövrdə qədim Siciliya ərəb dilinin yerli variantı yaranmağa başlamışdır.[1]
Sonrakı əsrlərdə Malta Normanlar, Araqon krallığı, İspaniya imperiyası, Fransa və nəhayət Britaniya imperiyası tərəfindən idarə edilmişdir. Bu səbəbdən Malta dili italyan, Siciliya və ingilis dilindən çoxlu sayda leksik elementlər almışdır.[2]
1934-cü ilə qədər Malta dilinin rəsmi statusu yox idi və bütün rəsmi sənədlər ya italyanca, ya da ingiliscə tərtib olunurdu. Həmin ildə Maltanın Konstitusiyası dəyişdirilərək həm malta, həm də ingilis dili rəsmi elan edildi.[3]
2004-cü ildə Malta Avropa İttifaqına üzv olduqdan sonra, maltə dili də Aİ-nin rəsmi dilləri sırasına daxil edildi.[4]
Maltə dili latın əlifbası əsasında hazırlanmış 29 hərfli bir qrafik sistemlə yazılır. Aşağıdakı xüsusi hərflər yalnız maltə dilinə xasdır:
- ċ (ch kimi tələffüz olunur)
- ġ (zəif “c” səslə)
- għ (boğaz samiti)
- ħ (səssiz, nəfəsli “h”)
- ż (z səslə)
Əlifba 1924-cü ildə rəsmi olaraq qəbul edilmiş və 20-ci əsr boyunca standartlaşdırılmışdır.[5]
Maltə dili qrammatik baxımdan digər semit dilləri ilə ortaq xüsusiyyətlərə malikdir:
- İsimlərin cinsi: kişi və qadın cinsi var.
- Fel kökləri: əksər fellər üç samitli köklərə əsaslanır (məs. "ktb" kökü yazmaqla bağlı sözlər yaradır).
- Əlavə edilmiş sözlər: italyan və ingilis dillərindən alınmış terminlər tez-tez istifadə olunur.
Bir araşdırmaya görə:
- Ərəb mənşəli sözlər: 32–40%
- İtalyan/siciliya mənşəli: 40–50%
- İngilis mənşəli: 15–20%[6]
Rəsmi olaraq Maltada bir əsas dialekt mövcuddur, lakin adanın bəzi bölgələrində danışıqda fonetik və leksik fərqlər müşahidə olunur. Qozzo adasında danışılan dialekt fonetik baxımdan fərqlənir, lakin qarşılıqlı anlaşma mümkündür.[7]
Maltada dövlət məktəblərində həm malta, həm də ingilis dili tədris edilir. Əksər fənlər ingiliscə, bəzi fənlər isə maltaca aparılır. Malta universitetində isə hər iki dildə tədris mümkündür.
- Dövlət televiziya kanalları (məs. TVM) və radiolar (Radju Malta) ikidilli yayım həyata keçirir.
- Ən çox oxunan qəzetlər: Times of Malta (ingiliscə), L-Orizzont və In-Nazzjon (maltaca).
Dil siyasətinin tənzimlənməsi və terminoloji işləmə ilə Maltə Dil Şurası (Kunsill Nazzjonali tal-Ilsien Malti) məşğuldur. Qurum dilin inkişafı, yeni sözlərin yaradılması və leksik qaydaların təyini ilə bağlı normativ sənədlər hazırlayır.[8]
Malta dili Avropa İttifaqının rəsmi dillərindən biri olaraq Aİ-nin bütün qanunvericilik və rəsmi sənədlərində tərcümə olunur. Bu status dilin mühafizəsi və beynəlxalq nüfuzunun artmasına şərait yaradır.
Son illər gənclər arasında ingilis dilinə artan maraq və texnoloji mətnlərdə ingilis dilinin üstünlüyü, malta dilinin passivləşməsi təhlükəsini doğurur. Bəzi mütəxəssislər, dilin gündəlik həyat və akademik sahələrdə daha aktiv istifadəsini təşviq etməyi təklif edir.[9]
| Malta dili | Azərbaycan dili |
|---|---|
| Il-lingwa Maltija hija parti mill-identità tagħna. | Malta dili bizim kimliyimizin bir hissəsidir. |
- ↑ Brincat, Joseph M. Malta: An Arab-Sicilian Semitic Language. Midsea Books. 2005. ISBN 9993200885.
- ↑ Borg, Albert. "Language Contact and Maltese". Journal of Maltese Linguistics. 1. 2010: 5–18.
- ↑ "Constitution of Malta". İstifadə tarixi: 2025-05-14.
- ↑ "Languages of the European Union". İstifadə tarixi: 2025-05-14.
- ↑ "The Maltese Alphabet". Kunsill Nazzjonali tal-Ilsien Malti. İstifadə tarixi: 2025-05-14.
- ↑ Friggieri, Oliver. "L-Ilsien Malti u l-Identità Nazzjonali". Rivista Tal-Malti. 2012: 45–58.
- ↑ Borg, Albert. Maltese Linguistic Studies. University of Malta Press. 2009.
- ↑ "National Council for the Maltese Language". İstifadə tarixi: 2025-05-14.
- ↑ Cassar, Kristina. "Language Shift and Maintenance in Malta". Malta Journal of Linguistics. 15. 2020: 22–37.