Məqbulə Atadan

Məqbulə xanım 1885-ci ildə Salonikidə dünyaya gəlib. Anası Zibeydə xanım, atası isə Əli Rza Əfəndidir. Fatma, Əhməd, Ömər və Mustafadan sonra ailənin beşinci övladı olaraq dünyaya gəlib.^[2] O, dünyaya gəldiyində böyük qardaşı Mustafa dörd yaşında idi; Fatma, Əhməd və Ömər gənc yaşlarında vəfat ediblər. O, böyük qardaşı Mustafa və ondan 4 il sonra dünyaya gələn bacısı Naciyə ilə birlikdə böyüyüb.

Atalarını erkən yaşda itirən üç uşaq anaları tərəfindən böyüdülüb. Uşaqlardan Naciyə 12 yaşında vərəmə tutularaq dünyasını dəyişəndən sonra Məqbulə və böyük qardaşı Mustafa qaldılar.

Atalarının ölümündən sonra Zibeydə xanım övladları ilə bir müddət Ləngəzədə Zibeydə xanımın qardaşı Hüseyn Əfəndinin idarəçisi olduğu fermada yaşayıb. Mustafanın təhsili ilə əlaqədar olaraq, Naciyə və anaları Zibeydə xanım Salonikiyə dönərkən, Məqbulə bir müddət əmisi və nənəsinin yanında fermada qalmağa davam edib. Sonra,Salonikiyə ailəsinin yanına qayıdıb.^[3]

Salonikidə şəraitin uyğunsuzluğu səbəbindən məktəbə gedə bilməyən Məqbulə xanım evdə fərdi dərslər alaraq təhsil alıb. Anasının ikinci evliliyindən sonra ögey atası Raqıb bəy və anası Zibeydə xanımla birgə yaşayıb.

Salonikidə yaşadığı vaxt Məqbulə xanım Lütfü bəy adlı şəxslə ailə həyatı qurub. Hansı tarixdə evləndiyi və boşandığı və ya həyat yoldaşının ölümü haqqında heç bir məlumat yoxdur.^{[qeyd 1]}

Osmanlı imperiyasının Balkan müharibələrində məğlub olması və Salonikinin Yunanıstanın tabeliyinə keçməsindən sonra bir müddət bu şəhərdə yaşayan Məqbulə xanım, Birinci Dünya müharibəsi zamanı anası və ögey bacısı ilə birlikdə Salonikidən ayrılaraq İstanbulda məskunlaşıb.^{[qeyd 2]}

Məqbulə və Zibeydə xanım, əvvəllər İstanbula gəlib məskunlaşan Raqıp bəyin qardaşı polkovnik Məmduh Xeyrəddin bəyin həyat yoldaşı Vasfiyə və qızı Fikriyə xanım ilə birlikdə yaşadığı evdə bir müddət yaşadılar. Birinci Dünya müharibəsində şərq cəbhəsinə təyinat alan və 1916-cı ilin martında Diyarbəkirə gələn Mustafa Kamal Diyarbəkirdə vəzifədə olarkən Əbdürrəhim adlı yetim uşağı övladlığa götürərək İstanbuldakı ana və bacısının yanına göndərib. Məqbulə xanıma "bacı" deyən Əbdürrəhim də evin üzvü kimi onlarla birgə yaşayıb.^[4]

Mustafa Kamal 1918-ci il noyabrın 13-də düşmən donanmaları İstanbul boğazında lövbər salan zaman cəbhədən İstanbula gəldi. Bir neçə gün Pera Plazada qaldıqdan sonra Şişlinin Halaskargazi küçəsində Oseb Kasabyana məxsus üç mərtəbəli evi kirayələdi. Məqbulə xanım 28 noyabr 1918-ci ildən anası ilə birlikdə evin üst mərtəbəsində yaşamağa başladı. Orta mərtəbədə Mustafa Kamal, aşağı mərtəbədə isə köməkçiləri yaşayırdılar. Məqbulə xanım Şişlidə bu evdə yaşayarkən tez-tez qardaşının ziyarətçilərini qarşılayırdı. Milli mübarizəyə başlamaq üçün Anadoluya gedən Mustafa Kamalla 1919-cu il mayın 16-da vidalaşdı.

Mustafa Kamal Paşa 1919-cu il mayın 19-da Samsuna gedərək Milli Mübarizəyə başladıqda Məqbulə xanım o dövrdə ticarətlə məşğul olan Mustafa Məcdi bəylə (Boysan) evlənir. Onun evliliyinin dəqiq tarixi məlum deyil.^[5]

Mustafa Kamal Samsuna getdikdən sonra ailə Şişlidəki evdən Akaretlerdəki evə köçdülər. Anadoludakı istiqlaliyyət uğrunda gedən mübarizədə uğur qazanıldığı üçün ailə işğalçı qüvvələrin təzyiqinə məruz qalıdı. Evə basqın olunacağından qorxaraq daim mühafizə altında yaşayırdılar.

1922-ci ildə türk ordusu Dumlupınar döyüşünə hazırlaşarkən, fransız jurnalist və yazıçı Klod Farrer ilə görüşmək üçün İzmitə gəldiyi vaxt, Məqbulə xanım da həmçinin 1922-ci il iyunun 13-də anası ilə birlikdə Mustafa Kamalla görüşmək üçün İzmitə gəlir. Bu görüşdən sonra Zibeydə xanım Mustafa Kamalla Ankaraya, Məqbulə xanım isə İstanbula qayıdır.^[3]

Məqbulə xanımın Ankaraya ilk dəfə nə vaxt getdiyi barədə dəqiq məlumat yoxdur. Onun Ankaraya 1922-ci ilin yayında getdiyi güman edilir. O, həyat yoldaşı Məcdi bəylə birlikdə Çankaya köşkündə qonaq olub. Məcdi bəy işlə bağlı müxtəlif vilayətlərdə olarkən, Məqbulə xanım Çankayada qalmağa davam edib.

Anası Zibeydə xanım 1923-cü il yanvarın 15-də axşam saatlarında İzmirdə vəfat edib. Həmin vaxt İstanbulda olan Məqbulə xanım anasının vəfatı zamanı yanında ola bilməyib, yanvarın 16-da keçirilən dəfn mərasimində də iştirak edə bilməyib. Orduların yoxlanması və mətbuat konfransları keçirmək üçün səfərə çıxan qardaşını 1923-cü il yanvarın 19-da İzmitdə ziyarət edib, başsağlığı verib.

Qazi Mustafa Kamal Paşa ölkədəki səfərini tamamladıqdan sonra İzmirdə Lətifə xanımla evlənərək həyat yoldaşı ilə Ankaraya qayıtdıqdan sonra Məqbulə xanım əri ilə Ankaranı tərk edərək evlərinə İstanbula getdilər.^[3]

Mustafa Kamal Paşanın evliliyi 920 gün sonra boşanma ilə nəticələnib. Boşandıqdan sonra Məqbulə xanım Mustafa Kamalla qalmağa davam etdi. Prezidentin subay olması səbəbi ilə bir çox dəvət və mərasimlərdə onun yanında yer alıb.

1930-cu ildə Atatürkün istəyi ilə Fəthi Okyarın qurduğu Sərbəst Cümhuriyyət Firqəsinə qoşulan Məqbulə xanım bir neçə ay sonra partiya bağlanınca siyasətdən uzaqlaşdı.

Həyat yoldaşı Mustafa Məcdi bəy 1934-cü ildə qəbul edilən Soyad Qanunu ilə "Boysan" soyadını götürdü. Beləliklə də, Məqbulə xanım "Boysan" soyadını daşımağa başladı.^[2]

İstanbul və Ankara arasında tez-tez gediş-gəliş edən Məqbulə xanım 1935-ci ildə Çankaya köşkü ərazisində özü və həyat yoldaşı üçün inşa etdirdiyi Çamlı köşkə köçdü. Qeydlərə əsasən demək olar ki, Mustafa Kamal 15 dəfə Çamlı köşkə gedib. Bu səfərlərinin beşində orada nahar edib.

1938-ci ildə qardaşı xəstələnəndə Məqbulə xanım İstanbuldakı Dolmabağça sarayında qalırdı və həkimlərin icazəsi ilə Mustafa Kamal Atatürklə görüşə bilirdi. Qeydlərə görə, ona doqquz dəfə Atatürklə görüşə icazə verilmişdi. Xatirələrində Məkbulə xanım, son gəlişinin qardaşının ölümündən 13 dəqiqə əvvəl olduğunu və həkimlər onu müalicə edərkən otaqdan çıxarıldığını yazıb.^[3]

Atatürkün dəfn mərasimi zamanı Məqbulə xanım və həyat yoldaşı Mustafa Məcdi bəy onun cənazəsini daşıyan top arabasının düz arxasında yer almışdılar.

Qardaşının ölümündən sonra Məqbulə xanım ömrünün qalan hissəsini demək olar ki, İstanbulda yaşayıb. Maddi sıxıntılarla üzləşən Məqbulə xanım müxtəlif xəstəliklərdən də əziyyət çəkib. O, 1946-cı ildə həyat yoldaşından boşanaraq "Atatürkdən yadigar" mənasını verən "Atadan" soyadını götürüb.

Mustafa Kamal Atatürk "həyatını onuru ilə sürdürmək" şərti ilə İş Bankındakı payının gəlirindən ayda 1000 lirə maaş alacağını və sağ olduğu müddətcə Çamlı köşkdə yaşaya biləcəyini vəsiyyət etmişdi.^[6] Qardaşının ölümündən sonra dolanışığı çətinləşən Məqbulə xanım sağlığında Atatürkə simvolik olaraq hədiyyə edilmiş daşınmaz əmlakları məhkəmə yolu ilə alıb satdı. Bu daşınmaz əmlaklar Atatürkün İstanbulda vəsiyyətini yazarkən vəsiyyətindən kənarda saxladığı və Ankaraya qayıdan kimi bağışlamağı planlaşdırdığı torpaqlar, malikanələr və evlər idi. Lakin vəziyyəti pisləşən Atatürk Ankaraya dönə bilməmişdi. Məqbulə xanımın Atatürkdən miras qalan bu əmlakları satması mənfi reaksiyalara səbəb olduğundan və Məqbulə xanımın Camlı köşkünü icarəyə verəcəyi iddiasını aradan qaldırmaq üçün, Cümhuriyyət Xalq Partiyası Məqbulə xanımdan Camlı köşkündən istifadə hüququnu almışdı.

Satılan əmlaklara baxmayaraq, Məqbulə xanım maddi çətinliklərlə üzləşməyə davam edirdi. Atatürkün şəxsi mirasından ona qoyub getdiyi aylıq 1000 lirə ilə dolanırdı. 1947 və 1948-ci illərdə Cümhuriyyət Xalq Partiyası, TBMM Başqanlığına, Cumhurbaşkanlığına, Baş nazirliyə, Demokrat Partiyasının sədrliyinə göndərdiyi məktublarda maddi sıxıntıları ilə əlaqədar olaraq, ölkəsinə xidməti müqabilində ona maaş verilməsini xahiş edib. 1948-ci il fevralın 18-də parlamentdə keçirilən səsvermə nəticəsində ona sağ olduğu müddətcə və artım olmamaq şərti ilə 1000 lirə maaş təyin olundu. Belə ki, Məqbulə xanıma ölənə qədər cəmi 2000 lirə aylıq maaş verildi.^[3]

Məqbulə xanımın qardaşı ilə bağlı xatirələri "Böyük Qardaşım Atatürk (1952)" və "Böyük Qardaşım Mustafa Kamal (1952)" adları ilə nəşr edilmişdir.

1953-cü ildə Anıtqəbirin tikintisi başa çatdıqdan sonra Atatürkün cənazəsi Ankara Etnoqrafiya Muzeyindəki müvəqqəti məzarından götürülərək Anıtqəbirdə dəfn edildikdən sonra Məqbulə xanım qardaşının adət-ənənələrə uyğun dəfn olunmasını istəyir. Atatürkün ölümündən sonra ona tətbiq edilən mumiyalanma onun xahişi ilə dağıdılaraq, cənazəsi İslam ənənəsinə uyğun olaraq kəfənə bükülərək dəfn edilib.

Məqbulə xanım ömrünün son dövrünü tək yaşayıb. 1954-cü ildə Əbdürrəhim Tuncakın həyat yoldaşı Mualla Tuncakı, ictimaiyyət arasında "Sığırtmaç Mustafa" kimi tanınan Mustafa Dəmiri, Haymanada doğulduğundan başqa haqqında heç bir məlumat olmayan Fikrət Avcı və Hatayın Dördyol ilçəsi qeydiyyatında olan Zeynəlabidin adlı şəxsləri övladlığa götürüb. O, son illərini İstanbul, Ankara, İzmir, Hatay kimi şəhərlərdə keçirib.

1954-cü ilin iyulunda xərçəng xəstəliyindən vəziyyəti pisləşincə Ankaraya gedən Məqbulə xanımı o zamankı prezident Cəlal Bayar onun Gülhanə Xəstəxanasında müalicə almasını təmin etdi. Sağaldıqdan sonra Məqbulə xanım yenidən İstanbula qayıdır. 1955-ci ildə vəziyyəti pisləşincə prezidentin dəvəti ilə yenidən Ankaraya gedən Məqbulə xanım, burada 9 ay ərzində stasionar müalicə alır. O, 1956-cı il yanvarın 18-də saat 12:55-də 64 yaşında vəfat edir. 19 yanvar 1956-cı ildə keçirilən rəsmi dəfn mərasimi ilə Cəbəci Əsri qəbiristanlığında dəfn edilir.

• Bardakçı, Murat. Makbule. Turkuvaz Kitap. 2024. ISBN 9786256548169.