Mürtəzaqulu Bayat

Mürtəzaqulu Bayat 1882-ci ildə İranın Ərak şəhərində, oğuz türklərindən biri olan Bayat boyunun zadəgan ailəsində anadan olmuşdur. Atası Bayat tayfasının rəislərindən biri, bölgənin tanınmış və hörmətli sakini Hacı Abbasqulu xan Şahəm Əl-mülk Əraki idi.

Mürtəzaqulu Bayat 1958-ci ildə Tehran şəhərində vəfat edib.

Mürtəzaqulu Bayat Azərbaycanda vali vəzifəsində çalışmışdı. Mehdi Fərruxinin Azərbaycandakı olaylardan qorxuya düşüb bura vali gəlmək fıkrindən tam yayındıqdan sonra antiazərbaycançılığı ilə şahpərəstlər içərisində şöhrət tapan Mürtəzaqulu Bayat M.Fərruxinin yerinə 1945-ci ilin oktyabrında Azərbaycana vali təyin olunur. M.Fərruxidən fərqli olaraq M.Bayat "diplomatiyaya" əl ataraq, S.C.Pişəvəri və onun rəhbərlikdə olan məsləkdaşları ilə "dil" tapmağa çalışdı. Bu məqsədlə o, S.C.Pişəvərini dialoqa çağırdı. Bir müddət valini əvəz etmiş və sonra Təbrizdə maliyyə işləri üzrə məsul olan Dövlətşahini S.C.Pişəvərinin yanına göndərir. Dialoq üçün razılıq əldə edildi. Bunun üçün görüş dövlətə məxsus "Alaqapı"da yox, tanınmış din xadimi Siqətülislamın evində, 1945-ci il dekabrın 1-də keçirilmişdi. Bu görüşdə S.C.Pişəvəri iştirak etməmişdi.

Mürtəzaqulu Bayatın baş nazir olduğu vaxtda Məclisdə hökumətin mövqeyi elə də möhkəm deyildi. 100 nəfər məclis üzvündən 45-i əleyhinə, 5-i tərəfsiz qalmaqla 50 nəfəri Bayat hökumətinə səs vermişdi. Hökumət böhranına səbəb olan Şimal nefti konsessiyası məsələsi hələ aradan qaldırılmamışdı. Digər tərəfdən dekabrın 2-də, M.Bayat hökumətinin qurulmasından 5 gün sonra məclis neft konsessiyaları barədə danışıqlar aparmağı qadağan edən qanun qəbul etmişdi. İran məclisinin qəbul etdiyi qanunda deyilirdi: heç bir Baş nazir, nazirlər və onları əvəz edən müavinləri rəsmi və qeyri-rəsmi formada, qonşu və qonşu olmayan dövlətlərlə və xarici kampaniyalarla neft danışıqları apara bilməzlər. Məclisin bu qərarını pozan şəxsləri 3 ildən 8 ilə qədər həbs cəzası gözləyirdi və ömürlük yüksək dövlət vəzifəsi tutmaqdan məhrum edilirdi. Sovet idarələrinin məlumatına görə konsessiyalar haqqında qanunun müəllifi doktor Müsəddiq idi. Çox məhdud dairədə saray naziri Əli Hüseyn, doktor Müsəddiq, Seyid Ziya və Saidin iştirakı ilə qanun müzakirə edilib Məclisə çıxarılmışdı. Yeni qanun baxmayaraq ki, Məclisdə böyük üstünlüklə keçmişdi, lakin səsvermə zamanı 10 nəfər deputat etiraz əlaməti olaraq nümayişkaranə şəkildə məclisi tərk etmişdi.

Hökumət kabinəsi təsdiq edilən məclisdə M.Bayat hökumət proqramı ilə çıxış etdi. Proqramda dost və müttəfiq dövlətlərlə əlaqələrin möhkəmləndirilməsi, ölkədə qanunların icrası nəticəsində təhlükəsizliyin təmin edilməsi, yaşayış səviyyəsinin, səhiyyə, maarif xidmətini yüksəltmək. Məclisdə əmək haqqında qanunun qəbuluna nail olmaq, dövlət aparatında və seçki sistemində islahat aparmaq, ölkə İqtisadiyyatının hərbi vəziyyətdən tədricən dinc vəziyyətə keçməsi üçün şərait hazırlamaq və s. məsələlər öz əksini tapmşışdı. Said hökumətinin istefasına səbəb olan neft məsələsi ümumiyyətlə hökumət proqramına daxil edilməmişdi.

Yeni hökumətin təşkilindön sonra da Azərbaycanda etiraz dalğasını zəiflətmək mümkün olmadı, Dekabr ayının 1-də Təbrizdə 15 min nəfərin iştirak etdiyi böyük mitinq keçirildi. Nümayişin əsas tələbləri əyalət əncüməninin təşkili, Sovet İttifaqına neft konsessiyasının verilməsi, Seyid Ziyanın ölkədən qovulması idi.

• Mustafaqulu Bayat