Müşahidəçi effekti

Müşahidəçi effekti ilə bağlı akademik maraq 1964-cü ildə ABŞ-ın Nyu-York şəhərində baş verən məşhur Kitti Cenoveze hadisəsindən sonra yaranmışdır.^[4] 28 yaşlı Kitti Cenoveze gecə saatlarında işdən evə qayıdarkən bir şəxs tərəfindən təqib edilərək bıçaqlanmış və öldürülmüşdür. Hadisə zamanı azı 30 nəfərin pəncərədən və ya küçədən bu vəhşiliyə şahidlik etdiyi, lakin onların heç birinin müdaxilə etmədiyi və ya dərhal polisə zəng etmədiyi iddia olunmuşdur.^[5] Bu hadisə Amerika cəmiyyətində və media məkanında güclü əks-səda doğurmuş, insan davranışları və ictimai məsuliyyət anlayışı ilə bağlı dərin suallar doğurmuşdur.^[6]

Bu hadisədən ilhamlanaraq sosial psixoloqlar Bibb Latane və Con Darli insan davranışında passivliyin səbəblərini araşdırmaq üçün bir sıra təcrübələr həyata keçirmişlər.^[7] Onların məqsədi, bir insanın yardım etməyə meyli ilə ətrafında neçə nəfərin olduğunun əlaqəsini müəyyənləşdirmək idi. Nəticələr göstərdi ki, müşahidəçilərin sayı artdıqca, hər bir fərdin məsuliyyəti hiss etmə səviyyəsi azalır və yardım etmək ehtimalı aşağı düşür.^[8] Bu nəticə “məsuliyyətin yayılması” (ing. diffusion of responsibility) prinsipi ilə izah olunur.^[9]

Əsas təcrübələr

1. Duman otağı təcrübəsi (Smoke-filled Room Experiment), 1968 Bu eksperimentdə iştirakçılar anket doldurmaq üçün tək və ya başqa şəxslərlə birlikdə otağa dəvət olunurdu. Bir müddət sonra otağa yavaş-yavaş duman buraxılırdı. Tək olan iştirakçıların 75%-i otağı tərk edib məsul şəxslərə məlumat verirdi.^[10] Lakin qrup halında olanlarda bu rəqəm 10%-ə qədər düşürdü. İştirakçılar digər insanların sakit qalmasını vəziyyətin təhlükəli olmaması kimi şərh edirdilər.

2. Epilepsiya hadisəsi təcrübəsi (Seizure Experiment), 1968 Bu təcrübədə iştirakçılar digər şəxslərlə telefon əlaqəsi vasitəsilə söhbət edirdilər. Birdən-birə bir nəfər (əslində akyor) epilepsiya tutması keçirdiyini deyərək yardım istəyirdi.^[11] Əgər iştirakçı tək idisə, 85% halda dərhal yardım göstərirdi. Amma qrupdakı insanlar çoxaldıqca yardım edənlərin faizi 31%-ə qədər enirdi.

3. Real həyatda müşahidə Latane və Darli həmçinin küçədəki davranışları da müşahidə etmişlər.^[12] Təcili yardım hallarında insanların kömək etmə ehtimalı, vəziyyətin aşkarlığına və müşahidəçilərin bir-birilə münasibətinə görə dəyişirdi. Qohum, dost və ya tanış qruplarda müşahidəçi effekti daha az müşahidə olunurdu.^[13]

Kitti Cenoveze hadisəsi jurnalistika tarixində də mühüm yer tutur.^[14]“New York Times” qəzetində yayımlanan “38 nəfər baxdı, amma heç nə etmədi” başlıqlı yazı böyük səs-küy yaratdı. Bu hadisədən sonra cəmiyyətdə "ictimai məsuliyyət", "vətəndaş müdaxiləsi", "qurbanın müdafiəsi" kimi anlayışlara xüsusi diqqət yetirildi. Lakin sonralar bəzi araşdırmalar göstərdi ki, hadisə ilə bağlı bəzi detallar şişirdilmiş və bəzi şahidlərin əslində yardım göstərdiyi gözardı edilmişdir.

2000-ci illərdə aparılan yeni tədqiqatlar müşahidəçi effektinin universallığını sual altına aldı. Məsələn, bəzi araşdırmalarda real həyatda insanlar təcili yardım vəziyyətlərində daha çox müdaxilə etdikləri göstərildi. 2011-ci ildə aparılan bir metaanaliz göstərdi ki, müşahidəçi effekti daha çox qeyri-müəyyən və təhlükəli olmayan situasiyalarda güclü olur. Aydın və həyati təhlükə olan hallarda insanlar tez-tez yardım göstərməyə meylli olurlar.^[15]

Bəzi müasir tədqiqatçılar müşahidəçi effektini mədəniyyətlərarası kontekstdə də təhlil etmişlər.^[16] Məsələn, kollektivist mədəniyyətlərdə (məsələn, Şərqi Asiya ölkələrində) insanlar ictimai rifah və məsuliyyət hissi səbəbindən daha tez reaksiya verə bilirlər.^[17]

Müşahidəçi effekti ilə bağlı aparılan tədqiqatlar insanların fövqəladə hallarda kömək etmə ehtimalının müxtəlif amillərdən təsirləndiyini göstərmişdir.^[18] Bu nəticələr, insan davranışının sosial təsirlər və psixoloji faktorlarla necə yönləndiyini izah etməyə yardım edir və fövqəladə hallarda daha effektiv ictimai reaksiya mexanizmlərinin qurulmasına zəmin yaradır. Ən məşhur nəticələr aşağıdakılardır:^[19]

• Şəxsi məsuliyyətin yayılması — bir çox eksperimentlər sübut edib ki, hadisəyə daha çox insan şahidlik etdikdə, hər bir fərdin kömək etmə ehtimalı azalır. İnsanlar düşünürlər ki, başqası artıq kömək edəcək və məsuliyyəti öz üzərindən atırlar.^[20]
• Qərarsızlıq və normativ qeyri-müəyyənlik — insanlar bir vəziyyətin fövqəladə olub-olmadığını başqalarının reaksiyasına əsasən qiymətləndirirlər. Əgər digərləri heç bir tədbir görmürsə, fərd də bunun ciddi bir vəziyyət olmadığını düşünə bilər.
• İştirakçıların sayının artması — Latane və Darlinin klassik telefonla yardım eksperimentində iştirakçıların sayı artdıqca, kömək edənlərin faizi azalmışdır. Tək iştirakçı olduğu zaman kömək etmə ehtimalı 85% olduğu halda, bu nisbət 6 nəfərlə birlikdə olduqda cəmi 31%-ə düşmüşdür.
• Empatiya və şəxsi münasibət — eksperimentlər göstərir ki, insanlar tanıdıqları və ya onlarla empatiya qura bildikləri şəxslərə kömək etməyə daha meyllidirlər.^[21]
• Cinsiyyət və sosial status — bəzi tədqiqatlarda qadınların və daha yüksək sosial statusa malik olanların daha tez yardım aldıqları müşahidə edilmişdir. Bu da sosial qavrayış və gözləntilərin qərarverməyə təsirini göstərir.

• "Don't Just Stand There – Do Something", Canada Safety Council, January 2004.
• "ABC News: What Would You Do in a Hit and Run?" by Lauren Cox and Radha Chitale, ABC News, June 6, 2008.