Layma — Baltik mifologiyasında tale tanrıçası.[1] Layma doğuş, evlilik və ölüm ilə əlaqələndirilir həmçinin hamilə qadınların hamisi sayılır. Laymanın funksiyaları hind tanrıçası Lakşmi ilə oxşardır.
| Layma | |
|---|---|
| latış. Laima lit. Laima | |
| Cinsi | qadın[d] |
Latış mifologiyasında Layma və onun bacıları Karta və Dekla, tale tanrıçalarının üçlüyünü təşkil edirdi. Onlar Skandinaviya Nornları və Yunan Moyraları ilə müqayisə olunur.[2] Layma insanın taleyi barədə son qərarı verən və ən populyar tanrıçadır. Üç tanrıçanın hamısı oxşar funksiyalara malik olsa da, Layma bəxt və analıq, Dekla uşaqlar, Karta isə yetkinlərin həyatı üzərində hakimiyyət sahibidir.[2]
Müasir Dievturiba dinində bu üç tanrıçaya "üç Layma" deyilir, yəni onların eyni tanrıçanın üç fərqli aspekti olduğu qəbul edilir. XIX əsrin sonlarında doğum mərasimlərində Laymaya toyuq, qoyun, dəsmal və ya digər toxuculuq məhsulları qurban verilirdi. Bu rituala yalnız qadınlar qatıla bilərdi və mərasim xüsusi hamamda (pirtis) icra olunurdu.[3]
Litva mifologiyasında Layma (tale, qismət) tez-tez Laimė (uğur, xoşbəxtlik) və Laumė (pəri) ilə qarışdırılır.[4] Digər əlaqəli tanrıçalar arasında Dalia (tale) və Giltinė (ölüm mələyi, biçici) var.[5] Layma ilk dəfə Vilhelm Martini tərəfindən 1666-cı ildə "Laimelea" adı ilə yazılı mənbədə xatırlanmışdır.[6] Daha sonra onun haqqında Matfey Pretoriy, Yakob Brodovski, Filipp Ruiq və başqaları yazmışdır.[4]
Laymanın ən mühüm vəzifələrindən biri yeni doğulmuş uşağın taleyini proqnozlaşdırmaqdır (lit. lemti).[4] Bəzən yalnız bir Layma olurdu, lakin bəzi hallarda üç Layma bir-birinə zidd proqnozlar verirdi. Onun son hökmü dəyişdirilə bilməzdi, hətta özü belə bunu dəyişdirə bilməzdi.[7] Üç tale tanrıçası ideyası alimlər arasında az dəstək qazansa da, bu konsepsiya Avropa dinlərində geniş yayılıb (məsələn, yunan Moyraları).[8]
Laymanın müəyyənləşdirilmiş taleyə inamı ilə bağlı fikirlər Litva dinini "fatalist" kimi xarakterizə etmək üçün istifadə olunmuşdur. 1837-ci ildə Manfred Tits litvalıların qismətə inandığına görə qorxmaz döyüşçülər olduğunu yazmışdır.[9] Alqirdas Julyen Qreymas isə bu baxışın səthi olduğunu və Laymanın taleyi müəyyən etmədiyini, sadəcə onu bildiyini irəli sürmüşdür.[10] Litva mifologiyasında Böyük Tufan haqqında bir versiyada Layma insanlığın yaranmasında iştirak edir.[11]
Layma Qequte (qaratoyuq) ilə əlaqələndirilir. Qreymas onu ayrıca bir tanrıça kimi görsə də, bəzi tədqiqatçılar Qequteni Laymanın bir təcəssümü hesab edirlər.[12] Qequte zamana və fəsillərin ardıcıllığına cavabdeh sayılırdı. Onun ötüş sayının insanın nə qədər yaşayacağını göstərdiyinə inanılırdı. Baharda insanların gələcək taleyini müəyyən edirdi. Əgər bir adam ilk dəfə qaratoyuğun səsini eşidəndə cibində pulu yox idisə, həmin ilin sonuna qədər kasıb qalacağına inanılırdı.[12]
Laymanın müqəddəs ağacı – lindendir. Litva xalq musiqi qrupu Kūlgrinda, 2014-cü ildə "Laymanın ilahilər" (Laimos Giesmės) adlı albom buraxmışdır.[13]
- ↑ Davidson, Hilda Ellis. Roles of the Northern Goddess. Routledge. 1998. 147–148. ISBN 0-415-13610-5.
- ↑ 1 2 Bojtár, Endre. Foreword to the Past: A Cultural History of the Baltic People. CEU Press. 1999. səh. 301. ISBN 963-9116-42-4.
- ↑ Gimbutas, Marija. The Living Goddesses. University of California Press. 2001. səh. 200. ISBN 0-520-22915-0.
- ↑ 1 2 3 Greimas, Algirdas Julien. Of Gods and Men. Studies in Lithuanian Mythology. Indiana University Press. 1992. səh. 111. ISBN 0-253-32652-4.
- ↑ Narbutas, Ignas. "Senieji lietuvių tikėjimai". Darbai ir dienos (litva). Vytauto Didžiojo Universitetas. 5–7. 1997.
- ↑ (lit.) Jonas Zinkus; və b., redaktorlar Laimės // Tarybų Lietuvos enciklopedija. II. Vilnius, Lithuania: Vyriausioji enciklopedijų redakcija. 1985–1988. 467. LCCN 86232954.
- ↑ Beresnevičius, Gintaras. Lietuvių religija ir mitologija: sisteminė studija (litva). Vilnius: Tyto alba. 2004. səh. 151. ISBN 9986-16-389-7.
- ↑ Greimas, Algirdas Julien. Of Gods and Men. Studies in Lithuanian Mythology. Indiana University Press. 1992. 114–115. ISBN 0-253-32652-4.
- ↑ Beresnevičius, Gintaras. Lietuvių religija ir mitologija: sisteminė studija (litva). Vilnius: Tyto alba. 2004. səh. 90. ISBN 9986-16-389-7.
- ↑ Greimas, Algirdas Julien. Of Gods and Men. Studies in Lithuanian Mythology. Indiana University Press. 1992. səh. 148. ISBN 0-253-32652-4.
- ↑ Klimka, Libertas. "Žmogus ir gamta etninėje kultūroje" (PDF). Kultūros Aktualijos (litva). 4 (45). 2005: 26.
- ↑ 1 2 Greimas, Algirdas Julien. Of Gods and Men. Studies in Lithuanian Mythology. Indiana University Press. 1992. səh. 116. ISBN 0-253-32652-4.
- ↑ Kūlgrinda – Laimos Giesmės. Discogs.
- Laurinkienė, Nijolė. "Motina Žemyna baltų deivių kontekste: 1 d.: Tacito mater deum, trakų-frigų Σεμέλη, latvių Zemes māte, Māra, lietuvių bei latvių Laima, Laumė ir lietuvių Austėja" [Mother-Goddess Žemyna in the context of Baltic deities]. Liaudies kultūra (Lithuanian) (2). 2007: 9-19 [14-16]. ISSN 0236-0551.
- Vaitkevičienė, Daiva. "Laima gimtuvėse ir krikštynose" [Laima at childbirth and christening]. Tautosakos darbai [Folklore Studies] (Lithuanian). 23. 2002: 123–139. ISSN 1392-2831.