Filippin Kommunist Partiyasının banisi Krisanto Evanxelista 1888-ci ildə Bulakan əyalətində kəndli ailəsində anadan olmuşdu. Kiçik yaşlarIndan o, zəhmətkeş xalqın ağır həyatını hiss etmiş, amansız istismarı və müstəmləkə zülmünü öz üzərində sınamışdı. Gənc yaşlarından Evanxelista Manila mətbəələrindən birində mürəttib işləmiş, fəhlə hərəkatında fəal iştirak etmişdi. O əvvəllər çapçılar ittifaqının üzvü, sonralar isə onun baş katibi olmuşdu, bu ittifaq onun rəhbərliyi altında çox keçmədən mətbəə fəhlələrinin mübariz həmkarlar ittifaqına çevrilmişdi.

Evanxelista öz siyasi fəaliyyətinə millətçilərin burjua-reformist partiyasının sıralarında başlamışdı. Filippin Fəhlə konqresi–1913-cü ildə yaradılmış ilk həmkarlar ittifaqı birləşməsi bu partiyanın tə'siri altında idi. Gənc Evanxelista fəhlələr içərisində böyük nüfuza malik idi. 1919-cu ildə o, Fəhlə konqresi icraiyyə komitəsinin üzvü seçilmişdi.

Reformist rəhbərlik fəhlələri öz sinfi mənafeyi uğrunda mübarizəyə çağırmırdı, dini əxlaqı və «əmək və kapitalın birləşməsini» təbliğ edirdi. Çapçılar ittifaqı fəhlə konqresində xüsusi yer tuturdusa da, lakin onun öz rəhbəri, gənc Evanxelista hələ də istiqlaliyyət uğrunda inqilabi mübarizə metodlarına qarşı çıxan millətçilər partiyasının tə'siri altında idi. 1919-cu ildə o, «İstiqlaliyyət uğrunda çalışan nümayəndəliyin» hey'ətinə daxil oldu. Bu nümayəndə hey'əti Vaşinqtona getmişdi ki, ABŞ konqresindən filippinlilərə istiqlaliyyət «bəxş etməyi» Filippinin qanunvericilik məclisi adından xahiş etsin. ABŞ-a səfəri zamanı Evanxelista aydın gördü ki, amerikan hakim dairələri Filippinə istiqlaliyyət verilməsi barədə eşitmək belə istəmir və ona sahiblikdən könüllü surətdə əl çəkmək fikrində deyillər.

ABŞ-da Evanxelista amerikan həmkarlar hərəkatının bəzi rəhbərləri ilə görüşdü. Bu görüşlər marksizm tə'limi ilə yaxından tanış olmaqda və rus proletariatının 1917-ci ildəki böyük qələbəsi barədə bir çox şeylər öyrənməkdə ona kömək etdi. Evanxelista öz vətəninin azadlığı uğrunda mübarizə yollarına dair tam yeni fikirlərlə vətənə qayıtdı.

1920-ci ildə onun başçılıq etdiyi Çapçılar ittifaqı Filippin fəhlə hərəkatı tarixində ilk siyasi tə'tillərdən birini keçirdi. Bu tə'til, Manila qəzetlərində Filippin xalqının milli ləyaqətini təhqir edən məqalələrin dərc olunmasına qarşı qəti e'tiraz əlaməti olaraq e'lan edilmişdi.

Evanxelista artıq millətçilərin reformist siyasəti ilə barışa bilmirdi. Odur ki, bu partiya ilə əlaqəsini kəsdi və öz həmfikirləri ilə birlikdə 1924-cü ildə fəhlə partiyasını yaratdı. Filippinin tərəqqipərvər ziyalılarının nümayəndəsi Antonio Oranın, kəndli hərəkatı rəhbərlərindən biri olan kənd müəllimi Xuan Feleonun və Evanxelistanın rəhbərlik etdikləri yeni partiya Filippinə dərhal tam istiqlaliyyət verilməsi uğrunda, xalq hökuməti yaradılması uğrunda, iri mülkədar torpaqlarının satın alınması və bunların əlverişli qiymətlərlə icarədarlara və kənd təsərrüfatı fəhlələrinə verilməsi uğrunda, məktəblərdə ana dilinin öyrənilməsi uğrunda mübarizə proqraltı ilə çıxış etdi.

Təşkilati cəhətdən zəifliyinə baxmayaraq, fəhlə partiyası Filippin fəhlə hərəkatında mühüm rol oyiadı. Onun rəhbərləri elmi sosializm ideologiyasını proletar hərəkatına keçirmək, xalqın bütün qabaqcıl qüvvələrini–fəhlələri, kəndliləri, vətənpərvər ziyalıları milli və ictimai azadlıq uğrunda mübarizədə sıx birləşdirmək üçün sə'y göstərdilər. 1925-ci ilin fevralında keçirilmiş II qurultayda partiya Qanunverncilik məclisinə qarşıdakı seçkilərdə öz namizədlərini irəli sürmək barəsində qərar qəbul etdi.

Fəhlə partiyasının fəaliyyətə başladığı ilk günlərdən onun katibi olan Evanxelista Fəhlə konqresinin reformist rəhbərliyinə qarşı cəsarətli və qəti mübarizə apardı. Həmkarlar ittifaqları üzvlərinin xeyli hissəsini o, fəhlə partiyasının tərəfinə çəkməyə müvəffəq oldu. 1926-cı ildə Evanxelista Fəhlə konqresinin katibi, daha sonra isə onun sədr müavini seçildi. Həmişə fəhlə sinfinin beynəlmiləl birliyi uğrunda mübarizə aparan Evanxelista və onun silahdaşları 1927-ci ilin iyununda böyük müvəffəqiyyətlər əldə etdilər. Fəhlə konqresi, Uzaq Şərq ölkələrinin inqilabi həmkarlar ittifaqı mərkəzi olan Sakit Okean həmkarlar ittifaqları katibliyi ilə birləşdi. 1928-ci ilin martında Evanxelista Filippin həmkarlar ittifaqları nümayəndə hey'ətinin başçısı sifəti ilə Sovet İttifaqına–həmkarlar İttifaqları İnternasionalının IV konqresinə gəldi. Konqresdə o, böyük nitqlə çıxış etdi, müxtəlif ölkələrin həmkarlar hərəkatının nümayəndələrinə Filippin proletarlarının həyatı və mübarizəsi barədə ilk dəfə həqiqəti açıb söylədi. Konqres Evanxelistanı Həmkarlar İttifaqları İnternasionalının Mərkəzi Şurasına üzv seçdi.

Beynəlxalq fəhlə hərəkatı ilə sıx əlaqə saxlamaq Filippin proletariatının siyasi birliyinin artmasına xeyli kömək etdi. Filippin həmkarlar ittifaqlarına başqa ölkələrin daha yetkin fəhlə təşkilatlarının təşkilati və taktiki təcrübəsini mənimsəməkdə kömək göstərdi. Fəhlə partiyasının rəhbərliyi altında həmkarlar ittifaqlarının işi istehsalat prinsipi üzrə yenidən quruldu.

Evanxelista özünün bütün çoşqun qüvvəsini Filippin fəhlə sinfinin sıralarının sıx birləşməsinə sərf edirdi. 1927-ci ildə Fəhlə konqresi üzvlərinin sayı 81 minə çatdı. Həmkarlar ittifaqlarının siyasi fəallığı da xeyli artdı. Məsələn, 1928-ci ilin dekabrında Manilada və ölkənin digər şəhərlərində hakim dairələrin özbaşınalığına cavab olaraq Evanxelistanın rəhbərliyi altında siqar fabrikləri fəhlələrinin tə'sirli tə'tili oldu; hakim dairələr tütünçülərin ləmkarlar ittifaqı rəhbərini həbs cəzasına məhkum etmişdilər. Fəhlə hərəkatında inqilabi cinahın tə'sirinin artması Fəhlə konqresi rəhbərliyinin reformist üzvlərini təşvişə saldı. 1929-cu ilin mayında bunlar konqresi parçalamağa müvəffəq oldular. Onda tərəqqipərvər həmkarlar təşkilatları 45 min fəhləni birləşdirən Proletar ittifaqı tə'sis etdilər. Yeni milli həmkarlar ittifaqı mərkəzinin qurultayında nümayəndələr Evanxelistanı bu ittifaqın baş katibi, Antonio Oranı isə prezidenti seçdi. Proletar ittifaqı Filippin fəhlələrinin milli istiqlaliyyət uğrunda, xalq kütlələrinin həyati mənafeləri uğrunda apardığı mübarizəsinə başçılıq edirdi. Bu illərdə Evanxelista böyük təşkilat işi aparmaqla bərabər, həm də elmi sosializmin böyük ideyalarının təbliği üçün vaxt tapa bilirdi. 1929-cu ildə o, Manila universitetinin tələbələri qarşısında Sovet İttifaqı haqqında üç dəfə mühazirə ilə çıxış etmişdi.

Evanxelistanın siyasi fəaliyyəti amerikan müstəmləkəçiləri və onların filippinli əlaltılarının qəzəblənməsinə səbəb oldu. İrtica heç bir şeyin qarşısında durmadı. Mətbuatda açıqcasına fəhlə hərəkatı rəhbərlərinə böhtanlar yaymağa başladılar. 1929-cu ilin sonunda Evanxelistaya sui-qəsd edildi. Bu, onun kəndlilər qarşısında çıxış edəcəyi Panqasinan əyalətində baş verdi. Evanxelista və fəhlə partiyasının digər rəhbərləri Fəhlə konqresi parçalandıqdan sonra kəndlilər arasında aparılan siyasi işi gücləndirdilər. Milli kəndli konfederasiyasını Proletar ittifaqı ilə birləşdirmək mümkün oldu. Evanxelista kəndli təşkilatlarına çox kömək edirdi. Fəhlə partiyası öz ölkələrinin azadlığı uğrunda görkəmli rol oynayan bir sıra kəndli hərəkatı xadimlərini yetişdirmişdi.

Milli azadlıq mübarizəsinin artması, proletariatın sinfi şüurunun möhkəmlənməsi Filippində Kommunist Partiyasının yaradılması zərurətini doğurdu. Fəhlə partiyasının ətrafında toplaşmış fəhlə sinfinin, kəndlilərin və qabaqcıl ziyalıların nümayəndələri onun özəyini təşkil edirdilər. 1930-cu il noyabrın 7-də Oktyabr inqilabının 13-cü ildönümü şərəfinə Manilada keçirilmiş kütləvi mitinqdə Filippin Kommunist Partiyasının yaradılması e'lan edildi. Mitinqə toplananlar qarşısında çıxış edən Evanxelista Rusiya fəhlə sinfinin göstərdiyi inqilabi təcrübənin tarixi əhəmiyyəti barədə danışdı. O, filippinliləri digər müstəmləkə xalqları ilə birlikdə milli azadlıq uğrunda mübarizə aparmağa çağırdı. Evanxelista Filippin Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin Siyasi bürosunun üzvü və baş katibi seçildi. Gənc kommunist partiyası ölkədə şöhrət tapırdı. 1931-ci il mayın 1-də kommunistlər Manilanın ətraf rayonlarında çoxminli nümayiş təşkil etdilər. Evanxelista mitinqdə alovlu nitq söylədi, Filippin xalqını istismarçılara qarşı mübarizəni gücləndirməyə çağırdı. Amerikan müstəmləkə orqanları mitinqi dağıtmaq üçün yüzlərlə polis və yanğın maşınları göndərdilər. Kommunist partiyasının bir çox fəalları və rəhbərləri yaralandı və həbs edildi. Antonio Ora və Krisanto Evanxelista da həbs olunanların arasında idi. Onların hər ikisi «üsyan qaldırmaqda» təqsirləndirilib məhkəməyə verildi. Lakin müstəmləkəçilər bununla Qane olmadılar. Bir neçə gündən sonra Antonio Ora öddürüldü. Polis idarəsi belə izah etdi ki, guya o, bir həbsxanadan başqasına aparılanda avtomobil qəzası nəticəsində həlak olmuşdur. 1931-ci ildə kommunist partiyası qanundan kənar e'lan edildi. MK-nın on üç üzvü isə zindana salındı. 1933-cü ilin dekabrında partiyanın on altı nəfər rəhbər və fəallarının mühakiməsi oddu. Evanxelista ikiillik həbs cəzasına və səkkiz illik sürgünə məhkum edildi. Gizli fəaliyyətin ağır şəraitində Filippin kommunistləri pərakəndə inqilabi qüvvələri birləşdirmək üçün böyük iş aparırdılar. 1933-cü ildə Pedro Abad Santosun başçılığı ilə leqal Sosialist partiyası yaradıldı.

Oz inqilabi fəaliyyətinə görə o, 1902-ci ildə amerikan hərbi məhkəməsi tərəfindən ölümə məhkum edilmiş, lakin sonra amnistiyaya düşmüşdü. O, Filippindəki Sovet İttifaqı dostları cəmiyyətinin sədri və Böyük Oktyabr ideyalarının ehtiraslı təbliğatçısı idi. Sosialist partiyası bir sıra leqal fəhlə və kəndli ittifaqları təşkil etdi. 1935–1936-cı illərdə müxtəlif leqal təşkilatlarda işləyən kommunistlər antiimperialist qüvvələrin geniş vahid cəbhəsini yaratmaq üçün təşəbbüs göstərdilər. Kommunist İnternasionalının tarixi VII konqresinin irəli sürdüyü ideya və şüarlar Filippində geniş yayıldı və Filippin kommunist hərəkatının, xalqın milli azadlıq mübarizəsinin inkişafında böyük rol oynadı. 1936-cı ildə xalq kütlələrinin təzyiqi altında müstəmləkə orqanları Evanxelistanı və onun mübariz si lahdaşlarını azad etmək məcburiyyətində qaldılar. Kommunist partiyası yenidən leqal fəaliyyət imkanı əldə etdi. Evanxelista özünün təşkil etdiyi «Kalayyaan» («Azadlıq») kommunist qəzetinin redaktoru oldu.

1938-ci ilin oktyabrında Filippin fəhlə hərəkatında son dərəcə mühüm bir hadisə baş verdi: Kommunist və Sosialist partiyaları Filippin Kommunist Partiyasında birləşdilər. Krisanto Evanxelista yekdilliklə partiyanın sədri, Pedro Abad Santos–sədr muavini, Kilyermo Kapadosiya–baş katibi seçildilər. 3938–1941-ci illərdə kommunist partiyası böyük müvəffəqiyyət əldə etdi. O, kütləvi fəhlə və kəndli təşkilatlarında öz tə'sirini gücləndirdi, görkəmli mədəniyyət xadimləri arasında tərəfdarlar qazandı. İkinci dünya müharibəsi ərəfəsində, Cənub-şərqi Asiya ölkələrini yapon təcavüzü hədələyən zaman, Krisanto Evanxelista düşməni dəf etmək üçün partiyanı hazırlayırdı. Yapon qoşunları 1941-ci ilin dekabrında Filippinə soxulandan sonra kommunist partiyası dərhal işğalçılara qarşı müqavimət hərəkatını təşkil etməyə başladı. Evanxelistanın və FKP-nin digər rəhbərlərinin başçılığı ilə ölkənin müxtəlif rayonlarında partizan dəstələri yaradılmasına başlandı. Yapon gizli polis orqanları Filippinin işğal edildiyi ilk günlərdən kommunist partiyasının gizli işə keçmiş rəhbərlərini izləməyə başladılar.

1942-ci il yanvarın 24-də yapon xəfiyyəsi Manilada kommunist partiyası MK-sının izinə düşə bildi və Evanxelista ilə Santosu həbsə aldı. Hər iki inqilabçının zəhmətkeş xalq arasında beyuk nüfuza malik olduğunu bilən yapon işğalçıları çox çalışdılar ki, onları oyuncaq hakimiyyət orqanları ilə əməkdaşlıq etmək üçün razılıq verməyə məcbur etsinlər. Lakin nə hədələr, nə və'dlər, nə də cəzalar alovlu kommunistləri əsarətçilərə xidmət etməyə məcbur edə bilmədi. Qəzəblənən işğalçılar Filippin kommunistlərinin rəhbərini cismən məhv etmək qərarına gəldilər. Qədim ispan qalası Santyaqonun qazamatında Krisanto Evanxelistanın şanlı həyatı sona yetdi. Onun mübariz dostu Pedro Abad Santos bir ildən artıq zindanda qaldı. O, həbsxanadan tam xəstə vəziyyətində çıxdı və cəmi bir neçə ay azadlıqda yaşadı. Kommunist partiyasının iki görkəmli rəhbərinin həlak olması Filippin vətənpərvərlərini kədərlə sarsıtdı. Onların mübariz silahdaşları Mariano Balqos, Mateo del Kastilyo, Kasto Alexandrino, Xuan Feleo, Visente Lava və başqaları partiyaya rəhbərlik, Milli antiyapon vahid cəbhəsinə və Xukbalaxap partizan ordusuna başçılıq etdilər. 1944-cü ilin payızına Xukbalaxap on minlərlə döyüşçüsü olan qüdrətli bir hərbi qüvvəyə çevrildi. Bu həyatını öz xalqının xoşbəxtliyi uğrunda, kommunizmin böyük idealları uğrunda qurban vermiş mübarizlərə ən yaxşı abidə oldu.

• Mübarizəyə həsr edilmiş ömür. Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, Bakı–1967, səh. 237-240.