Harrə döyüşü

Hüseynin qətlə yetirilməsindən sonra Abdullah ibn Zübeyrin Məkkədə müxalifətin liderinə çevrilməsi, Hicaz bölgəsində Əməvilərin hakimiyyəti üçün ciddi bir təhlükəyə çevrildi. Mədinədə başlayan müxalifət isə yalnız dini deyil, həm də iqtisadi səbəblərə əsaslanırdı. Bu səbəblər Yezidin atası Muaviyə dövrünə qədər uzanırdı. Mədinəlilər valiyə gedərək, "Muaviyə atiyyə məsələsində başqalarını bizə üstün tutdu, bir dirhəm də artıq vermədi" deyərək narazılıqlarını bildirmişdilər. Doğrudan da, Əməvi xilafəti ilə birlikdə başda Muaviyə olmaqla, hakim ailənin üzvlərinin şəhərdə topladığı sərvətin miqdarı mədinəliləri narahat edəcək dərəcədə artmışdı. Bu siyasətin nəticəsində istehsal azalmış, qiymətlər qalxmış, insanlar dolanmaqda çətinlik çəkmiş, haqlarını ala bilməmiş və əllərindəki malları hakim ailənin üzvlərinə satmaq məcburiyyətində qalmışdılar. Bundan əlavə, səvafi (sahibsiz torpaq) amili İbn Mina, torpaq gəlirlərini toplamaq üçün getdiyi Bəlharis ibn Xəzrəc qəbiləsi üzvləri, Qureyş və Ənsarla birlikdə ödəniş etməyi rədd etmiş, vali isə ödənişi zorla almağa çalışmış, amma bir nəticə əldə edə bilməmişdi.

Mədinədə baş verən hadisələrdən xəbər tutan Yezid ibn Muaviyə, şəhər əhalisini hədələyən bir məktub yazaraq valiyə bu məktubun məsciddə oxunmasını əmr etdi. Ancaq məktub xalqın qəzəbini daha da artırdı. Hədə-qorxu ilə nəticə əldə edə bilməyəcəyini anlayan Yezid müxalifəti sülh yolu ilə ram etməyə çalışdı. Bunun üçün də Numan ibn Bəşiri (Əməvi hakimiyyətində vəzifə verilmiş yeganə Ənsar) vasitəçi olaraq göndərdi. Lakin Numanın təklifləri qəbul olunmadı. Mədinəlilər müxalifətlərini bir addım da irəli apararaq valini və dolayısı ilə Yezidi vəzifədən uzaqlaşdırıb ənsardan Abdullah ibn Hənzələyə beyət etdilər. Lakin bu seçki Ənsara üstünlük qazandırdığı üçün narazılığa səbəb oldu. Bu narazılıq yalnız Qureyş və məvaliyə Abdullah ibn Mutinin, mühacirlərə isə Maqil ibn Sinanın başçı olması ilə sona çatdı; bu halda Abdullah ibn Hənzələ öz yerində qaldı. Hər nə qədər hərəkat Ənsari xarakter daşısa da, Qureyş və mühacirlər buna könüllü qoşuldular. Əli ibn Hüseyn və Məhəmməd ibn əl-Hənəfiyyə kimi tanınmış Haşimilərlə Abdullah ibn Ömər isə tərəfsiz mövqe tutmuşdular. Ümumilikdə, Haşimilərin Kərbəladan sonra gücsüzləşdikləri üçün bu savaşa qatılmadıqları söylənsə də, onlardan bəziləri iştirak etmiş və öldürülmüşdülər. Abdullah ibn Ömər isə verdiyi beyəti poza bilməyəcəyini bəhanə edərək hadisəyə qarışmamışdı. İbn Kəsir isə mədinəlilərin beyətlərini pozmalarını fitnəyə səbəb olduğu üçün doğru hesab etmir. Ona görə Yezid fasiq idi, lakin zındıq deyildi. Bu səbəbdən xilafətdən kənarlaşdırılmalı deyildi.^[3] Beyətin pozulması zamanı məsciddə olanlar Dəməşqin tabeliyindən çıxdıqlarını göstərmək üçün sarıq, ayaqqabı kimi əşyalarını çıxarıb məscidin ortasına yığdıqları rəvayət edilir. Bu qərardan sonra mədinəlilərin davranışları şəhərdəki Əməvilər və onların tərəfdarlarına qarşı aqressivləşdi. Təxminən 1000 nəfərlik Əməvi tərəfdarı qrup Mərvan ibn Həkəmin evində nəzarət altına alındı. Mədinəlilərin bu addımından xəbər tutan Abdullah ibn Zübeyr məktub yazaraq onları özünə beyətə çağırdı, lakin müsbət cavab ala bilmədi; buna baxmayaraq, onların üsyanını dəstəkləməyə davam etdi. Bununla belə, Mədinə üsyanı ilə İbn Zübeyrin hərəkatı arasında birbaşa əlaqə yox idi; ortaq cəhətləri yalnız xilafətin irsi deyil, şura yolu ilə təyin olunmasını istəmələri idi.

Yezid vəziyyətdən xəbər tutunca, Hicaza ordu göndərməyə qərar verdi; əsas hədəf Abdullah ibn Zübeyr olsa da, əvvəlcə Mədinədəki üsyan yatırılmalı idi. Bu zaman orduya komandan tapmaq problemə çevrildi. Əvvəlcə təklif olunan Übeydullah ibn Ziyad, Kərbəladan sonra belə bir hadisəyə qarışmaq istəmədi; sonra keçmiş Mədinə valilərindən Amr ibn Səid əl-Əşdək, Qureyşin qanının töküləcəyi bir hadisədə iştirak etməyin qəbiləsinə yaxınlığı səbəbilə uyğun olmadığını bildirərək imtina etdi. Nəticədə, Qətafan qəbiləsindən olan və Əməvilərə sədaqəti ilə tanınan Müslim ibn Uqbə xəstəliyini bəhanə edərək tərəddüd etsə də, orduya sərkərdə təyin edildi. Onun seçilməsində Muaviyənin oğluna etdiyi "Hicaza ordu göndərmək məcburiyyətində qalsan, Müslimi göndər" tövsiyəsinin rol oynadığı deyilir. Komandan təyin olunduqdan sonra dəllallar çıxarılaraq əsgər toplanmağa başlandı. Bu orduya qatılacaq əsgərlərə adi maaşdan əlavə olaraq 100 dinar öncədən müavinət veriləcəyi elan edildi. Toplanan əsgərlərin sayı haqqında fərqli rəqəmlər var (5000-dən 29000-ə qədər). Yaqubi, onların bölgələrdə və yolda qoşulmalarına görə 5000 nəfər olduğunu bildirir. İbn Quteybə isə ordunun seçilmiş süvarilərdən ibarət olduğunu, iyirmi yaşdan kiçik və əlli yaşdan böyük olanların alınmadığını qeyd edir. Müzakirə olunan başqa bir məsələ isə ordudakı əsgərlərin dini durumudur. Ön sıralarda və Müslimin ətrafında 500 rum əsgərinin olduğu, onların əlində müqəddəslərin şəkli olan bayraqlar daşıdıqları rəvayət olunur, lakin bunu dəstəkləyən məlumatlar Təbəri, Xəlifə ibn Xəyyat, Əbül-Ərəb və Səmhudi kimi mənbələrdə yer almır. Bu minvalda Dəməşqdə olan Abdullah ibn Cəfər, mədinəlilərə mətub yazmış, toplanan orduya qarşı durmalarının mümkün olmadığını bildirərək hücuma keçməməyi tövsiyə etmişdi. Lakin "Yezidin ordusu Mədinəyə sülh yolu ilə girə bilməz" cavabını almışdı.

Mədinəlilər ordunun üzərlərinə gəldiyini xəbər aldıqda tədbir olaraq Mərvanın evində nəzarətdə saxladıqları şəxsləri şəhərdən uzaqlaşdırdılar. Məhəmməd ibn Əbu Cəhm onlardan bəzilərinin öldürülməsini təklif etsə də, bu qəbul olunmadı. Yalnız onların orduya məlumat ötürməyəcəklərinə dair and içdirildi. Dəməşqə doğru yola çıxan bu qrup Vadil-quradakı Əməvi ordusu ilə qarşılaşdı, bir qismi yoluna davam edərkən, Əbdülməlik ibn Mərvanın da daxil olduğu digər qrup orduya qoşuldu. Komandan Müslim, Əbdülməlikin tövsiyəsinə əsasən şəhərə şərqdən daxil oldu və Hərrətül-Vaqimdə qərargah qurdu; Əbdülməlik döyüş boyu Mədinə barədə strateji məlumatlar verərək Müslimə kömək etdi. Mədinəlilər şəhərdə qalaraq müdafiə etməyi seçdilər; Xəndək döyüşündə qazılan xəndəkləri dərinləşdirib yenilərini əlavə etdilər və ətrafına yaxşı oxçular yerləşdirərək şəhəri müdafiəyə etdilər. Dörd əsas xəndəyin başına Qureyş, Ənsar, Mühacir və məvali təmsilçilərindən komandanlar təyin etdilər. Mədinə ordusunun sayı haqqında da müxtəlif rəvayətlər mövcuddur (2000-dən 10.000-ə qədər) və Təbəri, ordunun çoxsaylı olduğunu, Əməvi əsgərlərinin xəndəkdə döyüşə hazır qoşunu görəndə savaşmaqdan çəkinmək istədiklərini, lakin Müslimin buna imkan vermədiyini yazır.

Müslim ibn Uqbə, Yezidin tövsiyəsinə əsasən mədinəlilərə üç gün möhlət verdi. İqtisadi problemlərini həll edəcək təkliflər irəli sürdü, lakin müsbət cavab almadı və döyüş başladı. Əməvi qüvvələri şəhəri dörd tərəfdən mühasirəyə alsalar da, içəri girə bilmədikləri üçün döyüş əvvəlcə mədinəlilərin xeyrinə gedirdi. Lakin Mərvan ibn Həkəmin Bəni Hərisənin müdafiə etdiyi bölgəyə gedərək onlarla anlaşması nəticəsində döyüş Mədinəlilərin əleyhinə çevrildi və bu nöqtədən şəhərə daxil olan Əməvi əsgərləri qısa müddətdə hər tərəfi ələ keçirdilər (27 Zilhiccə 63/27 avqust 683). Müdafiəçilərin başında duran Abdullah ibn Hənzələ və səkkiz oğlu öldürüldü; Kureyşin lideri Abdullah ibn Muti isə qaçaraq Abdullah ibn Zübeyrin yanına sığındı. Mühasirə zamanı xəndəyə düşüb ölənlərin, döyüşdə ölənlərdən daha çox olduğu rəvayət edilir. Vəqidi, şəhər daxilində və evlərin önündə bəzi qarşıdurmaların bir müddət davam etdiyini qeyd edir. Müxtəlif rəvayətlərdən aydın olur ki, mədinəlilər bu güclü və nizamlı orduya qarşı mümkün qədər mübarizə aparmışdılar.

Mədinəlilərin itkiləri məsələsi (300-dən 10.000-ə qədər) müzakirə olunan başqa bir mövzudur. Xəlifə ibn Xəyyat, Vəqidi, Vəsimə və Əbül-Ərəb savaşda ölənlərin siyahısını verərək bu sayını 300-lə məhdudlaşdırırlar; ancaq bu rəqəmi daha yüksək göstərənlər də vardır. Bu savaşda ənsar və Qureyşdən çox sayda sayseçmə şəxsiyyət (180-dən 700-ə qədər) həlak olmuşdur; bir rəvayətə görə, aralarında səksən səhabə də var idi. Beyhəqi, bu zaman həyatda olan Ənəs ibn Malikə istinad edərək, 300 səhabə və 700 hafizin öldüyünü bildirir. İbn Səad, həyatdan gedən və nəsli kəsilən mədinəliləri xüsusilə qeyd edir.^[4] Harrə döyüşündəki itkilər Siffeyn və Cəməl döyüşlərindəki itkilərlə eyniləşdirilmişdir.^[5][6] Mədinəlilər bu savaşda ölənləri xüsusi qəbiristanlığa dəfn etmiş, onlara ağılar və mənqiblər söyləmişdilər.

Klassik mənbələrin bir qismində nəql olunduğuna görə, Harrə hadisəsi zamanı Mədinə şəhəri (qarət üçün) 3 gün ərzində halal elan edilmiş,^[7] bu müddət ərzində insanların canına və malına qəsd edilmiş, qadınlara təcavüz^[7] edilmişdir. Bu zorakılıqlar nəticəsində doğulan uşaqlara "Əvladul-Harrə", yəni "Harrə övladları" deyilmişdir. Vəqidi rəvayət edir ki, qarət edilən ilk ev Bəni Əbdüləşhəllərə məxsus idi. Əvanə ibn Həkəm isə bildirir ki, Peyğəmbərin azad etdiyi Üsamə ibn Zeyd ibn Harisənin evi istisna olmaqla, Mədinədəki bütün evlər talan edilmişdi. Rəvayətlərin müxtəlifliyi bu hadisəni araşdıranların da bir-birindən fərqli mövqelər sərgiləməsinə səbəb olmuşdur. İbn Kəsir Yezidin Mədinəni mübah (halal) elan etməsini onun ən böyük səhvlərindən biri hesab etmiş, bu faciəni Yezid dövrünün ən iyrənc hadisələrindən biri kimi qiymətləndirmişdir.^[8]

Mənbələrdə o da qeyd olunur ki, Məscidi-Nəbəvidə camaatla namaz qılınmayan üç gündən biri məhz bu hadisənin baş verdiyi gün olmuşdur (digər ikisi – Osmanın şəhid edildiyi gün və Əbu Həmzə əl-Xaricinin şəhəri ələ keçirdiyi gündür).^[9] Hişam ibn Urvə atasının Harrə günü öz kitablarını yandırdığını, lakin sonradan buna görə dərin təəssüf hissi keçirdiyini söyləmişdir. Cabir ibn Abdullah isə rəvayət edir ki, Təbük səfərindən qayıdarkən Məhəmməd peyğəmbərin ona bəxş etdiyi bərəkət pulunu Harrə günü Əməvi əsgərləri onu əlindən alana qədər saxlamışdır.^[10]

Eyni şəkildə rəvayətlərdə qeyd olunur ki, Əbu Səid əl-Xudri öz canını güclə xilas edə bilmiş, malı-mülkü qarət edildikdən sonra evində qarət olunacaq bir şey qalmadığı üçün Əməvi əsgərləri onun saqqalından bir neçə tel yolmuşdular. Digər bir məlumatda deyilir ki, Əməvi əsgərlərindən biri Peyğəmbər dövründə doğulmuş, adı və künyəsi birbaşa Peyğəmbər tərəfindən verilmiş Məhəmməd ibn Amr ibn Həzmi öldürmüş, lakin sonra peşman olub ailəsinə gedərək diyət (konpensasiya) təklif etmişdilər. Lakin bu təklif onun ailəsi tərərfindən qəbul olunmamışdır.

Başda Velhauzen olmaqla bəzi araşdırmaçılar Təbərinin "Tarix" əsərində Harrə hadisəsinin geniş şəkildə yer almasına baxmayaraq, onu nəql edən ravilərdən Əbu Mihnəf xaricində Əvanə və Vəhb ibn Cəririn bu hadisədən bəhs etməmələrini əsas gətirərək şəhərin mübah elan olunmasına dair xəbərlərin şübhəli olduğunu irəli sürmüşlər. Halbuki Lammens bu mövzuda mənbələrin yekdilliklə hadisəni təsdiqlədiklərini vurğulayır.

Bəzi rəvayətlərə görə, Peyğəmbər bir gün Harrətü-Vaqimdən keçərkən bu hadisənin baş verəcəyini öncədən xəbər vermiş və ümmətin sayseçmə şəxslərinin bu savaşda şəhid olacağını söyləmişdir.

Savaşın ertəsi günü Müslim ibn Uqbə Quba məscidində Mədinə əhalisindən "Yezidin qulu və köləsi olaraq" beyət almışdır. Xəlifənin əmr və mülkiyyəti altına insanları daxil edən bu qeyri-adi beyət formasına etiraz edən, həmçinin Əbu Bəkir və Ömərin dövründəki kimi "Allahın kitabı və Peyğəmbərinin sünnəti üzərinə beyət edərəm" deyən bəzi şəxslər də öldürülmüşdür. Müslim, həm yaşlı dostu olan, həm də hadisə zamanı mühacirlərə rəhbərlik edən Maqil ibn Sinanı da edam etdirmişdir. Osmanın oğlu Amrın saqqallarını yoldursa da, Yezidin tövsiyəsi ilə Əli ibn Hüseynə yüksək məqam vermiş və ona lütf göstərmişdir.

Hadisələri təfərrüatı ilə xilafət mərkəzinə xəbər verən Müslim, Mədinədə qısa müddət qaldıqdan sonra Məkkəyə yola düşmüşdür. Harrədəki amansız münasibətinə görə ona "müsrif", yəni "həddi aşan", "israf edən" ləqəbi verilmişdir. Yezidin bu hadisələri eşitdikdə dediyi sözlər və söylədiyi şeirlər barədə isə müxtəlif rəvayətlər mövcuddur və bu məqamlar mübahisəlidir.

Harrə Vaqeəsi, Əməvilərin siyasi tarixində və hakimiyyətlərinin davamında etdikləri böyük səhvlərdən biri kimi dəyərləndirilir – vəliəhdlik institutu, Kərbəla faciəsi, Məkkənin mühasirəsi ilə yanaşı, bu hadisə də həmin qara səhifələrdən biri kimi tarixə düşmüşdür. Səid ibn Müseyyəb bir rəvayətində^[11] baş verən üç fitnənin ikincisi kimi Osmanın şəhid edilməsindən sonra Harrə hadisəsini göstərmiş və bu savaşın nəticəsində Hüdeybiyyə səhabələrindən heç birinin sağ qalmadığını qeyd etmişdir.