Halebidu

Halebidu, Qərbi Qatların (Karnatakada Sahyadri dağları) şərqində yerləşən bir vadinin ortasında yerləşir. Ərazi alçaq dağlar, iri qaya parçaları və mövsümi çaylarla əhatə olunmuşdur. Bu vadi şimal Karnataka, qərbi Andxra Pradeş və şimal Tamil Nadu ilə yaxşı əlaqələndirilmişdir. Bu bölgədə, X–XIV əsrlər arasında hakimiyyətə gəlmiş Hoysala sülaləsinin tarixi tam aydın deyil. Onların öz XI və XII əsr kitabələrinə görə, Hoysala hökmdarları Krişna–Baladeva köklərindən və Devagirinin Yadavalarından törəmiş sayılırdılar. Onlar məbəd və incəsənət ənənələri ilə tanınan Kalyani Çalukya sülaləsi ilə qohumluq əlaqələri qurmuşdular. Müasir tarixçilər Hoysalaları əsasən cayn mənşəli bir ailə kimi qəbul edirlər. Sülalə ilə bağlı ən erkən mənbələr — kitabələr və yerli rəvayətlər — onların hökmdarlarını caynizmin tərəfdarları və himayədarları kimi təsvir edir. Karnatakanın Sahyadri dağ silsiləsindən olan bir təpə başçısı, cayn guru-su rahib Sudattamuni-ni xilas etmək üçün Sala adlı şəxsın bir pələng və ya aslanı öldürməsi əfsanəsi ilə xatırlanır. Bu erkən başlanğıcdan sonra ailə X əsrdən etibarən gücünü möhkəmləndirmiş və tədricən genişləndirmişdir.

Halebidu erkən Hoysala kralları tərəfindən böyük bir su anbarının yaxınlığında yenidən inşa edilmiş, bu işdə onların qubernatorları, tacirləri və sənətkarları dəstək göstərmişdir. Onlar Dorasamudra su anbarını geniş şəkildə qazmış və böyütmüşlər. XII əsrə qədər iri və möhtəşəm şəkildə oyma ilə bəzədilmiş hindu və cayn məbədləri artıq tamamlanmışdı. Şəhərin ətrafında, orta hesabla 2,25 kilometr uzunluğa malik, dairəvi kvadrata bənzər formada qala divarları yerləşirdi. Qalanın daxilində dörd əsas su anbarı və çoxsaylı kiçik ictimai su hovuzları mövcud idi. Şəhər həyatı, əsas məbədlər və yollar Dorasamudra su anbarı ətrafında cəmləşmişdi. Şəhərdə onlarla məbəd mövcud olsa da, onların yalnız kiçik bir qismi günümüzə qədər qorunub saxlanmışdır. Üç məbəd kompleksi — Hoysalesvara (ikiqat məbəd), Cayn Basadi (üç məbəd) və Kedareshvara (bir məbəd) — memarlıq və incəsənət baxımından ən iri və ən inkişaf etmiş nümunələr idi; digər məbədlər isə daha sadə üslubda inşa edilmişdi.

Əsas hindu və cayn məbədlərinin dərhal qərbində Hoysala Sarayı yerləşirdi. Bu saray cənuba doğru Benne Guddaya (sözün əsl mənasında “kərə təpəsi”) qədər uzanırdı. Saray tamamilə dağıdılmış və yox olmuşdur; bəzi hissələri torpaq təpələri altında itib, fraqmentləri isə Benne Gudda yaxınlığında tapılmışdır. Sarayın qərbində hindu və cayn məbədlərindən ibarət başqa bir qrup — Nagaresvara kompleksi yerləşirdi; bu məbədlər də dağıdılmış, xarabalıqları torpaq yığınları içində aşkar edilmişdir. İlkin Hoysala şəhərinin şimalında Sarasvati məbədi və Krişna məbədi mövcud idi; hər ikisi də viran qalmış və demək olar ki, tam itmişdir. Köhnə şəhərin mərkəzinə və cənubuna doğru Hucesvara məbədi və Rudresvara məbədi yerləşirdi; onların mövcudluğu tapılmış kitabələr və xarabalıqlarla təsdiqlənir. Şimal-şərq hissədə dörd məbəd günümüzə qədər qorunub saxlanmışdır — Gudlesvara, Virabhadra, Kumbalesvara və Ranganatha. Qala ilə əhatələnmiş hissənin qərb tərəfi və qaladan kənar ərazilər Dorasamudra paytaxtının əhalisini təmin edən tarixi təsərrüfat sahələri idi. Yollar Hoysala paytaxtını Belur və Puṣpagiri kimi digər böyük şəhər və ziyarət mərkəzləri ilə birləşdirirdi. X əsrin ortalarından XIII əsrin əvvəllərinə aid çoxsaylı kitabələr Dorasamudranın müxtəlif Hoysala kralları üçün əhəmiyyətini təsdiqləyir.

XIV əsrdə Dorasamudranın ilk işğalı və dağıdılmasından sonra, kitabələr məbədlərin, sarayın və infrastrukturun bərpası üçün cəhdlərin edildiyini göstərir. İşğalın dayandırılması şərti kimi Türko-Fars Dehli Sultanlığının sərkərdəsi Malik Kafur, hökmdar Veera Ballala III-dən Xəlci hakimiyyətini tanımağı, xərac ödəməyi və Tamil Nadudakı Pandya paytaxtı Madurainin əfsanəvi sərvətlərini talan etməyə çalışan sultanlıq qüvvələrinə logistik dəstək göstərməyi tələb etmişdi. Türko-Fars sultanlıqları tərəfindən həyata keçirilən növbəti dağıdıcı müharibə və talan dalğaları Hoysala krallığının və Dorasamudranın paytaxt kimi rifahının sonunu gətirdi. Təxminən 300 il ərzində Dorasamudrada nə yeni kitabələrə, nə də siyasi və ya iqtisadi rifaha dair sübutlara rast gəlinmir. Bundan sonra XVII əsrin ortalarına aid Nayaka dövrü kitabəsi Belurda ilk dəfə “Halebidu” adını qeyd edir. Bu arada sağ qalmış hindu və cayn icmaları məbədləri dəstəkləməyə və bərpa etməyə davam etmiş, bu gün Halibidunun şimal hissəsində yerləşən canlı (istifadədə olan) məbədlərin mövcudluğu bunun sübutu olmuşdur.