Qərb çay qorillası

Qərb çay qorillası
Qərb çay qorillası
Elmi təsnifat
	XƏTA: parent və rang parametrlərini doldurmaq lazımdır. ???: Qərb çay qorillası
Beynəlxalq elmi adı
	Gorilla gorilla diehli Paul Matschie, 1904;
ITIS	945351
NCBI	406788
EOL	10372989

Qərb çay qorillası və ya Çay qorillası (lat. Gorilla gorilla diehli) — Qərb qorillasına (Gorilla gorilla) daxil olan bir yarımnöv. İlk dəfə 1904-cü ildə Paul Matşi tərəfindən yeni bir növ olaraq təsvir edilmişdir. Lakin populyasiyaları yalnız 1987-ci ildən etibarən sistematik olaraq araşdırılmağa başlanmışdır.

Yayılması

Bu yarımnövə daxil olan canlılar əsasən Nigeriya ilə Kamerun arasında sərhəddə cəmləşmişlər. Tropik və subtropik enliyarpaq meşələrdə yayılmışlar. Afrikanın digər primatlarına nisbətdə daha həssas canlılar hesab edilirlər.

Digər yarımnövdən baş və dişinin quruluşu, boyunun 10–15 sm uzun olmasına və çəkisinin 20–35 kq artıq olmasına görə fərqlənirlər. Ayrıca yarımnöv kimi 2000-ci ildən bəri göstərilir. Bununla belə əvvəlki araşdırmalar da onların ayrı bir yarımnöv olmasını təsdiq etmişdir.

Təsviri

Qərb çay qorillası meşəlik təpəliklərdə və dağlarda, Kross çayının başlanğıcına yaxın ərazilərdə tapılır. Bu, ən yaxın qərb düzənlik gorilla populyasiyalarından 300 km, Ebo meşəsindən isə 250 km (160 mi) məsafədədir. 2014-cü ilin təxminlərinə görə, yalnız 250-dən az yetkin Qərb çay qorillası qalmışdır, bu da onları dünyadakı ən nadir böyük meymun edir.^[2]^[3]

Qərb çay qorillasının palataları, qafqalıq boşluqları və kəllə sümük strukturları qərb düzənlik gorillalarından daha kiçikdir. Bədən ölçüsü və uzuv nisbətləri qərb düzənlik qorillalarına bənzəyir, lakin onların qısa əlləri və ayaqları var.^[4]

Orta erkək boyu: 165–175 sm.
Orta erkək çəkisi: 140–200 kq.
Orta dişi boyu: 140 sm.
Orta dişi çəkisi: 100 kq.

Yaşayış yeri

Qəfəsdə saxlanılan yeganə məlum Qərb çay qorillası olan Nyanqo. O, 10 oktyabr 2016-cı ildə vəfat etmişdir.

Bu alt növ sıx insanların yaşamadığı meşəlik əraziləri üstün tutur. Bu meşələr 100-dən 2,037 metrə qədər dəniz səviyyəsindən yüksəlir. Lakin, insan fəaliyyətləri nəticəsində yaşama yerləri ciddi şəkildə məhv olmuş və parçalanmışdır. Buna baxmayaraq, hələ də bu alt növün yaşayışı üçün uyğun olan kifayət qədər tropik meşə mövcuddur, lakin bu fəaliyyətlər davam edərsə, bu ərazilər tamamilə yox ola bilər. Qərb çay qorillarının yaşayış yeri təhdid altındadır. Ovçuluq, ağac kəsimi, əkinçilik və yanacaq yığımı kimi fəaliyyətlər gorillaların həyatını daha da çətinləşdirir. Yavaş çoxalma tempi və mühitə az uyğunlaşma səbəbindən bu növün gələcəyi təhlükə altındadır.^[5]

Bu qorilla alt növünün qorunması məqsədilə bəzi bölgələrdə yaşayış yerinin qorunması tədbirləri həyata keçirilmişdir, lakin bəzi ərazilər hələ də qorunmur. Qərb çay qorillaları təcrid olunmuş populyasiyalardadır və bu populyasiyalar 200 km məsafədə olan digər qorilla qruplarından ayrılmışdır. Bu coğrafi məhdudiyyətlər və insan fəaliyyəti nəticəsində resursların və torpaqların mövcudluğu azalmışdır. Qərb çay qorillaları ekosistemin vacib hissəsidir və qorunma səyləri onların qalan yaşayış yerlərini qorumağa yönəlmişdir.^[6]^[7]

Qərb çay qorillası müəyyən yuva davranışları nümayiş etdirir ki, bu da onların mühitinə, iqlimə, qida mövcudluğuna və təhlükələrə görə dəyişir. Yuva qurulması mövsimidir, aprel və noyabr ayları arasında onlar daha çox ağaclarda yuva qururlar, lakin quru mövsümdə (noyabrdan etibarən) yerə yuva qurmağa meyillidirlər. Yuva qurulması gecə daha çox yerə qurulur. Bu növ, yuva sahələrini təkrar istifadə etmək xüsusiyyətinə malikdir və yuva qruplarının ölçüsü dörd ilə yeddi nəfər arasında dəyişir.^[8]

Qərb çay qorillasının pəhrizi əsasən meyvə, ot bitkiləri, lianalar və ağac qabığı ilə zəngindir. Meyvə az olduğu aylarda (avqust-sentyabr və noyabr-yanvar) pəhrizləri əsasən yerə düşən otlar və ağac qabığı ilə zənginləşir. Qida mövcudluğu mövsimə görə dəyişir və gorillalar bəzi yeməklərə mövsümi olaraq üstünlük verirlər. Məsələn, Afi Dağı qrupunun pəhrizi əsasən Aframomum spp. otları ilə, lakin yağışlı mövsümdə Amorphophallus difformisi üstün tutaraq mövsümi olaraq fərqli qidalara üstünlük verdiyi aşkar olunub.^[3]

Qorunma statusu

Çay qorillalarının sayı 280 başdır. Onlar əsasən 11 nöqtədə cəmləşmişlər. İki yarımnövün arealını 250 kilometrlik məsafə ayırır.^[9] Bu yarımnövün qorunması üçün çalışmalar 2007-ci ildən başladılmışdır^[10] Kamerun hökuməti bu məqsədlə Nigeriya ilə sərhəddə milli park təşkil etmişdir. Parkda 115 çay qorillası yaşayır^[11]

İstinadlar

↑ Mammal Species of the World (ing.): A Taxonomic and Geographic Reference. / D. E. Wilson, D. Reeder 3 Baltimore: JHU Press, 2005. 35, 2142 p. ISBN 978-0-8018-8221-0
↑ Oates, J.; Sunderland-Groves, J.; Bergl, R.; Dunn, A.; Nicholas, A.; Takang, E.; Omeni, F.; Imong, I.; Fotso, R.; Nkembi, L.; Williamson, E. A. "Regional Action Plan for the Conservation of the Cross River Gorilla (Gorilla gorilla diehli)" (PDF). IUCN/SSC Primate Specialist Group and Conservation International, Arlington, VA, USA. 2007. İstifadə tarixi: 21 oktyabr 2013.
↑ ¹ ² Royal Belgian Institute of Natural Sciences. "Gorilla gorilla diehli Taxonomy and Nomenclature" (PDF). 21 oktyabr 2013 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 25 oktyabr 2013.
↑ Nicholas, A.; Dunn, A.; Warren, Y.; Bergl, R.; Sunderland-Groves, J.; Nkembi, L.; Morgan, B. "Cross River Gorilla" (PDF). Primates.squarespace. 2008. İstifadə tarixi: 21 oktyabr 2013.
↑ Stumpf, R.M.; Fleagle, JG; Jungers, WL; Oates, J; Groves, CP. "Morphological distinctiveness of Nigerian gorilla crania". American Journal of Physical Anthropology. 105 (Supplement 26). 1998: 213. doi:10.1002/(SICI)1096-8644(1998)26+<207::AID-AJPA18>3.0.CO;2-Y.
↑ Sarmiento, E. E.; Oates, J. F. "Cross River gorillas: A distinct subspecies, Gorilla gorilla diehli Matschie, 1904" (PDF). American Museum Novitates (3304). 2000: 1–55. doi:10.1206/0003-0082(2000)3304<0001:TCRGAD>2.0.CO;2. hdl:2246/2958.
↑ Stumpf, RM, JD Polk, JF Oates, WL Jungers, CP Heesy, CP Groves, & JG Fleagle (2002). Patterns of diversity in gorilla cranial morphology. In: Gorilla Biology: A Multidisciplinary Perspective. (A. Taylor and M Goldsmith, eds.). Cambridge University Press. Cambridge. pp 35-61.
↑ "World's rarest gorilla ready for its close-up", EurekAlert, 16 dekabr 2009, İstifadə tarixi: 16 dekabr 2016
↑ Bergl, R.A.; Dunn, A.; Fowler, A.; Imong, I.; Ndeloh, D.; Nicholas, A.; Oates, J.F. "Gorilla gorilla ssp. diehli". IUCN Red List of Threatened Species. 2016. 2016. {{cite iucn}}: error: no identifier (help)
↑ "«Regional Action Plan for the Conservation of the Cross River Gorilla»" (pdf) (ingilis). 10 iyul 2012 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 7 yanvar 2011.
↑ "«New National Park Protects World's Rarest Gorilla »" (ingilis). 10 iyul 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 yanvar 2011.

Vikianbarda Qərb çay qorillası ilə əlaqəli mediafayllar var.

[_cbd6c3375cea9be3-1] Mammal Species of the World (ing.): A Taxonomic and Geographic Reference. / D. E. Wilson, D. Reeder 3 Baltimore: JHU Press, 2005. 35, 2142 p. ISBN 978-0-8018-8221-0

[OatesJ2007-2] Oates, J.; Sunderland-Groves, J.; Bergl, R.; Dunn, A.; Nicholas, A.; Takang, E.; Omeni, F.; Imong, I.; Fotso, R.; Nkembi, L.; Williamson, E. A. "Regional Action Plan for the Conservation of the Cross River Gorilla (Gorilla gorilla diehli)" (PDF). IUCN/SSC Primate Specialist Group and Conservation International, Arlington, VA, USA. 2007. İstifadə tarixi: 21 oktyabr 2013.

[Royal_Belgian_Institute_of_Natural_Sciences-3] ¹ ² Royal Belgian Institute of Natural Sciences. "Gorilla gorilla diehli Taxonomy and Nomenclature" (PDF). 21 oktyabr 2013 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 25 oktyabr 2013.

[Nicholas2008-4] Nicholas, A.; Dunn, A.; Warren, Y.; Bergl, R.; Sunderland-Groves, J.; Nkembi, L.; Morgan, B. "Cross River Gorilla" (PDF). Primates.squarespace. 2008. İstifadə tarixi: 21 oktyabr 2013.

[5] Stumpf, R.M.; Fleagle, JG; Jungers, WL; Oates, J; Groves, CP. "Morphological distinctiveness of Nigerian gorilla crania". American Journal of Physical Anthropology. 105 (Supplement 26). 1998: 213. doi:10.1002/(SICI)1096-8644(1998)26+<207::AID-AJPA18>3.0.CO;2-Y.

[Sarmiento2000-6] Sarmiento, E. E.; Oates, J. F. "Cross River gorillas: A distinct subspecies, Gorilla gorilla diehli Matschie, 1904" (PDF). American Museum Novitates (3304). 2000: 1–55. doi:10.1206/0003-0082(2000)3304<0001:TCRGAD>2.0.CO;2. hdl:2246/2958.

[7] Stumpf, RM, JD Polk, JF Oates, WL Jungers, CP Heesy, CP Groves, & JG Fleagle (2002). Patterns of diversity in gorilla cranial morphology. In: Gorilla Biology: A Multidisciplinary Perspective. (A. Taylor and M Goldsmith, eds.). Cambridge University Press. Cambridge. pp 35-61.

[worlds_rarest-8] "World's rarest gorilla ready for its close-up", EurekAlert, 16 dekabr 2009, İstifadə tarixi: 16 dekabr 2016

[iucn-9] Bergl, R.A.; Dunn, A.; Fowler, A.; Imong, I.; Ndeloh, D.; Nicholas, A.; Oates, J.F. "Gorilla gorilla ssp. diehli". IUCN Red List of Threatened Species. 2016. 2016. {{cite iucn}}: error: no identifier (help)

[10] "«Regional Action Plan for the Conservation of the Cross River Gorilla»" (pdf) (ingilis). 10 iyul 2012 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 7 yanvar 2011.

[11] "«New National Park Protects World's Rarest Gorilla »" (ingilis). 10 iyul 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 yanvar 2011.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]