Gigantizm (yun. γίγας) — həddindən artıq böyümə və orta göstəricidən xeyli yüksək boya sahib olma ilə xarakterizə olunan bir vəziyyətdir.[1][2] İnsanlarda bu vəziyyət uşaqlıq dövründə böyümə hormonlarının həddindən artıq istehsalı nəticəsində yaranır. Nadir rast gəlinən bir pozğunluqdur və böyümə lövhələrinin (ing. growth plate) bağlanmasından əvvəl baş verən yüksək böyümə hormonu səviyyələri nəticəsində ortaya çıxır.[3][4] Bu hormon artımı adətən hipofiz vəzindəki anormal şişlərin (adenomaların) böyüməsi səbəbindən baş verir. Gigantizmi akromeqaliya ilə qarışdırmaq olmaz. Akromeqaliya eyni pozğunluğun böyüklərdə yaranan formasıdır və əsasən üz və ətrafların ölçüsünün böyüməsi ilə xarakterizə olunur.[5][6][7][8]
| Gigantizm | |
|---|---|
| |
 | |
| XBT-10 | E22.0, E34.4 |
| XBT-10-KM | E22.0 |
| XBT-9 | 253.0 |
| DiseasesDB | 30730 |
| MedlinePlus | 001174 |
| MeSH | D005877 |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Gigantizm, böyümə hormonunun (GH) həddindən artıq istehsalı ilə xarakterizə olunur.[9] Böyümə hormonunun artığı hallar demək olar ki, həmişə hipofiz vəzinin ön hissəsində yerləşən adenomalardan qaynaqlanır. Bunlar həmçinin böyümə hormonunun hipotalamik prekursoru olan böyümə hormonu sərbəst buraxıcı hormonunun (GHRH) həddindən artıq istehsalına səbəb ola bilər. Həddindən artıq böyümə hormonu istehsalı nəticəsində uşaqlar adi hündürlük göstəricilərindən xeyli yüksək boy əldə edirlər. Gigantizmin başlanma yaşı fərdlər və cinslər arasında dəyişir, lakin ümumiyyətlə, həddindən artıq böyümə simptomları orta hesabla 13 yaşında görünməyə başlayır. Bundan əlavə, böyümə hormonunun həddindən artıq ifrazı nəticəsində hipertoniya kimi digər sağlamlıq problemləri də yarana bilər.[10]
Böyümə hormonu (GH) və insulinə bənzər böyümə faktoru-I (IGF-I) sümük böyüməsi və böyümə lövhələrinin formalaşmasına təsir edən iki əsas maddədir. Onların konkret fəaliyyət mexanizmləri tam öyrənilməmişdir. GH və IGF-I bütün inkişaf mərhələlərində — embriyonik, prenatal və postnatal dövrlərdə iştirak edirlər. IGF-I reseptor genləri xüsusilə prenatal inkişaf dövründə təsirli hesab edilir. GH reseptor genləri isə müxtəlif yollarla ümumi böyüməni idarə edən əsas faktor kimi tanınır.[11]
Böyümə hormonunun həddindən artıq ifrazını müəyyən etmək üçün tək bir normal GH səviyyəsi yetərli olmaya bilər, çünki bu hormonun miqdarı gün ərzində dəyişir.[12][13] Ancaq qan nümunəsində yüksək GH səviyyəsinin olması GH hiperifrazının mövcud olduğunu göstərir. Bundan əlavə, qlükoza verildikdə GH səviyyəsinin aşağı düşməməsi də hiperifraz diaqnozu üçün kifayətdir. IGF-I testi GH hiperifrazını qiymətləndirmək üçün ən yaxşı üsullardan biridir. IGF-I səviyyəsi gün ərzində dəyişmir və gigantizmi olan xəstələrdə həmişə yüksək olur.[12][14]
Gigantizmin konkret genetik səbəbini müəyyənləşdirmək çətin olmuşdur. Bu vəziyyət böyümə hormonunun həddindən artıq ifrazı ilə əlaqəli xəstəliklər qrupunun əsas nümunəsidir və hələ də tam anlaşılan bir sahə deyil.[15] Pediatrik gigantizm xəstələrində Xq26 xromosomunun bəzi genlərinin təkrarlanması müşahidə edilmişdir. Bu genetik dəyişikliyi olan xəstələrdə gigantizm simptomları adətən 5 yaşından əvvəl ortaya çıxır. Bundan əlavə, AIP (ing. aryl hydrocarbon receptor interacting protein) genində mutasiyalar gigantizm xəstələrində geniş yayılmışdır. AIP şişə qarşı qoruyucu gen və hipofiz adenomasına meyilliliyi artıran gen kimi tanınır. AIP genində müəyyən edilmiş iki spesifik mutasiya hipofiz adenomasının inkişafına səbəb ola bilər və bu şişlərin erkən yaşda yaranmasına səbəb ola bilər.[16]
Gigantizmin inkişafına təsir edən digər genetik pozğunluqlara aşağıdakılar daxildir:[17]
- Multiple Endokrin Neoplaziya Tip 1 və 4
- McCune–Albright Sindromu
- Carney Kompleksi
- Ailəsəl Hipofiz Adenoması
- Xətti bağlı akrogigantizm (X-LAG)
Lakin gigantizm halları arasında 50%-dən çoxunun genetik səbəblərlə izah edilə bilməməsi, bu xəstəliyin mürəkkəb təbiətini göstərir.[18]
Gigantizmin müalicəsi müxtəlif üsulları əhatə edir, lakin onların bəziləri ideal hesab edilmir. Əsas müalicə üsulları cərrahiyyə və dərman preparatlarını əhatə edir.[19]
Pegvisomant adlı dərman gigantizmin müalicəsi üçün perspektivli variantlardan biri hesab edilir. Bu dərman IGF-I səviyyələrini aşağı salır ki, bu da uşaqlarda böyümənin qarşısını almağa kömək edir.[20]
Pegvisomant ilə müalicə gigantizmə xas olan yüksək böyümə sürətini xeyli azalda bilər. Bu dərman, radiasiya terapiyası ilə birgə istifadə edilən somatostatin analoqlarına alternativ olaraq nəzərdən keçirilir.[19] Düzgün dozanın müəyyən edilməsi vacibdir ki, normal bədən böyüməsi mənfi təsirə məruz qalmasın. Bunun üçün titrasiya metodu tətbiq edilə bilər.[19]
Gigantizm termini adətən boyu orta göstəricidən yalnız bir qədər uzun olan insanlara deyil, yaşıdları arasında bir neçə standart kənaraçıxma (ing. standard deviation) fərqi olan fərdlərə aid edilir. Gigantizm adətən hipofiz vəzində şişlərin olması səbəbindən yaranır və əsasən əllərin, üzün və ayaqların böyüməsi ilə müşayiət olunur.
Digər alternativ və artıq köhnəlmiş terminlər:
- Hipersoma (yunan: "hiper" – normadan artıq, "soma" – bədən)
- Somatomeqaliya (yunan: "soma" – bədən, "megas" – böyük)
Bu vəziyyətə malik şəxslərdə tez-tez skelet və qan dövranı sistemi ilə bağlı ciddi sağlamlıq problemləri yaranır. Böyük və ağır bir bədənin saxlanması, sümüklərə və ürəyə qeyri-adi dərəcədə yüksək yük düşməsinə səbəb olur.
- ↑ Rostomyan, Liliya; Daly, Adrian F.; Petrossians, Patrick; Nachev, Emil; Lila, Anurag R.; Lecoq, Anne-Lise; Lecumberri, Beatriz; Trivellin, Giampaolo; Salvatori, Roberto. "Clinical and genetic characterization of pituitary gigantism: an international collaborative study in 208 patients". Endocrine-Related Cancer. 22 (5). October 2015: 745–757. doi:10.1530/ERC-15-0320. ISSN 1479-6821. PMC 6533620. PMID 26187128.
- ↑ Rostomyan, Liliya; Potorac, Iulia; Beckers, Pablo; Daly, Adrian F.; Beckers, Albert. "AIP mutations and gigantism". Annales d'Endocrinologie. 78 (2). 2017: 123–130. doi:10.1016/j.ando.2017.04.012. PMID 28483363.
- ↑ Chanson, Philippe; Salenave, Sylvie. "Acromegaly". Orphanet Journal of Rare Diseases. 3. 2008-06-25: 17. doi:10.1186/1750-1172-3-17. ISSN 1750-1172. PMC 2459162. PMID 18578866.
- ↑ Capatina, Cristina; Wass, John A. H. "60 YEARS OF NEUROENDOCRINOLOGY: Acromegaly". The Journal of Endocrinology. 226 (2). August 2015: T141–160. doi:10.1530/JOE-15-0109. ISSN 1479-6805. PMID 26136383.
- ↑ "Gigantism | UCLA Pituitary Tumor Program". pituitary.ucla.edu. İstifadə tarixi: 2017-04-27.
- ↑ "Gigantism: MedlinePlus Medical Encyclopedia". medlineplus.gov (ingilis). İstifadə tarixi: 2017-04-27.
- ↑ "Gigantism and Acromegaly: Practice Essentials, Background, Pathophysiology and Etiology". 2017-01-07.
- ↑ "Gigantism and Acromegaly – Hormonal and Metabolic Disorders – MSD Manual Consumer Version". MSD Manual Consumer Version (ingilis). İstifadə tarixi: 2017-04-27.
- ↑ Eugster, Erica A.; Pescovitz, Ora H. "Gigantism". The Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism. 84 (12). 1999-12-01: 4379–4384. doi:10.1210/jcem.84.12.6222. ISSN 0021-972X. PMID 10599691.
- ↑ Zimmerman, D; Young, W F; Ebersold, M J; Scheithauer, B W; Kovacs, K; Horvath, E; Whitaker, M D; Eberhardt, N L; Downs, T R. "Congenital gigantism due to growth hormone-releasing hormone excess and pituitary hyperplasia with adenomatous transformation". The Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism (ingilis). 76 (1). 1993-01-01: 216–222. doi:10.1210/jcem.76.1.8421089. ISSN 0021-972X. PMID 8421089.
- ↑ Murray, P. G.; Clayton, P. E. Disorders of Growth Hormone in Childhood // De Groot, Leslie J.; Chrousos, George; Dungan, Kathleen; Feingold, Kenneth R.; Grossman, Ashley; Hershman, Jerome M.; Koch, Christian; Korbonits, Márta; McLachlan, Robert (redaktorlar ). Endotext. South Dartmouth (MA): MDText.com, Inc. 2000. PMID 25905205.
- ↑ 1 2 Laron, Z. "Insulin-like growth factor 1 (IGF-1): a growth hormone". Molecular Pathology. 54 (5). October 2001: 311–316. doi:10.1136/mp.54.5.311. ISSN 1366-8714. PMC 1187088. PMID 11577173.
- ↑ Lupu, Floria; Terwilliger, Joseph D.; Lee, Kaechoong; Segre, Gino V.; Efstratiadis, Argiris. "Roles of growth hormone and insulin-like growth factor 1 in mouse postnatal growth". Developmental Biology. 229 (1). 2001: 141–162. doi:10.1006/dbio.2000.9975. PMID 11133160.
- ↑ Sanders, Esmond J.; Harvey, Steve. "Growth hormone as an early embryonic growth and differentiation factor". Anatomy and Embryology. 209 (1). 2004: 1–9. doi:10.1007/s00429-004-0422-1. PMID 15480774.
- ↑ Trivellin, Giampaolo; Daly, Adrian F.; Faucz, Fabio R.; Yuan, Bo; Rostomyan, Liliya; Larco, Darwin O.; Schernthaner-Reiter, Marie Helene; Szarek, Eva; Leal, Letícia F. "Gigantism and Acromegaly Due to Xq26 Microduplications and GPR101 Mutation". New England Journal of Medicine. 371 (25). 2014: 2363–2374. doi:10.1056/nejmoa1408028. PMC 4291174. PMID 25470569.
- ↑ Beckers, Albert; Aaltonen, Lauri A.; Daly, Adrian F.; Karhu, Auli. "Familial Isolated Pituitary Adenomas (FIPA) and the Pituitary Adenoma Predisposition due to Mutations in the Aryl Hydrocarbon Receptor Interacting Protein (AIP) Gene". Endocrine Reviews. 34 (2). 2013-04-01: 239–277. doi:10.1210/er.2012-1013. ISSN 0163-769X. PMC 3610678. PMID 23371967.
- ↑ Vierimaa, Outi; Georgitsi, Marianthi; Lehtonen, Rainer; Vahteristo, Pia; Kokko, Antti; Raitila, Anniina; Tuppurainen, Karoliina; Ebeling, Tapani M. L.; Salmela, Pasi I. "Pituitary Adenoma Predisposition Caused by Germline Mutations in the AIP Gene". Science (ingilis). 312 (5777). 2006-05-26: 1228–1230. Bibcode:2006Sci...312.1228V. doi:10.1126/science.1126100. ISSN 0036-8075. PMID 16728643.
- ↑ Rostomyan, Liliya; Daly, Adrian F.; Beckers, Albert. "Pituitary gigantism: Causes and clinical characteristics". Annales d'Endocrinologie. 76 (6). 2015: 643–649. doi:10.1016/j.ando.2015.10.002. PMID 26585365.
- ↑ 1 2 3 Goldenberg, Naila; Racine, Michael S.; Thomas, Pamela; Degnan, Bernard; Chandler, William; Barkan, Ariel. "Treatment of Pituitary Gigantism with the Growth Hormone Receptor Antagonist Pegvisomant". The Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism. 93 (8). 2008-08-01: 2953–2956. doi:10.1210/jc.2007-2283. ISSN 0021-972X. PMC 2515082. PMID 18492755.
- ↑ Rix, M.; Laurberg, P.; Hoejberg, A. S.; Brock-Jacobsen, B. "Pegvisomant therapy in pituitary gigantism: successful treatment in a 12-year-old girl". European Journal of Endocrinology (ingilis). 153 (2). 2005-08-01: 195–201. doi:10.1530/eje.1.01956. ISSN 0804-4643. PMID 16061823.
- "Brief overview of overgrowth syndromes in childhood" (PDF). 2004-05-22 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2004-08-30. (2.95 MB)
- Gigantism Clinical Trials from U.S. National Institutes of Health
- Gigantism information from U.S. National Library of Medicine, U.S. Department of Health and Human Services & the National Institutes of Health
- Epidemiology of acromegaly from Pubmed.gov US National Library of Medicine & National Institutes of Health