Gecikmiş yuxu mərhələsi sindromu (DSPD) — yuxu qrafikinin adi vaxtdan daha sonra başlaması və oyanma vaxtının da gecikməsi ilə xarakterizə olunan yuxu pozuntusu. Bu vəziyyət "gecə quşu" olaraq tanınan insanlarda daha çox müşahidə olunur. Bu pozuntudan əziyyət çəkən şəxslər üçün gecə erkən yatmaq və səhər tez oyanmaq çətindir, lakin onların öz təbii yuxu qrafiklərinə uyğun yatdıqları zaman yuxu keyfiyyəti normal olur.[1]
| Gecikmiş yuxu mərhələsi sindromu | |
|---|---|
| XBT-10 | G47.2 |
| XBT-10-KM | G47.21 |
| XBT-9 | 327.31 |
Gecikmiş yuxu mərhələsi sindromu ilk dəfə 1981-ci ildə Elliot Veytsman və Montefiore Tibb Mərkəzi komandası tərəfindən təsvir edilmişdir. Bu pozuntu, xroniki insomniya şikayətlərinin 7–13%-nin səbəbidir, lakin bir çox həkim bu vəziyyəti tanımadığı üçün DSPD çox vaxt müalicə edilmədən və ya səhv müalicə olunur. Bu vəziyyət tez-tez ilkin insomniya və ya psixiatrik pozuntu kimi səhv diaqnoz qoyulur.[2][3][4]
Gecikmiş yuxu mərhələsi sindromu olan şəxslərin yuxuya getmə vaxtı adətən gecə saat 2-dən sonra olur, oyanma vaxtı isə səhər saat 10-dan sonradır. Yuxu qrafikləri, insanların normal qrafikinə uyğun olmadıqda yuxunun keyfiyyəti pozulur, lakin öz təbii yuxu qrafikinə uyğun yaşadıqda yuxu keyfiyyəti normal olur.[5] Bu pozuntunun dəqiq səbəbləri məlum deyil, lakin bioloji saatın (sirkadian ritm) normaldan daha uzun olması, genetik amillər, gecə işləmək, elektron cihazlardan istifadə və qeyri-müntəzəm yuxu qrafiki kimi amillər bu pozuntunun yaranmasında rol oynaya bilər.[6]
Gecikmiş yuxu mərhələsi sindromunun diqqət çatışmazlığı və hiperaktivlik pozuntusu (ADHD) ilə genetik əlaqəsi olduğu aşkar edilmişdir. Tədqiqatlar göstərir ki, ADHD və sirkadian ritmi ilə əlaqəli genlərdə polimorfizm mövcuddur. ADHD olan şəxslər arasında DSPD-nin yüksək nisbəti müşahidə edilir.[7][8][9] 2019-cu ildə Boston şəhərində aparılan bir araşdırma göstərdi ki, gecə quşları olan yeniyetmə qızlarda DSPD piylənmə ilə əlaqəlidir. Bu əlaqə yuxu müddətindən asılı deyil, lakin oğlanlarda bu müşahidə olunmur.[10]
Gecikmiş yuxu mərhələsi sindromunun əsas simptomları arasında gecə yatmaqda çətinlik, səhər tezdən oyanmaqda çətinlik, gündüz yorğunluğu və enerji çatışmazlığı, diqqət və yaddaş problemləri, həmçinin məktəb və ya işdə performansın aşağı düşməsi yer alır.[11]
DSPD-nin müalicəsində fototerapiya (səhər parlaq işığa məruz qalmaq), melatonin bərpası (yuxu hormonu), yuxu gigiyenası (yuxu mühitini yaxşılaşdırmaq, elektron cihazlardan uzaq durmaq), kognitiv davranış terapiyası (KDT) kimi yanaşmalar tətbiq oluna bilər. Ən ağır formalarına əlillik yarana bilər, çünki yuxu qrafikini dəyişdirmək və daha erkən yatmağa alışmaq çətin ola bilər.[12]
DSPD-nin yayılma nisbəti müxtəlif ölkələrdə fərqli nəticələr göstərmişdir. 1993-cü ildə Norveçdə aparılan araşdırmada yayılma 0,17% olaraq müəyyən edilmişdir. 1999-cu ildə Yaponiyada bu rəqəm 0,13% olaraq qiymətləndirilmişdir. 2014-cü ildə Yeni Zelandiyada yayılma 1,5%-dən 8,9%-ə qədər dəyişmişdir. Bu pozuntu, xüsusilə yeniyetmələr və gənc yetkinlər arasında daha çox rast gəlinir.[13]
- ↑ Siegel, J. M.; Moore, R.; Thannickal, T.; Nienhuis, R. "A Brief History of Hypocretin/Orexin and Narcolepsy". Neuropsychopharmacology (ingilis). 25 (1). November 2001: S14–S20. doi:10.1016/S0893-133X(01)00317-7. ISSN 1740-634X. PMC 8788648 (#bad_pmc). PMID 11682268.
- ↑ Dagan Y. "Circadian rhythm sleep disorders (CRSD)" (PDF). Sleep Medicine Reviews. 6 (1). fevral 2002: 45–54. doi:10.1053/smrv.2001.0190. PMID 12531141. 27 fevral 2008 tarixində orijinalından (PDF: full text) arxivləşdirilib.
Early onset of CRSD, the ease of diagnosis, the high frequency of misdiagnosis and erroneous treatment, the potentially harmful psychological and adjustment consequences, and the availability of promising treatments, all indicate the importance of greater awareness of these disorders.
- ↑ Weitzman ED, Czeisler CA, Coleman RM, Spielman AJ, Zimmerman JC, Dement W, və b. "Delayed sleep phase syndrome. A chronobiological disorder with sleep-onset insomnia". Archives of General Psychiatry. 38 (7). July 1981: 737–46. doi:10.1001/archpsyc.1981.01780320017001. PMID 7247637.
- ↑ "Sleeplessness and Circadian Rhythm Disorder". eMedicine World Medical Library from WebMD. İstifadə tarixi: 2006-06-04.
Implicit in the diagnosis of circadian rhythm disorder is a desire to conform to traditionally accepted sleep–wake patterns.
- ↑ Hirshkowitz, Max. Neuropsychiatric Aspects of Sleep and Sleep Disorders // Yudofsky, Stuart C.; Hales, Robert E. (redaktorlar ). Essentials of neuropsychiatry and clinical neurosciences (4th). Arlington, Virginia: American Psychiatric Publishing. 2004. 324–325. ISBN 978-1-58562-005-0.
Individuals with delayed sleep phase tend to be more alert in the evening and early nighttime, stay up later, and are more tired in the morning.
- ↑ American Academy of Sleep Medicine. The International Classification of Sleep Disorders, Revised (ICSD-R) (PDF). American Sleep Disorders Association. 2001. ISBN 978-0-9657220-1-8. 26 iyul 2011 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib.
- ↑ Kissling C, Retz W, Wiemann S, Coogan AN, Clement RM, Hünnerkopf R, və b. "A polymorphism at the 3'-untranslated region of the CLOCK gene is associated with adult attention-deficit hyperactivity disorder" (PDF). American Journal of Medical Genetics. Part B, Neuropsychiatric Genetics. 147 (3). April 2008: 333–8. doi:10.1002/ajmg.b.30602. PMID 17948273.
- ↑ Baird AL, Coogan AN, Siddiqui A, Donev RM, Thome J. "Adult attention-deficit hyperactivity disorder is associated with alterations in circadian rhythms at the behavioural, endocrine and molecular levels". Molecular Psychiatry. 17 (10). October 2012: 988–95. doi:10.1038/mp.2011.149. PMID 22105622.
- ↑ Van der Heijden KB, Smits MG, Van Someren EJ, Gunning WB. "Idiopathic chronic sleep onset insomnia in attention-deficit/hyperactivity disorder: a circadian rhythm sleep disorder". Chronobiology International. 22 (3). 2005: 559–70. doi:10.1081/CBI-200062410. PMID 16076654.
- ↑ Cespedes Feliciano EM, Rifas-Shiman SL, Quante M, Redline S, Oken E, Taveras EM. "Chronotype, Social Jet Lag, and Cardiometabolic Risk Factors in Early Adolescence". JAMA Pediatrics. 173 (11). September 2019: 1049–1057. doi:10.1001/jamapediatrics.2019.3089. PMC 6749538. PMID 31524936.
- ↑ Stores G. "Misdiagnosing sleep disorders as primary psychiatric conditions". Advances in Psychiatric Treatment. 9 (1). 2003: 69–77. doi:10.1192/apt.9.1.69.
See also subsequent:
- Stores G. "Clinical diagnosis and misdiagnosis of sleep disorders". Journal of Neurology, Neurosurgery, and Psychiatry. 78 (12). December 2007: 1293–7. doi:10.1136/jnnp.2006.111179. PMC 2095611. PMID 18024690.
- ↑ Mosendane T, Mosendane T, Raal FJ. "Shift work and its effects on the cardiovascular system". Cardiovascular Journal of Africa. 19 (4). 2008: 210–5. PMC 3971766. PMID 18776968.
Non-photic stimuli such as scheduled voluntary exercise, food, exogenous melatonin or serotonergic activation are also capable of shifting the endogenous circadian rhythms.
- ↑ Dagan Y, Yovel I, Hallis D, Eisenstein M, Raichik I. "Evaluating the role of melatonin in the long-term treatment of delayed sleep phase syndrome (DSPS)". Chronobiology International. 15 (2). March 1998: 181–90. doi:10.3109/07420529808998682. PMID 9562922.