Friqq, Friqqa (lat. Frigg); həmçinin Friya[1] (alm. Frija, «sevgili») — Odinin həyat yoldaşı, ailə və analıq tanrıçası. Friqq Alman mifologiyasında, xüsusən də Norveç mifologiyasında Asar tanrılarından biri hesab olunur.[2][3]O, evlilik, öncəgörmə, kahinlik və analıqla əlaqələndirilir və Fensalir adlı bataqlıq saraylarında yaşayır. Alman mifologiyasının daha geniş dairəsində Friqq, Qədim Yuxarı Alman dilində Frīja, Lanqobard dilində Frēa, Qədim İngilis dilində Frīg, Qədim Friz dilində Frīa, Qədim Sakson dilində isə Frī adları ilə tanınır. Bütün bu adlar Proto-Alman dilindəki Frijjō teonimindən (ilahi adından) qaynaqlanır.[4]
Qədim Yuxarı Alman və Qədim Norveç mənbələrində Friqqin xüsusilə Fulla ilə əlaqəli olduğu qeyd edilir.[5] Bununla yanaşı, o, Lofn, Hlin və Qna tanrıçaları ilə də bağlanır və bəzən ayrıca bir varlıq kimi təsvir edilən Yer tanrıçası Yord (Qədim Norveç dilində "Yer") ilə də əlaqələndirilir. Friqq və Odinin övladlarından biri parlaq tanrı Baldr hesab olunur.[6][7]
İngilis dilindəki Friday (Cümə) günü adı "Friqq günü" mənasını verir və onun adını daşıyır. Xristianlaşmadan sonra Friqqin adı Skandinaviya folklorunda yaşamağa davam etmişdir.[8] Müasir dövrdə Friqq populyar mədəniyyətdə tez-tez təsvir olunur, sənət əsərlərinə mövzu olmuş və Alman neopaqanizmi (neo-paqanizmi) çərçivəsində ona sitayiş edilir.[9]
Friqq (Qədim Norveç dili), Frīja (Qədim Yuxarı Alman dili), Frīg (Qədim İngilis dili), Frīa (Qədim Friz dili) və Frī (Qədim Sakson dili) adları eyni mənşəyə sahib olan koqnatlardır (eyni kökdən gələn sözlərdir).[10] Bu adlar Proto-Alman dilindəki Frijjō feminin (qadın cinsinə aid) ismidən yaranmışdır və Holtzman qanununa əsasən frijaz ("azad") sifətinin substantivləşmiş formasıdır. Klan əsaslı cəmiyyət sistemində "azad" mənası "əlaqəli" mənasından yaranmışdır.[11]
Bu ad sanskrit dilindəki priyā və avesta dilindəki fryā ("özünə məxsus, əziz, sevimli") sözləri ilə də etimoloji cəhətdən yaxın hesab olunur. Bütün bu sözlər Proto-Hind-Avropa kökü olan priH-o-dan (mənası: "özünə məxsus, sevimli") törəmişdir. Proto-Alman dilində frijōnan ("sevmək"), frijōndz ("dost") və frijađwō ("dostluq, sülh") isimləri də bu köklə bağlıdır.[12]
Bəzi müasir tədqiqatçılar bu ada qadın cinsi mənasını daha da vurğulamaq üçün "-a" şəkilçisi əlavə edərək Friqqa formasını yaradıblar. Norveç və İsveçdə bir çox yer adı Friqqin adını daşıyır, lakin Danimarkada belə adlara rast gəlinmir.
Şimali Almaniyanın Şlezviq-Holşteyn bölgəsində yerləşən Şlezviq Kafedralında divar üzərində çəkilmiş bir təsvir mövcuddur.[13] Burada iri bir pişiyin üzərində çadraya bürünmüş, lakin əks halda çılpaq olan bir qadın təsvir olunub. Onun yanında isə çadraya bürünmüş, lakin əks halda çılpaq olan və ip əyirici çarx (ing. distaff) üzərində oturan başqa bir qadın yer alır. İkonoqrafik oxşarlıqlar nəzərə alınaraq, alimlər bu təsvirlərin ədəbi mənbələrdə qeyd olunan tanrıçalar Freyja və Friqq olduğu ehtimalını irəli sürüblər.[14]
Qədim Skandinaviya tanrıçaları Friqq və Freyya arasında çoxsaylı oxşarlıqlar olduğu üçün bəzi tədqiqatçılar onların Proto-Alman dövründən eyni mənbədən gəldiyini irəli sürüblər.[15] Stefan Qrandi bu nəzəriyyə ilə bağlı bildirir ki, "Friqq və Freyya əvvəlcə eyni tanrıça olub-olmadığı məsələsi çətindir. Bunun səbəbi Vikinqlər dövründən əvvəlki Alman tanrıçalarına dair qeydlərin azlığı və mövcud mənbələrin müxtəlifliyidir. Edilə biləcək ən yaxşı şey onların eyni olub-olmaması ilə bağlı arqumentləri araşdırmaq və hər birini mövcud dəlillərlə müqayisə etməkdir."[16]
Friqqin adı bütün german xalqları arasında yayılmış və onun adı Proto-Alman dilində Frijjō formasında bərpa edilib. Lakin Freyyanın adı yalnız Skandinaviya mənbələrində rast gəlinir.[17] Bununla belə, bəzi alimlər bu fərqin sadəcə Şimali Alman mənbələrindən kənarda dəlillərin azlığı ilə əlaqədar ola biləcəyini bildirirlər. Yəni, Freyyanın da bir zamanlar ümumgerman tanrıçası olması ehtimalı mövcuddur, lakin bunun üçün yetərincə tarixi sübut yoxdur.[18]
- ↑ Мифы народов мира. Энциклопедия. 2.
- ↑ "frig". 3 October 2024 – Wiktionary vasitəsilə.
- ↑ Sheard, 2011. səh. 238
- ↑ Bulfinch, Thomas. Bulfinch's Mythology. Thomas Y. Crowell Company. 1913.
- ↑ Byock, Jesse (Trans.). The Saga of the Volsungs. University of California Press. 1990. ISBN 978-0-520-27299-6.
- ↑ Simek, (2007). səh. 93–94
- ↑ Oxford English Dictionary Online, s.v. Friday, n. and adv.
- ↑ Davidson, Hilda Ellis; Fisher, Peter. Saxo Grammaticus: The History of the Danes, Books I–IX: I. English Text; II. Commentary. Boydell & Brewer. 1996 [2008]. ISBN 0-85991-502-6.
- ↑ attested in the Breta sögur: Johan Fritzner: Ordbog over det gamle norske sprog. Omarbeidet, forøget og forbedret udgave. Volume 1 (1886) page 486 (online Arxivləşdirilib 5 may 2023 at the Wayback Machine at Google Books).
- ↑ Faulkes, Anthony (Trans.). Edda. Everyman's Library. 1995. ISBN 0-460-87616-3.
- ↑ de Vries, Jan. Altnordisches Etymologisches Wörterbuch (1977). Brill. 1962. ISBN 978-90-04-05436-3.
- ↑ Foulke, William Dudley (Trans.). Edward Peters (redaktor). History of the Lombards. University of Pennsylvania Press. 2003 [1974]. ISBN 978-0812210798.
- ↑ Grundy, Stephan. Freyja and Frigg // Billington, Sandra; Green, Miranda (redaktorlar ). The Concept of the Goddess. Routledge. 1998. ISBN 0-415-19789-9. 23 April 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 October 2016.
- ↑ Griffiths, Bill. Aspects of Anglo-Saxon Magic. Anglo-Saxon Books. 2006 [2003]. ISBN 1-898281-33-5.
- ↑ Hollander, Lee Milton (Trans.). Heimskringla: History of the Kings of Norway. University of Texas Press. 2007. ISBN 978-0-292-73061-8. 23 April 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 October 2020.
- ↑ Thorpe, Benjamin (Trans.). Edda Sæmundar Hinns Frôða: The Edda of Sæmund the Learned Part I. London: Trübner & Co. 1907.
- ↑ Jones, Prudence; Pennick, Nigel. A History of Pagan Europe. Routledge. 1995. ISBN 978-0415091367.
- ↑ Simek, Rudolf. Dictionary of Northern Mythology. translated by Angela Hall. Boydell & Brewer. 2007. ISBN 978-0-85991-513-7.
- MyNDIR (My Norse Digital Image Repository) Illustrations of Frigg from manuscripts and early print books.