Frans Bopp(14 sentyabr 1791[1][2][…], Mayns, Mayns kurfürstlüyü[3] – 23 oktyabr 1867[1][2][…], Berlin[3]) — Hind-Avropa dilləri üzrə müqayisəli araşdırmaları ilə tanınan alman dilçisidir.
| Frans Bopp | |
|---|---|
| alm. Franz Bopp | |
 | |
| Doğum tarixi | 14 sentyabr 1791[1][2][…] |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 23 oktyabr 1867[1][2][…] (76 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
| Əsas maraqları | sanskrit, hind-avropaşünaslıq[d], dilçilik |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Bopp Mayns şəhərində anadan olmuşdu, lakin Mayns Respublikasındakı siyasi qarışıqlıq onun valideynlərini, Mayns arxiyepiskopunun ikinci iqamətgahı olan Aşaffenburqa köçməyə məcbur etdi. Orada o, Lyseumda təhsil aldı və Karl Yozef Hieronim Vindişmann onun Şərq dilləri və ədəbiyyatına marağını oyatdı. Üstəlik Karl Vilhelm Fridrix fon Şlegelin "Über die Sprache und Weisheit der Indier" kitabı alman filosofları və tarixçilərinin düşüncələrinə güclü təsir göstərməyə yeni başlamışdı və Boppun hinduların müqəddəs dili ilə maraqlanmasına səbəb olmuşdu.
1812-ci ildə o, Sanskrit dilini dərindən öyrənmək məqsədi ilə Bavyera hökumətinin vəsaiti hesabına Parisə getdi. Orada o, başlıca müəllimi olan Antuan Leonar Şezi, Silvestr de Sasi, Lui Matye Lanql və xüsusilə də amerikalı dövlət xadimi ilə eyni adı daşıyan məşhur Aleksandr Hamilton (1762–1824) kimi görkəmli şəxslərlə ünsiyyətdə oldu. Hamilton Hindistanda olarkən Sanskrit dili ilə tanış olmuş və Lanql ilə birlikdə İmperator Kitabxanasının Sanskrit əlyazmalarının təsviri kataloqunu tərtib etmişdi.
Kitabxanada Bopp təkcə Jan Fransua Pons tərəfindən 18-ci əsrin əvvəllərində Hindistandan gətirilmiş zəngin Sanskrit əlyazmalarına deyil, həmçinin Kalkutta və Seramporda çap olunmuş Sanskrit kitablarına da çıxış əldə etdi. O, beş il boyunca yorulmaz şəkildə çalışaraq demək olar ki, Parisin kitabxanalarında yaşadı və ətrafındakı dünyanı sarsıdan hadisələr – Napoleonun qaçışı, Vaterlo döyüşü və Restavrasiya – onu demək olar ki, heç təsirləndirmədi.
Boppun Parisdəki təhsil illərinin ilk elmi işi 1816-cı ildə Frankfurt-Mayn şəhərində "Über das Konjugationssystem der Sanskritsprache in Vergleichung mit jenem der griechischen, lateinischen, persischen und germanischen Sprache" (Sanskrit Dilinin Feil Çekim Sistemi Yunan, Latın, Fars və German i ilə Müqayisədə) adı altında nəşr olundu və bu əsərə Vindişmann ön söz yazdı. Bu ilk kitabında Bopp ömrünün sonunadək davam etdirəcəyi filoloji tədqiqat yoluna qədəm qoydu. Onun məqsədi Sanskrit dilinin Fars, Yunan, Latın və ya German dilləri ilə oxşarlığını göstərmək deyildi, çünki əvvəlki alimlər bunu artıq sübut etmişdilər. Boppun əsas məqsədi bu dillərin qrammatik formalarının, xüsusilə də onların fleksiya sisteminin ehtimal edilən ortaq mənşəyini araşdırmaq idi. Bu, ondan əvvəl heç kimin cəhd etmədiyi bir yanaşma idi. Feilə tətbiq olunan bu qrammatik formaların tarixi analizi ilə o, müqayisəli dilçilik tarixi üçün ilk etibarlı materialları təqdim etdi.
Almaniyaya qısa bir səfərdən sonra Bopp Londona yollandı və burada ser Çarlz Uilkins və Henri Tomas Kolbruk ilə tanış oldu. O, həmçinin Müqəddəs Ceyms sarayında Prussiya səfiri olan Vilhelm fon Humboldt ilə dostluq qurdu və ona Sanskrit dili öyrətdi. O, "Annals of Oriental Literature" (London, 1820) jurnalında "Sanskrit, Yunan, Latın və German dillərinin Analitik Müqayisəsi" adlı məqaləsini dərc etdirdi. Bu işində o, ilk kitabında yalnız feil üçün apardığı müqayisəni bütün qrammatika sisteminə tətbiq etdi.
Bopp daha əvvəl "Nala və Damayanti" (Mahabharatanın ən gözəl epizodu) əsərinin tənqidi mətnini, latın tərcüməsi və izahları ilə birlikdə nəşr etmişdi (London, 1819). Daha sonra o, "Mahabharata"nın digər epizodlarını – "İndralokagama" və üç digər hissəni (Berlin, 1824), "Diluvium" və üç digər hissəni (Berlin, 1829), eləcə də "Nala"nın yeni nəşrini (Berlin, 1832) çap etdirdi. Bu nəşrlər, xüsusilə də Avqust Vilhelm fon Şlegelin "Bhagavad Gita" (1823) əsəri ilə birlikdə, yeni başlayan tələbələr üçün Sanskrit mətnlərini oxumağa başlamaqda dəyərli vasitələr oldu. "Mahabharata"nın tam mətninin Kalkuttada nəşr olunmasından sonra Bopp Sanskrit mətnlərinin nəşrini dayandırdı və bundan sonra yalnız qrammatik tədqiqatlara yönəldi.
Göttingen Universitetində qısa müddət yaşadıqdan sonra Bopp, Vilhelm fon Humboldtun tövsiyəsi ilə 1821-ci ildə Berlin Universitetində Sanskrit dili və müqayisəli qrammatika kafedrasına rəhbər təyin edildi və ömrünün sonuna qədər bu vəzifədə qaldı. O, həmçinin növbəti il Prussiya Kral Akademiyasının üzvü oldu.
1827-ci ildə Bopp uzun illər, 1821-ci ildən bəri üzərində çalışdığı "Ausführliches Lehrgebäude der Sanskritsprache" (Sanskrit Dilinin Ətraflı Qrammatikası) adlı əsərini nəşr etdirdi. O, latın dilində yeni bir nəşr üzərində işləməyə başladı və onu 1832-ci ildə tamamladı, 1834-cü ildə isə daha qısa bir qrammatika nəşr olundu. Eyni zamanda, Bopp "Sanskrit və Latın Lüğəti" (1830) tərtib etdi, burada, xüsusən 1847 və 1868–1871-ci illərdə nəşr olunmuş ikinci və üçüncü nəşrlərində qohum dilləri də nəzərə aldı.[4]
Lakin onun əsas fəaliyyət sahəsi "Vergleichende Grammatik des Sanskrit, Zend, Griechischen, Lateinischen, Litthauischen, Altslawischen, Gotischen und Deutschen" (Sanskrit, Zend [Avest], Yunan, Latın, Litva, Köhnə Slavyan, Qotik və Alman dillərinin müqayisəli qrammatikası) adlı əsərinin hazırlanması oldu. Bu əsər altı hissədən ibarət olub uzun fasilələrlə nəşr edildi (Berlin, 1833, 1835, 1842, 1847, 1849, 1852).[5]
Boppun bu əsəri necə böyük dəqiqliklə işlədiyi, 1824–1831-ci illər arasında Berlin Akademiyasının məcmuələrində çap olunmuş tədqiqat monoqrafiyalarından da görünür. Bu məqalələr ümumi olaraq "Vergleichende Zergliederung des Sanskrits und der mit ihm verwandten Sprachen" (Sanskrit və onunla qohum dillərin müqayisəli təhlili) adını daşıyırdı. "Saylar haqqında" adlı iki başqa məqaləsi (1835) də "Müqayisəli Qrammatika"nın ilk hissəsinin nəşrindən sonra çap olundu.[6]
- ↑ 1 2 3 4 Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
- ↑ 1 2 3 4 Franz Bopp // Encyclopædia Britannica (ing.).
- ↑ 1 2 3 4 Бопп Франц // Большая советская энциклопедия (rus.): [в 30 т.]. / под ред. А. М. Прохорова 3-е изд. Москва: Советская энциклопедия, 1969.
- ↑ Lulushi, Astrit. "Histori: Çfarë ka ndodhur më 22 tetor?" [History: what happened on 22 October?] (alban). New York: Dielli. 22 October 2013.
- ↑ "Book of Members, 1780–2010: Chapter B" (PDF). American Academy of Arts and Sciences. 2006-06-18 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 15 September 2016.
- ↑ "Franz Bopp". American Philosophical Society Member History Database. İstifadə tarixi: 16 February 2021.
- Martineau, Russell, "Obituary of Franz Bopp", Transactions of the Philological Society, London, 1867: 305–14
- Franz Bopp, "A Comparative Grammar, Volume 1", 1885, at the Internet Archive.