Etnobotanika

Etnobotanika — insanların bitkilərlə qarşılıqlı əlaqəsini öyrənən elm sahəsi. Termin «etno» (insanların öyrənilməsi) və «botanika» (bitkilərin öyrənilməsi) sözlərindən yaranmışdır. Etnobotanika etnobiologiyanın bir qolu hesab olunur.

Etnobotanikanın əsas vəzifəsi — bitkilərin insan cəmiyyətlərində necə istifadə edildiyini və necə qəbul edildiyini öyrənməkdir. Buraya qida, tibb, divinasiya, kosmetika, parçaların boyanması, tikinti, alət, pul, geyim, ritual və s. məqsədlərlə istifadə edilən bitkilər, həmçinin bitkilərin sosial həyatda oynadığı rol daxildir.

Tarixi

"Etnobotanika" termini 1895-ci ildə amerikalı botanist Con Uilyam Harşberqer tərəfindən işlədilsə də, bu elmin tarixi xeyli qədimdir.

Eramızın 77-ci ilində yunan həkimi Dioskorid "De Materia Medica" (azərb. Dərman vasitələri‎) adlı əsərini nəşr etdirmişdir. Bu illüstrasiyalı təbii dərman kitabında Aralıq dənizi hövzəsinə aid 600 bitki barədə məlumat verilmiş, hansı bitkinin nə vaxt yığılması, zəhərli və ya yeyilə bilən olması, həmçinin müalicədə tətbiqi izah olunmuşdur. Orta əsrlərin sonlarınadək bu əsər Avropa təbabətində əsas mənbə hesab edilirdi.

1542-ci ildə Leonhart Fuks "De Historia Stirpium" (azərb. Bitkilərin təsviri‎) adlı əsərini dərc etdirmiş, burada Almaniya və Avstriyadan 400 bitki təsvir olunmuşdur.

XVI əsrdə Avropa botanika elmi üçün böyük sıçrayış Fransisko Ernandesin "Historia Plantarum Novae Hispaniae" (azərb. Yeni İspaniyanın bitkilərinin tarixi‎, 1570–1577) əsəri ilə əlaqədardır.^[1] İspaniya kralı II Filippin sifarişi ilə yazılan bu əsərdə Meksika ərazisinə aid 3000-dən çox bitki və 500 heyvan təsvir olunmuşdur. Eyni dövrdə Bernandino de Saaqun "General History of the Affairs of New Spain" (azərb. Yeni İspaniyanın ümumi tarixi‎, 1576) əsərində də yerli flora və faunaya dair məlumat vermişdir. Hər iki mənbə əsasən asteklərin təbiətə dair biliklərinə söykənmiş, Avropa təsirinə az məruz qalmışdır.^[2] Saaqunun əlyazması unudulsa da, Ernandesin kitabı sonralar bir çox alimlər (Xose de Akosta, Fabio Kolonna, Con Rey və b.) tərəfindən geniş istifadə edilmişdir.^[3]^[4]

Con Rey 1686–1704-cü illərdə yazdığı "Historia Plantarum" (azərb. Bitkilərin tarixi‎) adlı əsərində monokotil və dikotil anlayışlarını elmə daxil etmişdir.

Coğrafi kəşflər dövründə Avropaya yeni bitkilər gətirilmiş və ilk botanika bağları salınmışdır. 1753-cü ildə Karl Linney "Species Plantarum" (azərb. Bitkilərin növləri‎) adlı əsərində təqribən 5900 bitkini təsvir etmiş, ikili latın adlandırma sistemini tətbiq etmişdir. Bu sistemə əsasən bir bitki üçün əvvəlcə cins adı, daha sonra isə xüsusi epitetdən istifadə edilirdi.

XIX əsrdə botanika elmi öz zirvəsinə çatmışdır. Aleksandr fon Humboldt yeni torpaqlardan əldə etdiyi materiallarla bitkilərin coğrafiyasının əsasını qoymuşdur. Edvard Palmer 1860-cı illərdən 1890-cı illərə qədər Şimali Amerikanın qərbində və Meksikada istifadə edilən bitki nümunələrini yığmışdır.

Aborigenlərin müxtəlif bitki növlərindən necə istifadə etməsinə dair kifayət qədər material əldə edildikdən sonra botanikanın yeni bir sahəsinin — etnobotanikanın meydana çıxmasından danışmaq mümkün olmuşdur.

Etnobotanika müstəqil elm kimi XIX əsrin sonunda formalaşmağa başlamışdır. Bu dövrdə Sarayevoda çalışan alman həkim Leopold Glük bitkilərin ənənəvi tibbdə istifadəsinə dair ilk müasir tədqiqat əsərlərindən birini yazmışdır.

Rusiyada etnobotanika

Rusiyada etnobotanika bitkilərin faydalı və zərərli xüsusiyyətlərinin xalq dünyagörüşündəki təsəvvürləri əsasında formalaşmışdır.

Məsələn, qırmızı milçək göbələyi, cüyür otu (rus. белена) və qurd yemişanı tamamilə zərərli sayılmışdır.

Bağayarpağı ilə yaraları sağaldır, çobanyastığı boğaz ağrısına qarşı dəmlənir, dəmrovotu (rus. чистотел) dəri xəstəliklərində istifadə olunurdu.

Bir sıra bitkilər ritual və təqvim funksiyası daşıyırdı: Yeni il şənliklərində küknar evləri bəzəmək üçün istifadə olunurdu, qıjı İvan Kupala bayramı ilə assosiasiya edilirdi, alma yayda Spas bayramında yeyilirdi, söyüd budaqları (rus. Верба) Pasxadan əvvəl kilsəyə aparılırdı.

Ağcaqayın isə məişət əşyalarının (süpürgə, qab-qacaq və s.) hazırlanmasında tətbiq olunurdu.

Müasir etnobotanika

XX əsrdə etnobotanika sadəcə faktların yığılmasından metodoloji və konseptual yanaşmaya doğru inkişaf etmişdir.

Akademik etnobotanikanın "atalarından" biri Riçard Evans Şults hesab olunur. O, Amazonun xalq təbabətini bilənlərdən birinin şagirdi olmuş və məxfi biliklərə yiyələnmişdir. Bu, etnobotanikanın elmi yanaşmasında dönüş nöqtəsi kimi qəbul edilir.

Müasir etnobotanika tədqiqatçıdan müxtəlif bilik və bacarıqlar tələb edir: botanika elminin qanunlarını bilmək, bitkiləri müəyyənləşdirmək, nümunələr yığmaq və onları mühafizə etmək, yerli mədəni reallıqları başa düşmək, həmçinin dilçilik hazırlığına sahib olmaq bu sahənin əsas şərtlərindəndir.

Etnobotanika və psixoaktiv maddələr

Hazırda "etnobotanika" termini müntəzəm olaraq psixotrop maddələrin, xüsusilə də təbii hallüsinogenlərin öyrənilməsi və istifadəsi kontekstində işlədilir.^[5] Bəzən hətta Karlos Kastanyeda da etnobotanik adlandırılır, lakin onun əsərlərinin xarakteri bu mövzuya səthi yanaşmanı açıq şəkildə nümayiş etdirir.^[6]

İstinadlar

↑ http://www.ibiologia.unam.mx/plantasnuevaespana/index.html Arxiv surəti 10 oktyabr 2013 tarixindən Wayback Machine saytında Historia de las Plantas de la Nueva España de Francisco Hernández
↑ http://www.wdl.org/ru/item/10096/ Arxiv surəti 5 iyun 2013 tarixindən Wayback Machine saytında Всеобщая история вещей Новой Испании, написанная братом Бернардино де Саагуном: Флорентийский кодекс
↑ http://books.google.com.ua/books?id=NAdEVwegJQMC Arxiv surəti 14 iyul 2014 tarixindən Wayback Machine saytında La influencia de Francisco Hernández (1512—1587) en la constitución de la botánica y la materia médica modernas
↑ http://books.google.com.ua/books?id=TKE_J2M6P-8C Arxiv surəti 14 iyul 2014 tarixindən Wayback Machine saytında The Mexican Treasury: The Writings of Dr. Francisco Hernández. — P. XVII
↑ Dennis J. McKenna, L. E. Luna, & G. H. N. Towers. Biodynamic constituents in Ayahuasca admixture plants: an uninvestigated folk pharmacopoeia // Ethnobotany: Evolution of a Discipline. von Reis, S., and R. E. Schultes. Portland: Dioscorides Press. 1995.
↑ Wasson, R. Gordon. 1969. (Bk. Rev.). Economic Botany vol. 23(2):197. A review of Carlos Castaneda’s «The Teachings of Don Juan: A Yaqui Way of Knowledge.», Wasson, R. Gordon. 1972a. (Bk. Rev.). Economic Botany vol. 26(1):98-99. A review of Carlos Castaneda’s «A Separate Reality: Further Conversations with Don Juan.»; Wasson, R. Gordon. 1973a. (Bk. Rev.). Economic Botany vol. 27(1):151-152. A review of Carlos Castaneda’s «Journey to Ixtlan: The Lessons of Don Juan.»; Wasson, R. Gordon. . 1974. (Bk. Rev.). Economic Botany vol. 28(3):245-246. A review of Carlos Castaneda’s «Tales of Power.»; Wasson, R. Gordon. . 1977a. (Mag., Bk. Rev). Head vol. 2(4):52-53, 88-94. November.

Ədəbiyyat siyahısı

Этноботаника: растения в языке и культуре (PDF). 6 (Acta linguistica Petropolitana. Труды Института лингвистических исследований РАН). СПб.: Наука. В. Б. Колосова, А. Б. Ипполитова. 2010.
Alexiades, M.: Selected guidelines for ethnobotanical research: A field manual
Cotton, C.: Ethnobotany
Martin, G.: Ethnobotany

Vikianbarda Etnobotanika ilə əlaqəli mediafayllar var.
"Before Warm Springs Dam: History of Lake Sonoma Area" This California study has information about one of the first ethnobotanical mitigation projects undertaken in the USA.
Grow Your Own Drugs, a BBC 2 Programme presented by ethnobotanist James Wong.
Phytochemical and Ethnobotanical Databases
Şablon:Usurped
Native American Ethnobotany
North Dakota Ethnobotany Database
Websites on ethnobotany and plants
Howard P. The Major Importance of 'Minor' Resources: Women and plant biodiversity. 2003

[1] ttp://www.ibiologia.unam.mx/plantasnuevaespana/index.html Arxiv surəti 10 oktyabr 2013 tarixindən Wayback Machine saytında Historia de las Plantas de la Nueva España de Francisco Hernández

[2] ttp://www.wdl.org/ru/item/10096/ Arxiv surəti 5 iyun 2013 tarixindən Wayback Machine saytında Всеобщая история вещей Новой Испании, написанная братом Бернардино де Саагуном: Флорентийский кодекс

[3] ttp://books.google.com.ua/books?id=NAdEVwegJQMC Arxiv surəti 14 iyul 2014 tarixindən Wayback Machine saytında La influencia de Francisco Hernández (1512—1587) en la constitución de la botánica y la materia médica modernas

[4] ttp://books.google.com.ua/books?id=TKE_J2M6P-8C Arxiv surəti 14 iyul 2014 tarixindən Wayback Machine saytında The Mexican Treasury: The Writings of Dr. Francisco Hernández. — P. XVII

[5] Dennis J. McKenna, L. E. Luna, & G. H. N. Towers. Biodynamic constituents in Ayahuasca admixture plants: an uninvestigated folk pharmacopoeia // Ethnobotany: Evolution of a Discipline. von Reis, S., and R. E. Schultes. Portland: Dioscorides Press. 1995.

[6] Wasson, R. Gordon. 1969. (Bk. Rev.). Economic Botany vol. 23(2):197. A review of Carlos Castaneda’s «The Teachings of Don Juan: A Yaqui Way of Knowledge.», Wasson, R. Gordon. 1972a. (Bk. Rev.). Economic Botany vol. 26(1):98-99. A review of Carlos Castaneda’s «A Separate Reality: Further Conversations with Don Juan.»; Wasson, R. Gordon. 1973a. (Bk. Rev.). Economic Botany vol. 27(1):151-152. A review of Carlos Castaneda’s «Journey to Ixtlan: The Lessons of Don Juan.»; Wasson, R. Gordon. . 1974. (Bk. Rev.). Economic Botany vol. 28(3):245-246. A review of Carlos Castaneda’s «Tales of Power.»; Wasson, R. Gordon. . 1977a. (Mag., Bk. Rev). Head vol. 2(4):52-53, 88-94. November.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]