Ermənistanda insan hüquqları

Ermənistanda A1+, "Noyan Tapan" və Rusiyanın NTV kimi bəzi müstəqil kanallar hökumət tərəfindən tezliklərindən məhrum edilib. Prezident Robert Köçəryana qarşı nümayişi işıqlandıran jurnalistlər polisin etirazçıları saxlamaq üçün müdaxiləsi zamanı hücuma məruz qalıb. Demək olar ki, ölkədə bütün telekanallar hökumətin nəzarətindədir və ya ona sadiqdir. Hökuməti tənqid edən yeganə böyük özəl şəbəkə 2002-ci ildə mübahisəli şəkildə efirdən kənarlaşdırıldı. 2010-cu ildə Ermənistan hökuməti Yayım haqqında Qanuna dövlət tənzimləyicilərinə izahat olmadan lisenziyalar verməyə və ya ləğv etməyə və televiziya kanallarının proqramlarına məhdudiyyətlər qoymağa imkan verən bir sıra mübahisəli düzəlişlər etdi.^[1]

2008-ci ildə Ermənistanda keçirilən prezident seçkiləri ilə bağlı etirazların ardınca prezident Robert Köçəryan qanuna zidd olaraq martın 1-də 20 günlük fövqəladə vəziyyət elan etdi^[2][3] və bundan istifadə edərək bütün ictimai toplantıları qadağan etdi. Köçəryan öz səlahiyyətlərindən istifadə edərək yalnız dövlət tərəfindən verilən məlumatlar istisna olmaqla qalan bütün mediaya senzura tətbiq etdi. Bundan əlavə, hakimiyyət A1+ və "Haykakan Jamanak"^[4] daxil olmaqla bir neçə müxalifət qəzetini internet saytları ilə birlikdə bağladı.

Hökumət həmçinin martın 1-də keçirilən etiraz aksiyalarının və polislə gecə saatlarında baş verən toqquşmaların videolarını özündə əks etdirən YouTube-a girişi bloklayıb. Radio yayımları və Avropa Azadlıq Radiosunun xidməti olan “Azad Ermənistan” radiosunun internet saytına giriş də bağlanıb.

30 aprel 2009-cu ildə müxalif mövqeyi ilə tanınan ARMENIA Today İnformasiya Agentliyinin koordinatoru Argişti Kiviryan vəhşicəsinə döyülüb.^[5][6][7] Məlumata görə, 3 naməlum şəxs Kiviryana hücum edərək onu vəhşicəsinə döyərək ona başından və üzündən ağır xəsarətlər yetirib. Erebuni Tibb Mərkəzinə aparıldıqdan sonra vəziyyətinin "ağır, lakin stabil" olduğu bildirilib. Erməni hüquq müdafiəçisi Armen Arutyunyan bu əməli pisləyib və jurnalistlərə qarşı keçmişdə baş vermiş, demək olar ki, bütün zorakılıq hallarının üstü açılmadığını qeyd edərək, polisi araşdırma aparmağa və Kiviryana hücum edənləri müəyyənləşdirməyə çağırıb.

2001-ci ilin sentyabrında Ermənistan prezidenti Robert Köçəryanın köhnə tanışı Poqos Poqosyan onu restoranda “Salam, Rob” sözləri ilə qarşılaması Köçəryanın qəzəbinə səbəb olub. Bundan sonra Poqosyan prezident mühafizəçiləri tərəfindən döyülərək öldürülüb. Köçəryanın mühafizəçilərindən yalnız biri cəzalandırıldı və o da şərti həbs cəzası ilə məsuliyyətdən yayındı.^[8]

2018-ci ildə Ermənistanın bütün qonşu ölkələrlə müqayisədə ən yüksək həbs nisbətinə malik ilk 30 ölkə sırasına daxil olub. Bu statistika ilə Ermənistan ən aşağı göstəricilərə malik olub. Hesabatdan sonra hökumət geniş miqyaslı amnistiya həyata keçirib.^[9]

2007-ci il mayın 12-də qətl işi üzrə şahid qismində polisə çağırılan Ermənistan vətəndaşı Levon Qulyan^[10] Baş Cinayət Axtarışı İdarəsinin rəisinin birinci müavini Tamamvik^[11] tərəfindən döyülərək öldürülərək pəncərədən atılaraq polisin Baş Cinayət Axtarış İdarəsində vəfat edib. Polis Qulyanın həbsdən qaçmaq istəyərkən ayağı sürüşərək birinci mərtəbədən yıxıldığını bildirib.^[12].

Danimarka və Almaniyadan olan məhkəmə-tibb ekspertləri tərəfindən aparılan ilkin məhkəmə-tibbi ekspertiza müəyyən edib ki, Gülyanın ölümünə ölümcül xəsarətlər, o cümlədən kəllə, döş qəfəsi, onurğa və qabırğaların sınığı səbəb olub. Beynəlxalq Helsinki İnsan Hüquqları Federasiyasının icraçı direktoru polis rəisinə ünvanladığı məktubda Qulyanın ölümünü izah edərkən polisin şübhələrini əsas gətirib və qeyd edib ki, polis tərəfindən işgəncə və pis rəftar Ermənistanda ciddi problem olaraq qalır.^[13][14][15] Avropa İnsan Haqları Məhkəməsi bu iş üzrə hökm çıxararaq Ermənistan hökumətini iddiaçıya mənəvi ziyana görə 50 000 avro və məhkəmə xərclərinə görə 2 000 avro ödəməyə məcbur edib.^[16]

1998-ci ildə Levon Ter-Petrosyan prezidentlikdən getdikdən sonra Ermənistanda siyasi azadlıq bir qədər yaxşılaşdı. Prezidentə parlamentdən daha çox səlahiyyət verən konstitusiya dəyişiklikləri baş verdi. Doqquz siyasi partiyanın fəaliyyəti qadağan edildi.

2008-ci il fevralın 19-da Ermənistanda keçirilən prezident seçkilərindən sonra İrəvanda Ter-Petrosyanın tərəfdarlarının təşkil etdiyi seçki saxtakarlığına qarşı bir sıra kütləvi etiraz aksiyaları keçirilib. Etirazlar fevralın 20-də başlayıb və on minlərlə nümayişçinin iştirakı ilə İrəvanın Azadlıq meydanında 10 gün davam edib. Hökumətin sərt müdaxiləsindən sonra 10 nəfər etirazçı qətlə yetirilib. Hökumətin nümayişləri dayandırmaq çağırışlarına baxmayaraq, etirazlar martın 1-dək davam etdi.^[17] Martın 1-də Milli Polis və silahlı qüvvələr gecə vaxtı meydanda qalan 700-1000 nəfəri dəyənək və elektrik şoku silahı ilə döyərək dağıdıblar. Bir çox etirazçı itkin düşüb.^[18] Həmin il martın 1-də Ter-Petrosyan ev dustaqlığına salınıb.^[19]

2018-ci ildə Ermənistanda baş vermiş məxməri inqilabdan sonra keçmiş prezident Serj Sarkisyan^[20] qardaşları Aleksandr və Levon Sarkisyan,^[21], oğlu Narek və qızı Ani,^[22] kabinetin keçmiş üzvləri Seyran Ohanyan^[23] Serqo Karapetyan,^[24] Gevorq Arutyunyan^[25] parlament üzvləri Gevorq Arutyunyan, Armen Gevorkyan^[26], Hrayr Tovmasyan^[27] Manvel Qriqoryan və keçmiş hakim Samvel Uzumyan^[28] korrupsiya, qeyri-qanuni gəlir və vergidən yayınmada ittiham olunublar.

Jurnalistlər Qaqik Şamşyan, Satik Seyranyan, Mher Yeqiazaryan və siyasi fəallar Narek Malyan, Konstantin Ter-Nakalyan, Artur Danielyan[28] narkotik vasitələrdən istifadə və qanunsuz silah saxlamaqda ittiham edilərək saxlanılıb və sonra sərbəst buraxılıblar.

Bundan əlavə, keçmiş prezident Robert Köçəryan da “konstitusiya quruluşunu devirməkdə” ittiham olunurdu.^[29] 2019-cu ilin mayında Köçəryanın onlarla tərəfdarı İrəvan Şəhər Məhkəməsinin binası qarşısında toplaşaraq etiraz aksiyaları keçirib. Robert Köçəryan bildirib ki, bu iş ona 2018-ci ildə xalq üsyanı zamanı onun varisini hakimiyyətdən uzaqlaşdıran yeni rəhbərlik səbəbindən açılıb.

2020-ci ildə Rusiya və Azərbaycanla “Ermənistanın de-fakto kapitulyasiyası]]” ilə bağlı birgə Qarabağ atəşkəs bəyanatı bəyanat imzaladıqdan sonra Nikol Paşinyanın istefası tələbi ilə kütləvi etirazlar başladı.^[30]. Birinci gün etirazçılar parlament binasını ələ keçirdilər və Ermənistan Milli Assambleyasının sədri Ararat Mirzoyan döyüldü.^[31] Ertəsi gün kütləvi iğtişaşların təşkilində şübhəli bilinən altı nəfər saxlanılıb,^[32] daha sonra etirazçılarla təhlükəsizlik qüvvələri arasında toqquşma baş verib, bu zaman üç hüquq-mühafizə orqanı əməkdaşı yaralanıb.^[33] Müxalifətdəki “Çiçəklənən Ermənistan” partiyasının lideri Qaqik Tsarukyan,^[34] Respublika Partiyasının mətbuat katibi Eduard Şarmazanov,^[35] keçmiş iqtisadiyyat naziri Artsvik Minasyan, “Rodina” partiyasının üzvü Arsen Babayan, “Milli Gündəm” partiyasının üzvü, Suren partiyasının üzvü Ara Akopyan, Suren partiyasının üzvü, politoloq və başqaları, tutuldu.^[36] Ermənistan Milli Təhlükəsizlik Xidmətinin keçmiş direktoru Artur Vanetsyan da həbs edilib və sonradan azad edilən baş nazir Nikol Paşinyanın qətlini hazırlamaqda ittiham olunub. Bir neçə gün sonra noyabrın 10-da parlament binasına basqın edən etirazçılardan biri Qarnik Petrosyan ölü tapılıb.^[37][38]

Erməni Apostol Kilsəsi Ermənistanda mühüm inhisara malikdir və qeydiyyatdan keçmiş hər hansı digər dini qurumdan daha çox hüquqlardan istifadə edir.

Dini azlıqlara rus pravoslav xristianları, suriyalı xristianlar, yunan ortodoks xristianları, yəhudilər, müsəlmanlar, yezidilər və Yehova şahidləri daxildir. Ümumiyyətlə, Ermənistanın müsəlman icması (bir vaxtlar azərbaycanlılar və kürdlərdən ibarət idi) Ermənistandan zorla Azərbaycana qovulduğundan faktiki olaraq mövcud deyildir.

2003-cü ildə Ermənistanda eynicinsli münasibətlər leqallaşdırıldı.^[39] Bununla belə, dekriminallaşmaya baxmayaraq, LGBT üzvlərinin vəziyyəti ciddi şəkildə dəyişməyib. İnsan hüquqları mütəmadi olaraq pozulan LGBT üzvlərinin heç bir hüquqi müdafiəsi yoxdur. Çoxları iş yerində və ya evdə zorakılıqdan qorxur və buna görə də öz cinsi istiqamətlərini açıq şəkildə ifadə etmir və ya insan hüquqlarının pozulması və ya cinayət əməlləri ilə bağlı şikayətlər vermirlər.

2013-cü ildə Ermənistan LGBT hüquqlarına görə 49 Avropa ölkəsi arasında 47-ci yerdə qərarlaşıb.

Transgender qadın Lilit Martirosyan 2019-cu il aprelin 5-də Ermənistan parlamentində 3 dəqiqə danışıb. Lilitin sözlərinə görə, onun təsis etdiyi “Sağ tərəf” təşkilatı transgender hüquqlarının pozulması ilə bağlı 283 fakt qeydə alıb. Bəzi deputatlar Martirosyanın “dinləmələrin gündəliyini pozduğunu və parlamentə hörmətsizlik etdiyini” bildirərək dərhal düşmənçilik edib.^[40][41] Parlament üzvlərindən biri Lilit Martirosyanın diri-diri yandırılmasını açıq şəkildə çağırıb. İctimaiyyət nümayəndələri Martirosyanı və Ermənistanda yaşayan bütün transseksualları hədələyib və qınayıblar. Nikol Paşinyan LGBT hüquqlarını “10, 20, 30 ildən sonra mübarizə aparmalı olacağımız lazımsız başağrısı” adlandırdı.^[42]

Amnesty International-ın təqdim etdiyi “Şərqi Avropa və Mərkəzi Asiyada İnsan Haqları 2019” hesabatı Ermənistanda LGBT hüquqlarının pozulması ilə bağlı bəndlərində yazılır:" Lezbiyanlara, geylərə, biseksuallara, transgenderlərə və intersekslərə qarşı təqib və ayrı-seçkilik davam edirdi. 2019-cu ilin birinci yarısında yerli LGBT təşkilatı homofobiya və transfobiya motivli 24 cinayət, o cümlədən zorakılıq, o cümlədən məişət zorakılığı və qəsb halları qeydə alıb".^[43]

2017-ci ildə Ermənistan Kanadanın "Fraser" İnstitutunun dərc etdiyi İnsan Azadlığı İndeksi hesabatında 54-cü yerdə qərarlaşıb.

2017-ci ilin yanvarında "Human Rights Watch" insan haqları təşkilatı öz hesabatında Ermənistanda insan haqlarının müdafiəsi ilə bağlı vəziyyəti belə qiymətləndirib: "Ermənistanda insan haqlarının vəziyyəti keçən il problemli olaraq qaldı. Hakimiyyət dinc nümayişçilərə qarşı qeyri-mütənasib güc tətbiq etdi, jurnalistlərə hücum etdi, etiraz iştirakçılarına və liderlərinə qarşı əsassız cinayət ittihamı irəli sürdü."^[44]

Ermənistan "Freedom House"un 2019-cu il hesabatında (2018-ci ilin məlumatları ilə) demokratiya və azadlıq üzrə 100-dən 51-də “qismən azad” kimi təsnif edilir.^[45]. "Amnesty International" təşkilatının təqdim etdiyi “Şərqi Avropa və Mərkəzi Asiyada insan haqları 2019” hesabatı Ermənistanda hüquq, beynəlxalq hüquq və demokratiyanın pozulması ilə bağlı bunlar yazılır: "Moldova və Ermənistan kimi müxtəlif ölkələrdə məhkəmə sistemləri siyasi təzyiqlərə məruz qalıb. İcra hakimiyyətinin məhkəmə sisteminə mümkün təzyiqləri ilə bağlı narahatlıqlar fonunda vəzifə səlahiyyətlərindən sui-istifadədə ittiham olunan keçmiş yüksək rütbəli dövlət məmurlarının həbsi və mühakimə olunması halları baş verib. Ermənistan, gender əsaslı zorakılığın miqyası barədə məlumatlılığın artmasına baxmayaraq, Avropa Şurasının Qadınlara qarşı zorakılığın və məişət zorakılığının qarşısının alınması və onunla mübarizə haqqında Konvensiyasını (İstanbul Konvensiyası) ratifikasiya etməmişdir.^[43]

• Simon Payaslian. The Political Economy of Human Rights in Armenia: Authoritarianism and Democracy in a Former Soviet Republic. I.B.Tauris. 2011. ISBN 9780857731692.