Emden

Emdenin əsasının qoyulduğu dəqiq tarix məlum deyil, lakin o, ən azı VIII əsrdən mövcuddur. Şəhərin qədim adları Setutanda,^[5] Amuton, Embda, Emda, Embden və Embderland kimi qeydə alınıb. Şəhər hüququ və gerbi – Engelke up de Muer (“Divardakı balaca mələk”) – 1495‑ci ildə imperator I Maksimilian tərəfindən verilib.

XVI əsrdə Emden qısa müddətə Protestant Reformasiyasının mühüm mərkəzinə çevrildi. Buna səbəb, lüteranlıqla katoliklik arasında dini “üçüncü yol” axtaran Oldenburqlu Anna idi. 1542‑ci ildə o, polyak zadəganı Yan Laskini Emdenə protestant kilsəsinin pastoru kimi dəvət etdi  və o, yeddi il ərzində Şərqi Friziya ətrafında yeni dini yaydı.^[6] Lakin 1549‑cu ildə imperator V Karlın təzyiqi ilə qrafinya Laskini İngiltərəyə getməyə məcbur etdi və təcrübə başa çatdı. Buna baxmayaraq, onun irsi Niderlanddakı reformasiya üçün mühüm oldu.

XVI əsrin sonuna yaxın Emden böyük rifah dövrü yaşadı. Niderland üsyanının əvvəlində ispanların Fladriya və Brabant limanlarını blokadaya alması nəticəsində Emden Şimal dənizinin ən mühüm yükləmə limanına çevrildi. Minlərlə protestant qaçqın Flandriya və Brabant hersoqluğundakı İspaniya hakimiyyətindən qaçaraq protestant Emdenə sığındı. Həmin dövrdə Emden əsasən kalvinist idi və Şərqi Frizyanın lüteran qrafları ilə ziddiyyətə girmişdi.

1595‑ci ildəki Emden inqilabı şəhərin müstəqil şəhər‑dövlətə çevrilməsinə səbəb oldu.^[7] Yeddi Birləşmiş Əyalət Respublikası tərəfindən dəstəklənən Emden onun himayəsi altında azad özünü idarə edən şəhəri statusu qazandı. Brabant ləhcəsi rəsmi dil oldu. XVII əsrdə böyük sayda holland və flamand köçkünləri sayəsində Emden çox varlı şəhərə çevrildi və protestantizmin mərkəzi oldu. Siyasi nəzəriyyəçi İohann Altuzi 1604–1638‑ci illərdə şəhərin sindiki vəzifəsini icra edirdi.^[6]

Şərqi Friziyanın son qrafı Karl Edzard 1734‑də hakimiyyətə gəlsə də, Emden və digər əyalətlərin müqaviməti ilə üzləşdi. Emden ticarət mərkəzi statusunu bərpa etmək üçün Prussiyaya üz tutdu və əvəzində xarici qoşunların çıxarılmasını, müsadirə edilmiş əmlakın qaytarılmasını və xəzinənin Emdenə köçürülməsini tələb etdi. II Fridrix rəhbərliyindəki Prussiya isə I Leopoldun 1694‑cü il fərmanına əsaslanaraq Şərqi Friziya üzərində iddiasını təmin etmək niyyətində idi. Sebastian Anton Homfeldin başçılıq etdiyi danışıqlar nəticəsində 14 mart 1744‑də iki müqavilə imzalanaraq Emdenin statusu və iqtisadi‑inzibati imtiyazları təsdiqləndi. 25 may 1744‑də Karl Edzardın vəfatından sonra Prussiya müqavimətsiz şəkildə Şərqi Friziyanı işğal etdi.

1752‑ci ildə II Fridrix Quançjou ilə ticarət etmək üçün Emden şirkətinə icazə verdi, lakin Yeddiillik Müharibə zamanı 1757‑ci ildə fransız qoşunları Emdeni tutduqdan sonra şirkət dağıldı. Şəhər 1758‑də ingilis‑alman qüvvələri tərəfindən geri alındı və müharibə boyu Vestfaliyadakı əməliyyatları dəstəkləmək üçün Britaniyanın əsas təchizat bazasına çevrildi. Napoleon müharibələri dövründə Emden və ətraf Şərqi Friziya torpaqları qısaömürlü Hollandiya krallığının tərkibində idi.

Sənayeləşmə təxminən 1870‑dən başladı: kağız fabriki və daha böyük gəmiqayırma müəssisəsi tikildi. XIX əsrin sonunda Dortmund‑Ems kanalı inşa olundu və Emdeni Rur bölgəsi ilə birləşdirdi; bu, 1970‑ci illərə qədər Emdeni “Rurun dəniz limanı”na çevirdi. Cənubdan kömür Şimal dənizi limanına daşınır, idxal olunmuş dəmir filizi isə kanal vasitəsilə Reynə və Rura göndərilirdi. Son dəmir‑filizi daşıyan gəmi 1986‑da Emden limanına yanaşmışdı. 1903‑cü ildə təsis olunan böyük Nordseewerke (“Şimal dənizi zavodları”) gəmiqayırma müəssisəsi 2010‑a qədər fəaliyyət göstərdi.

II Dünya müharibəsi zamanı Emden dəfələrlə Müttəfiqlərin bombardmanına məruz qaldı və şəhər mərkəzinin çox hissəsi dağıldı. Kral Hərbi Hava Qüvvələri (RAF) Emden üzərində ilk bombardmanı 31 mart 1940‑da həyata keçirdi; RAF və ABŞ Ordusu Hərbi Hava Qüvvələri (USAAF) müharibə boyunca hücumları davam etdirdilər.^[8] 6 sentyabr 1944‑də RAF və USAAF‑ın ən böyük reydi nəticəsində şəhər mərkəzinin binalarının təxminən 80%‑i məhv edildi. Bununla belə, Emden gəmiqayırma zavodları əsasən zərər görmədi. Müharibədən sonra Emden müttəfiqlərin altına düşdü və bərpa işləri başladı. Hazırkı şəhər bələdiyyə binası 6 sentyabr 1962‑ci ildə, 1944‑cü il reydinin tam 18 illiyində açılıb.

• Arxangelsk, Rusiya  
• Hauqesund, Norveç

1. ↑ ^{1 2} ArchINFORM (alm.). 1994.
2. ↑ https://www.destatis.de/DE/ZahlenFakten/LaenderRegionen/Regionales/Gemeindeverzeichnis/Administrativ/Aktuell/05Staedte.html.
3. ↑ Alle politisch selbständigen Gemeinden mit ausgewählten Merkmalen am 31.12.2018 (4. Quartal). Federal Statistical Office.
4. ↑ Alle politisch selbständigen Gemeinden mit ausgewählten Merkmalen am 31.12.2023 (alm.). DESTATIS, 2024.
5. ↑ "Old Germanic Toponymie | PDF". Scribd (ingilis). İstifadə tarixi: 18 March 2022.
6. ↑ ^{1 2} Carney, Frederick S. Politica:Translator's Introduction. Liberty Fund. 1995. ISBN 9780865971158.
7. ↑ Mentzer, Raymond. Sin and the Calvinists: Morals, Control and the Consistory in Reformed Tradition. Truman State University Press. 1994. səh. 22. ISBN 1931112185.
8. ↑ Shepherd, Edwin Colston. "The Bomber Chief's Warning" (PDF). The Aeroplane. LXIV (1628). 7 Avqust 1942.