ECHELON

Avropa Parlamentinin "Eşelon" kəşfiyyat sistemi üzrə müvəqqəti komitəsinin məlumatına görə: "ABŞ mənşəli mənbələr də daxil olmaqla, geniş spektrli şəxs və təşkilatlardan daxil olan sübutlar və sənəd nümunələri nəzərə alınmaqla, onun adı həqiqətən "Eşelon"dur".^[2]

Marqaret Nişem (ing. Margaret Neesham) 1974–1984-cü illərdə ABŞ və Böyük Britaniyada "Lockheed Martin"in əməkdaşı kimi bəzi proqram təminatlarının konfiqurasiyası və quraşdırılması üzərində işlədiyini iddia edir.^[3] Onun sözlərinə görə, o dövrdə "Eşelon" kompüter şəbəkəsinin özünün kod adı idi. "Lockheed Martin"də isə onu P415 adlandırırdılar. Proqram təminatı SILKWORTH və SIRE adlanırdı.

Echelon-un rəsmi tarixi 1947-ci ildə, Birləşmiş Ştatlar və Böyük Britaniya arasında imzalanan gizli "UKUS SIGINT" müqaviləsi bağladıqdan sonra başlayır. Bu müqaviləyə əsasən, bu ölkələr qlobal elektron casusluq sahəsində texniki və insan resurslarını birləşdirirdilər. "Eşelon" II Dünya Müharibəsi zamanı ABŞ və Böyük Britaniyanın kəşfiyyat xidmətləri tərəfindən yaradılmış güclü texniki kəşfiyyat bölmələrinə əsaslanırdı. Məhz onlar dünya miqyasında dinləmə sistemi yaratmağa başladılar. Alyans üzvlərinin öhdəlikləri UKUSA Sazişində aydın şəkildə göstərilmişdir. Bir az sonra Kanada, Avstraliya və Yeni Zelandiya da ABŞ və Böyük Britaniyaya qoşuldu. Beş ölkənin radiotexniki kəşfiyyat qurumlarının rəhbərləri qlobal kəşfiyyat sahələrində fəaliyyətlərin planlaşdırılması və əlaqələndirilməsini müzakirə etmək üçün hər il görüşürdülər. Daha sonra bir sıra NATO ölkələri, o cümlədən Norveç, Danimarka, Almaniya və Türkiyə də alyansa qoşuldu.^[4]

UKUSA Razılaşmasına əsasən, "Eşelon" aşağıdakı təşkilatlarla birbaşa əlaqəlidir:

• Milli Təhlükəsizlik Agentliyi (NSA) — ABŞ;
• Radiotexniki Müdafiə İdarəsi (DSD) — Avstraliya;
• Hökumət Rabitəsi Mərkəzi (GCHQ) — Böyük Britaniya;
• Hökumət Rabitəsi Təhlükəsizliyi Xidməti (GCSB) — Yeni Zelandiya;
• Rabitə Təhlükəsizliyi Mərkəzi (CSEC) — Kanada.

Bundan əlavə, "Eşelon" bir sıra digər ölkələrin texnoloji infrastrukturundan istifadə edir.^[5]

Avropa Parlamentinin hesabatına əsasən, aşağıdakı yerüstü stansiyaların "Eşelon" sistemi ilə əlaqəli olması ehtimal olunur:^[2]

• Honkonq, Çin (hazırda bağlıdır)
• Geraldton, Qərbi Avstraliya
• Menwith Hill, Yorkşir, Böyük Britaniya
• Misava, Yaponiya
• GCHQ Bude, Kornuoll, Böyük Britaniya
• Pine Gap, Şimal ərazisi, Avstraliya
• Sugar Grove, Qərbi Virciniya, ABŞ
• Yakima Training Center, Vaşinqton ştatı, ABŞ
• GCSB Waihopai, Yeni Zelandiya.

Bundan əlavə, hesabatda sistemdə iştirakı "açıq şəkildə müəyyən edilə bilməyən" bir sıra digər stansiyalar da qeyd olunub:^[2]

• Ayios Nikolaos (Kipr, Böyük Britaniya bazası)
• Bad Aibling Station (Almaniyadakı ABŞ bazası, 2004-cü ildə Darmştadtdan 7 km qərbdə yerləşən Qrisheym şəhərinə köçürülüb)
• Buckley Hava Qüvvələri bazası (ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri bazası, Kolorado)
• Fort Qordon (Corciya, ABŞ)
• Qander (Kanada, Nyufaundlend və Labrador əyaləti)
• Quam (ABŞ-nin Sakit okeandakı bazası)
• Kunia (Havay adaları, ABŞ)
• Leitrim (Kanada, Ontario)
• Lackland Hərbi Hava Qüvvələri bazası, Medina Anneks(San Antonio, Texas, ABŞ).

Elektron kəşfiyyat üsulları radio, peyk rabitəsi, mikrodalğalı şüalanma, mobil rabitə, fiber-optik naqillər və ya digər məlumat ötürmə üsullarından birbaşa asılıdır.^[2]

1950-ci illərdə və İkinci Dünya müharibəsi zamanı yüksəktezlikli dalğalar hərbi və diplomatik məlumatların ötürülməsi üçün geniş istifadə olunurdu və xeyli məsafədən ələ keçirilə bilərdi.^[2] 1960-cı illərdə geostasionar rabitə peyklərinin yaranması beynəlxalq rabitənin qarşısını almaq üçün yeni imkanlar yaratdı. 2001-ci il Avropa Parlamentinin hesabatında deyilirdi: "Radiotexniki və Kəşfiyyat Təhlükəsizliyi üzrə Böyük Britaniya-ABŞ Müqaviləsinin iştirakçısı olan dövlətlər Yer kürəsinin müvafiq regionlarında ələ keçirmə stansiyaları işlətsəydilər, onlar, prinsipcə, belə peyklərdən (geostasionar rabitə peykləri nəzərdə tutulur) keçən bütün trafiki ələ keçirə bilərdilər".^[2]

Son illərdə səs və digər məlumatların ötürülməsi üçün peyklərdən istifadə demək olar ki, tamamilə fiber-optik ötürmə texnologiyaları ilə əvəz edilmişdir. 2006-cı ildə dünya üzrə şəhərlərarası telefon danışıqlarının və internet trafikinin 99%-i fiber-optik rabitə vasitəsilə həyata keçirilib.^[6] Peyk rabitəsi ilə həyata keçirilən beynəlxalq rabitənin payı əhəmiyyətli dərəcədə azalmışdır; hətta ən az inkişaf etmiş ölkələrdə də peyk rabitəsi ilk növbədə peyk televiziyası kimi yayım proqramları üçün istifadə olunur.^[7]

Beləliklə, əksər kommunikasiyalar yerüstü peyk stansiyaları tərəfindən ələ keçirilə bilmir və yeganə seçim kabellərə qoşulmaq və mikrodalğalı siqnallarını ələ keçirməkdir ki, bu da yalnız məhdud dərəcədə icra edilə bilir.^[2]

İnformasiyanın ələ keçirilməsi üsullarından biri avadanlığın böyük fiber-optik magistralların marşrutlayıcılarının yaxınlığında quraşdırılması ola bilər, çünki internet trafikinin əksəriyyəti onlardan keçir və onların sayı nisbətən azdır. ABŞ-də "Otaq 641A" adlı oxşar ələ keçirmə məntəqəsi haqqında ətraflı məlumat və təxminən 10–20 oxşarı haqqında dolayı məlumat var. Əvvəlki illərdə ən çox internet trafiki ABŞ və Böyük Britaniyadakı şəbəkələrdən keçirdi, lakin hazırda vəziyyət fərqlidir. Məsələn, hələ 2000-ci ildə Almaniyanın daxili trafikinin 95%-i Frankfurtdakı DE-CIX internet mübadilə məntəqəsindən keçirdi.^[2] Hərtərəfli informasiyanın ələ keçirilməsi şəbəkəsi məxfi şəkildə digər ölkələrin ərazisinə xüsusi texnikanın daxil edilməsi və ya yerli kəşfiyyat xidmətləri ilə əməkdaşlıq etməklə mümkündür. Bu ehtimalı dəstəkləmək üçün Avropa Parlamentinin 2001-ci il hesabatında qeyd olunur ki, telefon danışıqlarının və digər məlumat axınlarının ələ keçirilməsi və dinlənilməsi təkcə UKUSA ölkələrinin kəşfiyyat xidmətləri tərəfindən həyata keçirilmir.^[2]

"Eşelon" haqqında məlumatların əksəriyyəti peyk rabitəsinin ələ keçirilməsinə yönəlmişdir, lakin Avropa Parlamentindəki ifadələr göstərmişdir ki, UKUSA-ya daxil olan ölkələrdə bundan əlavə, dənizin altından keçən qitələrarası kabellər, mikrodalğalı rabitə kanalları və digər məlumat ötürmə vasitələrindən keçən məlumatlara nəzarət etmək üçün nəzərdə tutulmuş ayrıca, lakin oxşar sistemlər mövcuddur.

Bəzi tənqidçilər sistemin yalnız terror bazaları, narkotik ticarəti marşrutları və siyasi-diplomatik təhlükələrə qarşı kəşfiyyat aparmadığını iddia edir, onu iri miqyaslı kommersiya oğurluqlarında, beynəlxalq kommersiya casusluğunda və şəxsi həyata müdaxilələrdə ittiham edirlər. Məsələn, britaniyalı jurnalist Dunkan Kempbell və onun yeni zelandiyalı həmkarı Niki Heyger ictimaiyyətin diqqətini 1990-cı illərdə "Eşelon" sistemindən hərbi və diplomatik məqsədlər üçün deyil, sənaye casusluğu üçün əhəmiyyətli dərəcədə istifadə edilməsinə yönəltdi. Jurnalistlərin gətirdikləri misallara Alman şirkəti Enercon tərəfindən hazırlanmış külək turbinlərinin texnologiyaları, Belçikanın Lernout&Hauspie şirkətinə məxsus nitqin tanınması texnologiyaları daxil idi.

Amerikanın "Baltimore Sun" qəzetindəki məqalədə deyilirdi ki, 1994-cü ildə ABŞ Milli Təhlükəsizlik Agentliyi Airbus rəhbərliyinin Səudiyyə rəsmilərinə rüşvət verdiyini elan etdikdən sonra Airbus şirkəti Səudiyyə Ərəbistanı ilə 6 milyard dollarlıq müqaviləni bağlaya bilməyib.^[8][9]

• "Dövlət düşməni"
• "Qartal gözü"
• "Bornun müəyyən edilməsi (film, 2002)"
• "Bornun ultimatumu (film, 2007)"
• "Hədiyyə" (Echelon Conspiracy)
• "Casus" (televiziya serialı)
• The Wire (ABŞ, 2006)
• Prison Break (teleserial)
• "Maraqlı şəxs" (Person of Interest) (teleserial, 2011–2016)
• "Soyğunçu" (Berkem əl Atominin kitabı)

Anime və manqa

• Qanlı bazar ertəsi
• Steins;Gate (vizual novella)

Kompüter oyunları

• Deus Ex
• Splinter Cell
• The Moment of Silence

• Вартанесян В. А. Радиоэлектронная разведка. Воениздат. 1975.
• Bamford J. The Puzzle Palace. Penguin. 1983.
• Bamford J. Body of Secrets: Anatomy of the Ultra-Secret National Security Agency. Anchor. 2002.
• Bamford J. The Shadow Factory: The Ultra-Secret NSA from 9/11 to the Eavesdropping on America. Doubleday. 2008.
• Hager N. Secret Power, New Zealand’s Role in the International Spy Network. Craig Potton Publishing. 1996.
• Keefe P.R. Chatter: dispatches from the secret world of global eavesdropping. New York, NY. 2005.

• ECHELON, Amerika Alimləri Federasiyasının saytında