Dene — Kanadanın şimal boreal, subarktik və Arktik bölgələrində yaşayan yerli qrupudur. Dene xalqı Şimali Atabaska dillərində danışır və "Dene" sözü ümumi Atabaska dilində "insanlar" mənasını verir.
| Dene | |
|---|---|
 | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar |
"Dene" termini iki fərqli mənada istifadə olunur:
Ən çox istifadə edilən mənada, "Dene" Kanadanın Şimal-Qərb ərazilərində yaşayan və Dene millətini təşkil edən Atabaska dilli xalqlara aid edilir: Çipevayanlar (Denesuline), Tiliço (Dogrib), Sarı bıçaqlar (T'atsaot'ine), Slavey (Deh Gah Got'ine və ya Deh Cho), Sahtu (Sahtúot’ine) və Qviçin (Dinjii Zhuh).[1]
Bəzən "Dene" termini daha geniş mənada istifadə edilərək Alyaska və Şimali Kanadanın müxtəlif bölgələrinə yayılmış bütün Şimali Atabaska dilli xalqlara aid edilir. Dene xalqı şifahi dastançılıq (nağılçılıq) ənənəsi ilə tanınır.[2]
Dene xalqı geniş bir əraziyə yayılmışdır. Onlar Makkenzi vadisində (Inuvialuit xalqının cənubunda) yaşayır və Nunavutun qərb hissəsində də yaşayanlara rast gəlinir. Onların vətəni qərbi Yukon, Britaniya Kolumbiyasının şimal hissəsi, Alberta, Saskaçevan, Manitoba, Alyaska və ABŞ-ın cənub-qərb bölgələrinə qədər uzanır.[3]
Dene xalqı indiki Şimal-qərb ərazilərində məskunlaşan ilk insanlar olmuşdur. Kanadanın şimalında Dene və Inuit xalqları arasında tarixi etnik münaqişələr mövcud idi. 1996-cı ildə Dene və Inuit nümayəndələri Qanlı Şəlalə adlanan yerdə bir müalicə (barışıq) mərasimində iştirak edərək əsrlər boyu davam edən münaqişələri barışdırmağa çalışdılar.[4][5]
Kanadanın ən böyük Dene icması Behçoko, Şimal-qərb ərazilərində yerləşir.
Dene xalqı altı əsas qrupdan ibarətdir:
- Çipevayanlar (Denesuline), Böyük Kölə gölünün şərqində yaşayan denelər.
- Tiliço (Dogrib), Böyük Slave və Böyük Ayı Gölləri arasında yaşayanlar.
- Sarı bıçaqlar (T'atsaot'ine), Böyük Slave Gölünün şimalında yaşayanlar.
- Slavey (Deh Gah Got'ine və ya Deh Cho), Böyük Slave Gölünün cənub-qərbində və Alberta və Britaniya Kolumbiyasına qədər yaşayanlar.
- Sahtu (Sahtúot’ine), Locheux, Nahanni və Bear Lake xalqlarını da daxil edir, Makkenzi çayı (Deh Cho) boyunca, Böyük Ayı Gölünün yaxınlığında yaşayanlar.
- Qviçin (Dinjii Zhuh), Qviçin yerləşmə bölgəsində yaşayanlar.
Bu qruplar müasir istifadədə "Dene" termini ilə adətən əlaqələndirilir, lakin özlərini Dene hesab edən digər qruplar da mövcuddur:
- Tsutinas (Tsuu T'ina), digər adı ilə Sarcee, hazırda Alberta, Kalqari yaxınlığında yerləşir.[6]
- Dane-zaa (Danezaa, Dunne-za, və ya Tsattine), Şimali Britaniya Kolumbiyasının və qərbi Alberta bölgələrində yaşayanlar.
- Tahltan, Kaska Dena və Sekani xalqları, Britaniya Kolumbiyasının şimal bölgəsində yerləşənlər. Bu bölgədə başqa bir qrup olan Tsetsaut, Alyaskaya sərhəd yaxınlığındakı Portland Kanalı sahilində yaşayırdı və indi tükənmişdir.
- Dakelh (Carrier) xalqları, Britaniya Kolumbiyasının şimal və mərkəzi hissələrində yerləşir, həmçinin Wetʼsuwetʼen, Dakelh qolu.
- Tsilhqotin xalqları, Britaniya Kolumbiyasının mərkəzi bölgəsindəki eyniadlı Çilkotin ölkəsində yaşayanlar.
- Nikola Atapaskans, və ya Stuvix, 18-ci əsrin sonlarında Nikola vadisi bölgəsinə miqrasiya etmiş və Nlakapamux və Syilx ittifaqına qoşulmuşdur, indi isə tükənmişdir.
- Tanana Atabaskan və digər xalqlar, Alyaska və Yukonda da Dene hesab edilir, yəni Atabaska dili danışan xalqlar ailəsinə daxildirlər.
2005-ci ildə Dene xalqının ağsaqqalları, özlərinin qədim mədəni və torpaq hüquqlarının tanınması üçün Unrepresented Nations and Peoples Organization (UNPO) təşkilatına qoşulmağa qərar verdilər.
- ↑ "About Us". Dene Nation. İstifadə tarixi: 2024-07-11.
Geographical conditions in Denendeh have created the groups of people who make up the Dene Nation ─ Denesoline (Chipewyan), Tlicho (Dogrib), Deh Gah Got’ine (Slavey) K’ashot’ine (Hareskin) and Dinjii Zhuh (Gwich’in, once called Loucheux).
- ↑ "Dene". www.thecanadianencyclopedia.ca (ingilis). 2025-03-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-02-07.
- ↑ "First Nations culture areas index". The Canadian Museum of History. 2011-08-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-04-01.
- ↑ "CBC's David McLauchlin dies at 56". CBC News. May 26, 2003.
- ↑ "Kugluk (Bloody Falls) Territorial Park". Hamlet of Kugluktuk. June 8, 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: June 7, 2024.
- ↑ "Dene History". Tsuu T'ina Nation. March 8, 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-01-04.
- Abel, Kerry M. Drum Songs: Glimpses of Dene history. McGill-Queen's studies in ethnic history. 15. Montreal, Quebec: Buffalo. 1993. ISBN 0-7735-0992-5.
- Bielawski, E. Rogue Diamonds: Northern riches on Dene land. Seattle, Washington: University of Washington Press. 2004. ISBN 0-295-98419-8.
- Holland, Lynda; Janvier, Celina; Hewitt, Larry. The Dene Elders Project: Stories and history from the west side. La Ronge, Saskatchewan: Holland-Dalby Educational Consulting. 2002. ISBN 0-921848-23-4.
- Marie, Suzan; Thompson, Judy. Dene Spruce Root Basketry: Revival of a tradition. Mercury series. Hull, Quebec: Canadian Museum of History. 2002. ISBN 0-660-18830-9.
- Marie, Suzan; Thompson, Judy. Whadoo Tehmi Long-Ago People's Packsack: Dene babiche bags: Tradition and revival. Mercury series. Gatineau, Quebec: Canadian Museum of History. 2004. ISBN 0-660-19248-9.
- Moore, Patrick; Wheelock, Angela. Wolverine Myths and Visions: Dene traditions from northern Alberta. Studies in the anthropology of North American Indians. Lincoln, Nebraska: University of Nebraska Press. 1990. ISBN 0-8032-8161-7.
- Ryan, Joan. Doing Things the Right Way: Dene traditional justice in Lac La Martre, N.W.T. Calgary, Alberta: University of Calgary Press. 1995. ISBN 1-895176-62-X.
- Sharp, Henry S. Loon: Memory, meaning, and reality in a Northern Dene community. Lincoln, Nebraska: University of Nebraska Press. 2001. ISBN 0-8032-4292-1.
- Watkins, Mel. Dene Nation – the Colony Within. Toronto, Ontario: University of Toronto Press. 1977. ISBN 0-8020-2264-2.
- Wake, Val. White Bird Black Bird. Charleston, South Carolina: Booksurge. 2008. ISBN 1-4392-0345-8.