Riyaziyyatda Darbu çevirməsi verilmiş tənlik və onun həlli vasitəsilə yeni bir tənlik və onun həllinin alınması üsuludur və Fransa riyaziyyatçısı Jan Qaston Darbunun[ing.] şərəfinə belə adlandırılmışdır. Bu üsul tərs səpilmə nəzəriyyəsində, ortoqonal çoxhədlilər nəzəriyyəsində[1] [2] və Korteveq-de Fris tənliyinin[ing.] soliton[ing.] həllərinin qurulmasında[3] geniş istifadə olunur. Operatorlar nəzəriyyəsi[ing.] baxımından bu çevirmənin mahiyyəti verilmiş ikitərtibli diferensial operatorun birtərtibli operatorların hasilinə ayrılıb onların yerinin dəyişdirilməsindən ibarətdir və buna görə də ona riyazi ədəbiyyatda bəzən birqat kommutasiya üsulu da deyilir.[4] Darbu çevirməsi fiziklər tərəfindən yaradılış və məhv operatorları[ing.], pillə operatorları[ing.] şəklində yenidən tapılmışdır və supersimmetrik kvant mexanikasında fundamental əhəmiyyətə malikdir.[5]
Bu üsulun əsas ideyası əslində Darbudan da bir qədər əvvəl Karl Qustav Yakob Yakobi[ing.] tərəfindən verilmişdir.[6]
Tutaq ki, funksiyası
tənliyinin bir həllidir və isə həmin tənliyin müəyyən qiymətində qeyd olunmuş ciddi müsbət həllidir. Onda
funksiyası
tənliyinin həllidir, burada
Darbu çevirməsi yalnız diferensial tənliyi deyil, həm də sərhəd şərtlərini dəyişir. Onun vasitəsilə spektral parametrdən asılı olan sərhəd şərtlərini spektral parametrdən asılı olmayan sərhəd şərtlərinə — Dirixle[ing.], Neyman[ing.] və ya Roben sərhəd şərtlərindən[ing.] birinə gətirmək olar.[7][8][9][10] Digər tərəfdən isə həmin çevirmə vasitəsilə tərs kvadratik sinqulyarlığı Dirixle sərhəd şərtinə və əksinə çevirmək olur.[11][12] Beləliklə, Darbu çevirməsi spektral parametrdən asılı olan sərhəd şərtləri ilə tərs kvadratik sinqulyarlıq arasında əlaqə yaratmağa imkan verir.[13]
- ↑ Grünbaum, F. Alberto; Haine, Luc. "Orthogonal polynomials satisfying differential equations: the role of the Darboux transformation". Symmetries and integrability of difference equations. CRM Proc. Lecture Notes. Amer. Math. Soc., Providence, RI. 9. 1996: 143–154. doi:10.1090/crmp/009/14.
- ↑ Gómez-Ullate, D; Kamran, N; Milson, R. "Exceptional orthogonal polynomials and the Darboux transformation". Journal of Physics A: Mathematical and Theoretical. 43 (43). 2010-10-29: 434016. doi:10.1088/1751-8113/43/43/434016. ISSN 1751-8113. İstifadə tarixi: 2025-01-10.
- ↑ Matveev, Vladimir B.; Salle, Mikhail A. Darboux Transformations and Solitons. Berlin ; New York: Springer. 1991-01-01. ISBN 3-540-50660-8.
- ↑ Deift, P. A. "Applications of a commutation formula". Duke Mathematical Journal. 45 (2). 1978-06-01. doi:10.1215/S0012-7094-78-04516-7. ISSN 0012-7094.
- ↑ Cooper, Fred; Khare, Avinash; Sukhatme, Uday. Supersymmetry in Quantum Mechanics. WORLD SCIENTIFIC. 2001. doi:10.1142/4687. ISBN 978-981-02-4605-1.
- ↑ Binding, Paul A.; Browne, Patrick J.; Watson, Bruce A. "Darboux transformations and the factorization of generalized Sturm–Liouville problems". Proceedings of the Royal Society of Edinburgh: Section A Mathematics. 140 (1). 2010: 1–29. doi:10.1017/S0308210508000905. ISSN 0308-2105.
- ↑ Binding, Paul A.; Browne, Patrick J.; Watson, Bruce A. "STURM–LIOUVILLE PROBLEMS WITH BOUNDARY CONDITIONS RATIONALLY DEPENDENT ON THE EIGENPARAMETER. I". Proceedings of the Edinburgh Mathematical Society. 45 (3). 2002: 631–645. doi:10.1017/S0013091501000773. ISSN 0013-0915. (#accessdate_missing_url)
- ↑ Binding, Paul A.; Browne, Patrick J.; Watson, Bruce A. "Sturm–Liouville problems with boundary conditions rationally dependent on the eigenparameter, II". Journal of Computational and Applied Mathematics. 148 (1). 2002: 147–168. doi:10.1016/S0377-0427(02)00579-4.
- ↑ Guliyev, Namig J. "Essentially isospectral transformations and their applications" (PDF). Annali di Matematica Pura ed Applicata (1923 -). 199 (4). 2020: 1621–1648. doi:10.1007/s10231-019-00934-w. ISSN 0373-3114. 2020-05-09 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2025-01-12.
- ↑ Guliyev, Namig J. "Schrödinger operators with distributional potentials and boundary conditions dependent on the eigenvalue parameter". Journal of Mathematical Physics. 60 (6). 2019-06-01. doi:10.1063/1.5048692. ISSN 0022-2488. 2024-09-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-01-12.
- ↑ Crum, M. M. "ASSOCIATED STURM-LIOUVILLE SYSTEMS". The Quarterly Journal of Mathematics. 6 (1). 1955: 121–127. doi:10.1093/qmath/6.1.121. ISSN 0033-5606.
- ↑ Carlson, R. "Inverse Spectral Theory for Some Singular Sturm-Liouville Problems". Journal of Differential Equations. 106 (1). 1993: 121–140. doi:10.1006/jdeq.1993.1102.
- ↑ Guliyev, Namig J. "Inverse square singularities and eigenparameter-dependent boundary conditions are two sides of the same coin". The Quarterly Journal of Mathematics. 74 (3). 2023-09-14: 889–910. doi:10.1093/qmath/haad004. ISSN 0033-5606. 2024-11-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-01-10.