Daşkəsən rayonu

Daşkəsən rayonu Azərbaycanın qərb bölgəsində, Kiçik Qafqaz dağlarının sıldırımlı, füsunkar təbiətində yerləşir. Böyük tarixi, zəngin təbii ehtiyatları, unikal landşaftı, iqlimi və qədim yaşayış ənənələri ilə Daşkəsən ölkənin sosial-iqtisadi, mədəni və ekoloji xəritəsində xüsusi yer tutur. Rayon həm dağ-mədən sənayesi, həm də kənd təsərrüfatı, təbiət turizmi və folklor ənənələri baxımından bənzərsiz dəyərlərə malikdir. Qərb bölgəsinin digər rayonlarından fərqli olaraq, burada həm daş karxanaları, həm də zəngin meşə sahələri, saf su mənbələri, geniş çəmənliklər və əlverişli iqlim şəraiti mövcuddur.^[2]

Rayonun adı "daş (dəmir filizi) çıxarılan yer" mənasındadır; "daş" və "kəsən" sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlib, bu da Daşkəsəndə qədim zamanlardan dağ-mədən sənayesinin inkişaf etdiyini göstərir. Tarixi mənbələrə əsasən, ərazidə insanlar eramızdan əvvəl yaşayış salmış, burada ilk mədəniyyət nümunələri və qədim yaşayış məskənləri yaranmışdır. Əsrlər boyu bu ərazi Azərbaycan tarixinin müxtəlif mərhələlərində əhəmiyyətli hadisələrin şahidi olmuş, dövlətçiliyin, sənətkarlığın və kənd təsərrüfatının inkişafında önəmli rol oynamışdır. Daşkəsənin unikal coğrafiyası, iqlimi, yeraltı sərvətləri və etnik müxtəlifliyi rayonun sosial-iqtisadi və mədəni həyatında xüsusi iz qoymuşdur. Zağalı, Zivlan, Bayan, Gurbulaq, Əmirvar, Xoşbulaq, Çovdar, Dardərə və başqa kəndlərdə aparılmış arxeoloji qazıntılar rayonun ərazisində daş dövrünə, tunc dövrünə aid insan məskənlərinin olmasını sübut edir.^[3]

Daşkəsən orta əsrlər boyu Ərəb xilafəti, Səlcuq imperiyası, Elxanilər, Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu, Səfəvilər dövlətlərinin və müxtəlif xanlıqların tərkibində olmuşdur.^[4]

Keçmiş Sunqurabad nahiyəsi olan Daşkəsən rayonu Azərbaycan SSR ərazisində 30.08.1930-cu ildə inzibati ərazi kimi yaradılmışdır. "Metallurqlar şəhəri" də adlanan Daşkəsən şəhərinin əsası Böyük Vətən müharibəsindən sonra 1948-ci il mart ayının 16-da qoyulub. Rayon mərkəzi əsasən dəmir filizi yataqlarının istifadəyə verilməsi ilə əlaqədar salınmışdır. Bundan sonra rayona əhali axını güclənmişdir. Ermənilərin Moskvadakı havadarı Anastas Mikoyanın təşkilatçılığı ilə 1948–1953-cü illərdə Daşkəsənə erməni ailələri köçürülmüşdür.^[5]

1956-cı ilə qədər Dəstəfur rayonu adını daşımış, 1956-cı ildə Daşkəsən adlandırılmışdır.

Daşkəsən rayonu yeraltı təbii sərvətlərlə olduqca zəngindir. Buna görə də "Azərbaycanın Uralı" adlandırılmışdır.^[6]

Daşkəsən Zaqafqaziyada əsas alüminium, dəmir və başqa metallar almaq üçün xammal mənbəyi olduğundan Uralı bu cəhətdən xatırladır. Buradakı dəmir filizi yataqlarının böyük gələcəyə malik olmasını vaxtilə məşhur rus alimi D. İ. Mendeleyev, İ. M. Qurkin və başqaları söyləmişdir. 1893-cü ildə D. İ. Mendeleyev yazırdı ki, Daşkəsəndəki zəngin zəy daşı nə İtaliyada, nə də Macarıstanda vardır. Məqalədə Daşkəsən şəhərinin formalaşmasını əsaslandıran iqtisadi-tarixi amillər araşdırılmışdır. Şəhərin yaranması üçün əsas olan iqtisadi elementlər açıqlanmışdır. Daşkəsənin şəhərə çevrilməsinin iqtisadi əsasları verilmişdir. Daşkəsənin şəhər kimi formalaşmasını sürətləndirən proseslər ümumiləşdirilmişdir. Məqalədə arxiv sənədlərindən, Daşkəsən haqqında müxtəlif ədəbiyyatlardan istifadə olunmuşdur.^[7]

1963-cü ildə ləğv edilərək ərazisi odövrkü Xanlar rayonuna verilmiş, 1965-ci ildə isə yenidən müstəqil inzibati ərazi vahidi — rayon olmuşdur.

1969-cu ilin iyununda rayonun Bayan kəndində daşnak abidəsi ucaldılsa da, Daşkəsən rayonunun birinci katibi Həsən Süleymanovun göstərişi ilə dərhal sökülmüşdür.^[8]

Həm Birinci, həm də İkinci Qarabağ müharibəsi dövrlərində döyüşlərin bir hissəsi Daşkəsənə məxsus kəndlərlə həmsərhəd ərazilərdə getmişdir. Ümumilikdə 98 şəhidi var. Ondan 64 nəfəri Birinci Qarabağ müharibəsində, 32 nəfəri 2020-ci ildə Vətən müharibəsində və 2 nəfəri isə 12–14 sentyabr 2022-ci il tarixlərində Azərbaycan-Ermənistan sərhədində baş verən döyüşlər zamanı həlak olmuşdur.^[9] Daşkəsən Şəhidlər Xiyabanı 2025-ci ildə yenidən qurulmuşdur.

Daşkəsən rayonu Gəncə şəhərindən 33–41 kilometr cənub-qərbdə, Kiçik Qafqazın şimal-şərqində dəniz səviyyəsindən 1600–1800 metr yüksəklikdə yerləşir.

Rayon cənub-qərbdən 8 kilometr məsafə ilə Ermənistan Respublikası ilə (8 km), eləcə də Şəmkir (24,5 km), Kəlbəcər (23 km), Gədəbəy (41km) və Göygöl (56,3km) rayonları ilə həmsərhəddir. Ümumi sahəsi 1046,02 km²-dir. Daşkəsən rayonu ilə Bakı şəhəri arasında olan məsafə 396 km-dir.

Kiçik Qafqazın şimal-şərqində yerləşən Daşkəsənin səthini şimala doğru alçalan dağlar əhatələyir. Murovdağ və Şahdağ silsilələrinin yamacları da bu rayonun ərazisindədir. Ən hündür zirvələri Hinaldağ (3367 m.), Qoşqar dağı (3361 m.) və sairdir.

Başkənd-Dəstəfur çökəkliyinin bir hissəsi Daşkəsən rayonu ərazisindədir. Səthi kanyonlarla kəsilmişdir. Yura və təbaşir çöküntüləri yayılmışdır.

Təmiz hava, yaşıllığın bol olması, zəngin fauna, Murovdağ silsiləsi boyunca uzanan meşə massivləri yay aylarında təbiət həvəskarlarını Daşkəsənə cəlb edir. Rayonda Güney-Zağalı dəryaçası və Göygöl adlı göllər var. Kiçik Göygöl və ya Bala Göyçə gölü də adlanan təbiət möcüzəsi Buğdadağın ətəyində dəniz səviyyəsindən 2650 metr yüksəklikdə yerləşir.

Daşkəsənin istilik və rütubətin nisbətindən özünəməxsus torpaq- bitki örtüyü və heyvanat aləmi var.

Enliyarpaqlı dağ-meşə landşaftı 600 metrdən 1900 metrədək hündürlüyü olan yamacları örtür. Dağların yüksək sərhədi palıd meşələri ilə tamamlanır. Meşələrdən yuxarı sərhəddə subalp və alp çəmənlikləri yerləşir. Bu çəmənlər yaz vaxtı min bir rəngli xalıya bənzəyir.

Subalp çəmənləri və çəmən çölləri meşə qurşağı ilə alp çəmənləri arasında geniş sahə tutur. Burada taxıllı, müxtəlif otlu, yulaflı çəmənlər var. Subalp çəmənliklərində paxlalılar, gülçiçəklilər, kələmkimilər, zəngiçiçəklilər və sair fəsilələrdən olan bitkilər hündür, olduqca təsirli, butaya bənzər ot örtüyü yaradır. Subalp zonasında hündürotlu çəmənliklərdən başqa, çəmən bozqırları, kollu çəmənlər də inkişaf etmişdir.

Alp çəmənləri "Alp xalıları" adlanan alçaqboylu otlardan ibarət bitki örtüyü subalp çəmənlərindən çox fərqlənir. Bu bitkilər dağ-çəmən torpaqlarında sıx çəmən örtüyü yaradırlar. Qayalı-daşlı yamaclarda seyrək bitki qruplar inkişaf edir. Taxıl otları və çillər hamar dağ yamaclarında sıx qiymətli yay otlaqlarıdır. Yüksək dağların daha rütubətli yamaclarında cil, şahduran, qaytarma, dəstərək, qırtıc, topal və sair şaxələnən kök sisteminə malik otlaq bərk döşənəkli "Alp xalıları" yaradır.

Rayona xüsusi gözəllik verən, yol boyunca uzanan qalın və seyrək meşələr var. Meşələrdə əsasən fıstıq, vələs, palıd, cökə, söyüd, göyrüş, qozqara (qaraağac), töləkə və görməşov ağacları bitir.

Rayonda insan sağlamlığı üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edən müalicəvi əhəmiyyətli bitkilər var. Onlardan kəklikotu, gülxətimi, qəfli, sarıçiçək, çobanyastığı, boymadərən, boyxoş, andız, qaraçiyələm, qaraçörəkotu, yarpız, daşyarpızı, dəvədabanı, solmazçiçəyi, yasəmən, çəmən, qırxbuğum, cincilim qantəpər, şehdərən, dağ bənövşəsi, bənövşə, nərgiz, lilpar, unnuca, gicitkən, qaymaqçiçəyi və s. yerli əhali tərəfindən yığılır.

Daşkəsən rayonu Kiçik Qafqazın şimal–şərqində yerləşdiyi və səthi şimala doğru alçalan dağlarla əhatə olunduğu üçün olduqca mənzərəli, qışda qismən azalan, yaz-yay, payız mövsümlərində aşıb-daşan dağ çayları ilə zəngindir. Onlardan Gəncəçay (Zivlan-Alaxançallı-Çanaqçı-Dəstəfur kəndləri), Ballıcalı (Qaraqullar), Şəmkirçay (Astaf kəndi), Qoşqarçay (Xoşbulaq kəndi-Daşkəsən şəhəri) çaylarını və s. göstərmək olar. Çayları (Qoşqar, Şəmkir, Gəncə) Kür hövzəsinə aiddir; qarışıq mənbələrdən qidalanır. Çaylardan sənaye müəssislərinin su təchizatında və qismən suvarmada istifadə olunur

1. Yumurtalı bulaq – Qabaqtəpə kəndi;
2. Narzan bulağı – Yuxarı Daşkəsən qəsəbəsi;
3. Turşsu bulağı – Alaxançallı kəndi;
4. Qiblə bulağı – Qabaqtəpə kəndi;
5. Qayğı bulağı – Qabaqtəpə kəndi;
6. Böyrək bulağı – Alunitdağ qəsəbəsi;
7. İdris bulağı – Əmirvar kəndi;
8. Seyid bulağı – Xoşbulaq kəndi və s.

Yanvarın orta aylıq temperaturu −2–14, iyulun orta aylıq temperaturu +5–28 arasında dəyişir.

Yay aylarında bəzən havanın mütləq maksimum temperaturu +20–31-dək yüksəlir, mütləq minimum temperatur 20–30 aşağı düşür. İl ərzində havanın orta mütləq minimum temperaturu orta dağlıqda +15 ilə +35 arasında dəyişir. Havanın orta illik nisbi rütubəti 75 faiz olub il ərzində 67–82 faiz arasında dəyişir. Ərazidə yağıntının illik miqdarı 600–900 mm-dir. Yağıntının çox miqdarı yaz fəslinə düşür. Torpağın səth örtüyündün il ərzində 300–800 mm mümkün buxarlanma gedir.

Daşkəsən rayonunda 1 şəhər, 5 qəsəbə və 43 kənd olmaqla 49 yaşayış məntəqəsi var. İri yaşayış məntəqələri Daşkəsən şəhəri, Yuxarı Daşkəsən qəsəbəsi, Quşçu, Xoşbulaq, Bayan və Qabaqtəpə kəndləridir.

19 inzibati ərazi dairəsi üzrə nümayəndəlik var (01.01.2025). Bunlar Daşkəsən şəhər inzibati ərazi dairəsi üzrə nümayəndəliyi, Yuxarı Daşkəsən qəsəbə inzibati ərazi dairəsi üzrə nümayəndəliyi, Daşkəsən qəsəbə inzibati ərazi dairəsi üzrə nümayəndəliyi, Dəstəfur kənd inzibati ərazi dairəsi üzrə nümayəndəliyi, Bayan kənd inzibati ərazi dairəsi üzrə nümayəndəliyi, Kəmərqaya kənd inzibati ərazi dairəsi üzrə nümayəndəliyi, Zinzahal kənd inzibati ərazi dairəsi üzrə nümayəndəliyi, Zağalı kənd inzibati ərazi dairəsi üzrə nümayəndəliyi, Zəylik kənd inzibati ərazi dairəsi üzrə nümayəndəliyi, Əmirvar kənd inzibati ərazi dairəsi üzrə nümayəndəliyi, Qabaqtəpə kənd inzibati ərazi dairəsi üzrə nümayəndəliyi, Çıraqlı kənd inzibati ərazi dairəsi üzrə nümayəndəliyi, Quşçu kənd inzibati ərazi dairəsi üzrə nümayəndəliyi, Əhmədli kənd inzibati ərazi dairəsi üzrə nümayəndəliyi, Çovdar kənd inzibati ərazi dairəsi üzrə nümayəndəliyi, Çanaqçı kənd inzibati ərazi dairəsi üzrə nümayəndəliyi, Qaraqullar kənd inzibati ərazi dairəsi üzrə nümayəndəliyi, Muşavaq kənd inzibati ərazi dairəsi üzrə nümayəndəliyi və Gurbulaq kənd inzibati ərazi dairəsi üzrə nümayəndəliyidir.

Daşkəsən rayonunda 4 bələdiyyə var. "Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanununa Əlavə — "Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı"nda dəyişiklik edilməsi barədə" Azərbaycan Respublikasının 18.10.2024-cü il tarixli Qanununa əsasən Daşkəsən rayonunda 4 bələdiyyə təşkil olunmuşdur. Bunlar Daşkəsən bələdiyyəsi (Daşkəsən şəhəri, Alunitdağ, Daşkəsən, Quşçu, Quşçu körpüsü, Yuxarı Daşkəsən qəsəbələri və Aşağı Daşkəsən kəndi), Qabaqtəpə bələdiyyəsi (Astaf, Dəvrallı, Əhmədli, Əmirvar, Gəlinqaya, Gurbulaq, Güneykənd, Xoşbulaq, Qabaqtəpə, Qazaxlı, Qazaxyolçular, Pirverdilər, Rəsullu, Tapan, Təzəkənd və Zağalı kəndlər), Qaraqullar bələdiyyəsi (Alaxançallı, Almalı, Çanaqçı, Çıraqlı, Dardərə, Dəstəfur, Əhmədli, Kollu, Qaraqullar, Qaratağlar, Qıyıqlı, Mollahəsənli, Muşavaq, Suqovuşan, Şahkərəm, Şahvələdli, Yolqullar, Zinzahal və Zivlan kəndləri) və Quşçu bələdiyyəsidir (Bayan, Çaykənd, Çovdar, Kəmərqaya, Quşçu, Quytul və Zəylik kəndləri).

Rayonun inzibati mərkəzi Daşkəsən şəhəridir.

01.01.2025-ci il tarixə rayon əhalisinin sayı 33356 nəfər olmuşdur. Kənd əhalisi 56,5 % təşkil edir. Əhalinin 1 km²-də orta sıxlığı 32 nəfərdir.

Daşkəsən rayonu respublikanın mühüm mədən filiz sənayesi rayonlarındandır. Rayonun sənayesinin əsas hissəsini metallurgiya sənayesi təşkil edir. Faydalı qazıntıları dəmir filizi, kobalt, alunit, mərmər, əhəng daşı və s. Daşkəsən rayonu ərazisində (Kiçik Qafqaz dağ silsiləsi) yerləşən "Çovdar" qızıl yatağı "AzerGold" QSC tərəfindən istismara cəlb olunmuşdur.^[10] Rayonda dəmir filizinin hasilatı ilə məşğul olan "Daşkəsən Dəmir Filiz" MMC yeni layihələr üzərində böyük işlər aparır.^[11] Kəşf olunmuş dəmir filizi ehtiyatları 250 mln tondan artıqdır.^[12] Alunit İstehsalat Sahəsinin də yenidən işə salınması qarşıda duran vəzifələrdəndir.

Daşkəsən həmçinin kənd təsərrüfatı rayonudur. Əsas istiqamətlər taxılçılıq, heyvandarlıq, arıçılıq, bağçılıq və kartofçuluqdur. Dağlıq iqlim və torpaq münbitliyi kənd təsərrüfatı məhsullarının keyfiyyətinə müsbət təsir göstərir. Fərdi heyvandarlıq təsərrüfatlarında iriiuynuzlu qaramal və xırdabuynuzlu davarlar saxlanılır. Təsərrüfatlarda hazırda qonur qafqaz, şves, az miqdarda qara-ala və hallavey cinsləri mövcuddur. Davarlardan isə əsasən yerli bozaq qoyunlardır. Heyvanların cins tərkibini yaxşılaşdırmaq məqsədilə süni mayalandırma məntəqələri təşkil edilmişdir.

Daşkəsən rayonu təbii sərvətlərlə olduqca zəngindir. Sovet İttifaqı dövründə Daşkəsəndə strateji əhəmiyyəti olan dəmir filizi, alüminium, kobalt, mərmər^[13] və s. çıxarılmışdır. Rayonun ərazisindəki dağlarda indi də qızıl, mis, kobalt, zəy, alüminium, dəmir filizi, əhəng daşı və mərmər kimi çox qiymətli təbii ehtiyatlar var.^[14]

Daşkəsəndəki dəmir filizi yataqlarının mövcudluğu hələ eramızdan evvəl 1-ci əsrdə burada yaşayan insanlara məlum idi. Lakin burada filizin sənaye yolu ilə hasilatına 1954-cü ildən başlanılıb. Filizdə dəmirin nisbəti 36,5%-dir. Bəzi yerlərdə filizin tərkibində həmçinin 20%-ə qədər kükürd də var. Sovet dövründə buradan çıxarılan filiz Gürcüstanın Rustavi şəhərindəki metallurgiya zavoduna xammal kimi daşınırdı. Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra Gəncədə iri metallurgiya zavodu tikildi. İndi Daşkəsəndə çıxarılacaq filizin ilk növbədə Azərbaycanın öz ehtiyaclarının ödənilməsinə sərf olunması nəzərdə tutulur.^[15]

Dəniz səviyyəsindən 1600–1800 m yüksəklikdə zəngin dəmir yatağının olması hələ 1867-ci ildə müəyyən edilmişdir. Yatağın dəmir ehtiyatı ilk dəfə 1933-cü ildə hesablanmış və 1954-cü ildən istismar edilir. Partlayış yolu ilə çıxarılan dəmir filizi əvvəlcə Quşçu körpüsü adlanan yerdəki filiz saflaşdırma kombinatına, sonra metal emalı üçün vaqonlara doldurularaq Zaqafqaziya metallurgiya kombinatına (Gürcüstanın Rustavi şəhəri) göndərilirdi. SSRİ dağılan ərəfədə Zaqafqaziya metallurgiya kombinatı öz işini dayandırdığına görə, Daşkəsən yatağında da dəmir filizi və kobalt istehsalı dayandı.

Daşkəsən rayonunda yerləşən alunit mineralının çıxarıldığı mədən və kənd Zəylik adlanır. Mineralın tərkibinin 37%-ə qədəri aluminium-oksidindən (Al2O3) ibarətdir. Zəylik yatağından həmçinin kalium duzları, zəy və s. istehsal edilirdi. Alunit çıxarılan zaman və xüsusilə aluminium-oksidi istehsal etmək üçün yataqdan 35 km cənub-şərqdə Gəncə şəhərində tikilmiş alüminium zavodunda emal olunurdu.^[16]

Daşkəsən rayonu ərazisində 1-i dünya əhəmiyyətli olmaqla 49 daşınmaz arxeoloji və memarlıq abidə qeydiyyata alınmışdır, həmçinin inventarlaşdırılmışdır.^[17]

Daşkəsən rayonu ərazisində yeni aşkar edilmiş memarlıq (12), bağ-park, monumental, xatirə (2) və arxeoloji (13) olmaqla 27 abidənin maddi-mədəni irsin mühafizəsi siyahısısına daxil edilməsi təklif olunur.^[18]

Rayonda mövcud olan memarlıq abidələrinin üzərinə göstərici lövhələr vurulmuşdur və abidə mühafizəçiləri tərəfindən tarix və mədəniyyət abidələrinin mühafizəsi işi fasiləsiz təmin edilir.^[19]

Rayonun Tapan kəndində Qudur bulağı, Alaxançallı kəndində Turşsu ərazisi, Qaraqullar kəndində Ağ bulaq, Zəylik kəndində Düz yal, Bayan kəndində ecazkar dəmiryol körpüləri və keçidləri, Çiçərvəng məbədi, Monastr, Qoşqar çayı üzərində tağvari körpü, Gurbulaq kəndi ərazisində Dikdaş qalaçası, Ərkinaz qalaçası, Zağalı kəndində dünya əhəmiyyətli Kurqanlar və daş qəbirstanlıqlar, Zəylik kəndində Alban məbədi, daş qəbiristanlıqları, Əhmədli kəndində türbə, Dardərə kəndində Çalağan qalaçası, Dəstəfur kəndində Gəncə çayı üzərində salınmış qədimi körpü, 700 m² ərazini əhatə edən Alban məbədi, Gəlinqaya və s. tarixi və təbii abidələr bu gün də ehtiram və heyrətlə qarşılanır. Turistlərin bütün fəsillərdə diqqət mərkəzindədir.^[20]

Xoşbulaq yaylağı tunc dövrünə aid olan "Daştəpə" qalaçası, "Çoban daşı", "Molla Abdulla bulağı" qalaçası, dəmir dövrünə aid olan "Nağara dağı" ilə məşhurdur və tarixçilərimizin diqqət mərkəzindədir. Dəniz səviyyəsindən 3361 metr yüksəklikdə yerləşən, bu gün də el arasında müqəddəs ocaq kimi tanınan pir Qoşqar dağının ətəyində yerləşir. Əmirvar kəndində "Yastı qaya" adlanan mənzərəli guşə hər tərəfdən sıx meşəliklə əhatə olunub. "Ləzgi qayası", "Qara inək" zağası, "Yal yurdu" qalaçası, "Göyçəlilər yurdu" qalaçası, "Dərdər" qalaçası məşhurdur.

Qabaqtəpə zonası da turizm üçün çox əhəmiyyətlidir. Belə ki, burada 800 m² ərazisi olan Alban məbədi kimi respublika əhəmiyyətli tarixi memarlıq abidəsi, Qabaqtəpə kəndindən 5 km aralıda yerləşən "Çobandaşı" təbii abidəsi, Qabaqtəpədən 12 km aralıda yerləşən Şəmkir çayı kimi mənzərəli guşəsi, təmiz havası, saf suları ilə məşhur olan bu ərazi həmişə buraya gələn qonaqların zövqünü oxşamaqdadır. Dünyada məşhur olan Qabaqtəpə boz arı cinsi məhz bu torpağın adı ilə bağlıdır. Dağlara söykənən bu kənd qərb tərəfdən meşələrlə əhatə olunmuşdur. Rayon mərkəzi ilə Qabaqtəpə kəndi ərazisində çoxlu tarixi qədim olan körpülər, yaşayış məskənləri, tarixi və təbii abidələr mövcuddur.^[21]

Rayonda Heydər Əliyev Mərkəzi, 1 uşaq incəsənət məktəbi, 1 muzey, 1 mədəniyyət mərkəzi, 1 mədəniyyət evi, 1 folklor evi, 5 qəsəbə, 31 kənd klubu, 1 mərkəzləşdirilmiş kitabxana sistemi, 3 qəsəbə, 33 kənd kitabxanası, 1 tarix-diyarşünaslıq muzeyi, 1 rəsm qalereyası fəaliyyət göstərir.^[22]

Məktəbəqədər və Ümumi Təhsil üzrə Dövlət Agentliyinin Gəncə-Daşkəsən Regional Təhsil İdarəsinin Daşkəsən rayonu üzrə Təhsil Sektorunun tabeliyində 32 ümumi, 11 məktəbəqədər, 2 məktəbdənkənar (Daşkəsən şəhər uşaq-gənclər idman-şahmat məktəbi, Daşkəsən Uşaq-Gənclər İnkişaf Mərkəzi) təhsil müəssisəsi fəaliyyət göstərir.^[23] Rayonun ümumtəhsil müəssisələrindən 26-sı tam orta ümumtəhsil məktəbi, 6-sı ümumi orta ümumtəhsil məktəbidir.^[24] 1 peşə məktəbi var.

Tibbi Ərazi Bölmələrini İdarəetmə Birliyinin tabeliyində 1 Daşkəsən Rayon Mərkəzi Xəstəxanası, 5 həkim məntəqəsi, 21 tibb məntəqəsi, 2 ASM rayon əhalisinə tibbi xidmət göstərir. Daşkəsən Rayon Mərkəzi Xəstəxanasında 86 çarpayı var. Daşkəsən rayon Gigiyena və Epidemiologiya Mərkəzi rayonda epidemioloji vəziyyəti nəzarətdə saxlayır.

Daşkəsən rayonunda 1 məscid fəaliyyət göstərir. Rayon ərazisində ilk olan Daşkəsən şəhəri "Cümə" məscidi 2006-cı ildə Heydər Əliyev Fondu tərəfindən inşa edilmişdir.

Rayonda 4 ziyarətgah, 12 pir də var. Onlara islam ayinləri icra olunmur.

Daşkəsən rayonunun turizm imkanları onun zəngin təbiəti, dağ-meşə landşaftı və tarixi irsi ilə bağlıdır. Rayon Kiçik Qafqazın yamaclarında yerləşir və Hinaldağ, Qoşqar kimi hündür zirvələri, meşə massivləri, dağ çayları və gölləri ilə ekoturizm, yürüş, yay və qış turizmi üçün əlverişlidir. Daşkəsəndə qədim yaşayış məskənləri, qalalar, körpülər və arxeoloji abidələr mədəni-tarixi turizmin inkişafına şərait yaradır. Arıçılıq və kənd təsərrüfatına əsaslanan aqroturizm də rayonun cəlbedici sahələrindəndir. Təbiətin müxtəlifliyi və kənd mühiti Daşkəsəni səfalı istirahət məkanı edir, rayonun turizm potensialı isə gələcək inkişaf üçün geniş imkanlar açır.

Daşkəsən rayonunda turizm üçün əlverişli olan bir sıra dağ-kənd əraziləri və təbiət guşələri mövcuddur. Onların hər biri həm təbiət gözəlliyi, həm də sakit istirahət imkanları ilə seçilir.

Daşkəsən şəhəri – dağlıq ərazidə yerləşdiyinə görə sərin iqlimi və geniş panoramik mənzərələri ilə seçilir. Şəhərdə park, istirahət zonaları, həmçinin yerli mədəniyyət və tarixlə tanış olmaq üçün imkanlar mövcuddur. Daşkəsən dağ-mədən sənayesi ənənələri və metallurgiya tarixi ilə tanınır. Buradan rayonun digər kəndlərinə səyahət etmək asandır, buna görə şəhər turizm marşrutlarının mərkəzi kimi çıxış edir.

Xoşbulaq – rayonun ən məşhur turistik məkanlarından biridir. Burada yerləşən göl və geniş çəmənliklər yaylaq turizmi, çadır düşərgəsi və foto-turizm üçün idealdır. Təmiz su mənbələri və yaşıllıq Xoşbulağı xüsusi edir. Kənddə iaşə obyektləri və Daşkəsən Gənclərin Təlim və İstirahət Mərkəzi fəaliyyət göstərir.

Alaxançallı – dağlıq relyefi, sərin yay havası, Gəncəçayı,"Turşsu" və digər bulaqları ilə tanınır. Yürüş, piknik və ekoturizm üçün əlverişli məkandır. Kənd ətrafındakı meşəliklər təbiətsevərlər üçün cəlbedicidir.

Əmirvar – dağ-meşə landşaftı ilə seçilən yaşayış məntəqəsidir. Buradakı təbii mənzərələr, səs-küysüz mühit, "Əmirvar" şəlaləsi və kənd həyatı turistlərin marağına səbəb olur. Kənd təsərrüfatı və arıçılıqla tanınır, bu baxımdan aqroturizm üçün əlverişlidir. Kənddə iaşə obyektləri fəaliyyət göstərir.

Qabaqtəpə – yüksək dağlıq əraziyə malikdir və burada arıçılıq geniş yayılıb. Təmiz hava, geniş yaylaqlar və bal istehsalı ilə məşhurdur. Dağ yürüşləri və təbiət müşahidəsi üçün yaxşı imkanlara malikdir. Kənddə iaşə obyektləri fəaliyyət göstərir.

Bayan – relyefin müxtəlifliyi və meşəlikləri ilə tanınan kənddir. Yay aylarında sərin havaya, geniş otlaqlara və təbiət mənzərələrinə görə turistlər üçün cəlbedici olur. Sakit istirahət və kənd turizmi üçün ideal məkan sayılır. Kənddə iaşə obyektləri fəaliyyət göstərir.

Bu və digər kənd və əraziləri Daşkəsənin ümumi turizm potensialını artırır, rayona gələnlərə həm təbiət turizmi, həm də yerli həyat tərzi ilə tanış olmaq imkanı yaradır.

1. Bayan — Quşçu — Daşkəsən şəhəri;
2. Daşkəsən şəhəri — Yuxarı Daşkəsən — Zağalı- Xoşbulaq;
3. Xoşbulaq — Qaraqullar — Suqovuşan — Çanaqçı — Alaxançallı — Zivlan;
4. Daşkəsən şəhəri — Əmirvar — Mahrasa məbədi^[25];
5. Əmirvar — Mahrasa məbədi — Soyuqbulaq^[26];
6. Dəstəfur — Çıraqlı^[27];
7. Xoşbulaq — Qabaqtəpə — Astaf;
8. .Xoşbulaq — Qaraqullar — Qoşqar dağı.^[28]

Daşkəsən rayonunun yaradılmasının 95 illiyinə həsr olunan Birinci "Daşkəsən Kənd Təsərrüfatı Festivalı" 19 iyul 2025-ci il tarixdə Daşkəsən Gənclərin Təlim və İstirahət Mərkəzində keçirilib. Festivalda Daşkəsən Rayon İcra Hakimiyyətinin başçısı Orxan Abbasov, Azərbaycan Dövlət Aqrar Universitetinin rektoru Zəfər Qurbanov, Aqrar İnnovasiya Mərkəzinin direktoru Anar Cəfərov, Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin, Gənclər və İdman Nazirliyinin, Gəncə-Daşkəsən Regional Mədəniyyət İdarəsinin, “Daşkəsən Dəmir Filiz” MMC-nin məsul əməkdaşları, rayon ictimaiyyətinin nümayəndələri, şəhid ailələrinin üzvləri, qazilər, fermerlər, sahibkarlar, minlərlə rayon sakini və turistlər iştirak ediblər. Ailə kəndli və fermer təsərrüfatlarının inkişafını təşviq etmək, yerli istehsalçıların məhsullarını tanıtmaq və ekoloji təmiz qida məhsullarını daha geniş kütləyə nümayiş etdirmək, həmçinin heyvandarlıq, arıçılıq, qurudulmuş və təzə dərman bitkiləri, dağ-meşə meyvələri, tərəvəz, ət və süd məhsulları, o cümlədən digər kənd təsərrüfatı sahələrinin inkişafına dəstək məqsədi daşıyan festivalda iştirakçılar birbaşa istehsalçılardan alış etmək imkanı əldə ediblər. Əl işlərindən ibarət sərgi-satış yarmarkası, habelə folklor çıxışları, “Dadlı Daşkəsən” guşəsində milli mətbəx nümunələrinin təqdimatı, uşaq və yeniyetmələr üçün əyləncə və idman proqramları rəğbətlə qarşılanıb. Festival təntənəli konsert və atəşfəşanlıqla başa çatıb ^[30].

İkinci "Daşkəsən AgroTurizm Festivalı"nın 2026-cı ildə keçirilməsi planlaşdırılır.

1. Festivalın məqsədi - Daşkəsən rayonunda kənd təsərrüfatı, ailə kəndli və fermer təsərrüfatlarının inkişafını təşviq etmək; yerli istehsalçıların məhsullarını tanıtmaq və ekoloji təmiz qida məhsullarını daha geniş kütləyə nümayiş etdirmək; həmçinin heyvandarlıq, arıçılıq, qurudulmuş və təzə dərman bitkiləri, dağ-meşə meyvələri, tərəvəz, ət və süd məhsulları, o cümlədən digər kənd təsərrüfatı sahələrinin inkişafına dəstək olmaq.

2. Festivalın əsas mövzusu - "Təbii Yeni və Ekoloji Təmiz Kənd Təsərrüfatı Məhsulları"dır. Burada iştirakçılar yerli fermerlər və ailə təsərrüfatları tərəfindən istehsal olunan keyfiyyətli kənd təsərrüfatı məhsulları ilə tanış olur və birbaşa istehsalçılardan alış edə bilirlər. Eyni zamanda, festival təbii üsullarla sağlam qalmaq istəyən insanlara faydalı seçimlər təqdim etməyə xidmət edir.

3.Festivalın formatı - Festival sərgi-yarmarka, yarış və müsabiqələr, habelə kütləvi mədəni tədbirlərdən ibarətdir.

4. Festivalın hədəf auditoriyası - Ailə kəndli və yerli fermerlər (kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçıları) – öz məhsullarını tanıtmaq və satmaq üçün iştirak edir; iş adamları və investorlar – yerli kənd təsərrüfatı sahəsində əməkdaşlıq imkanlarını araşdırmaq üçün festivalda iştirak edir; istehlakçılar, yerli sakinlər və turistlər – ekoloji təmiz və yerli istehsal məhsullarını əldə etmək üçün festivala qatılır; dövlət qurumları və kənd təsərrüfatı mütəxəssisləri – sektorun inkişafı üçün təkliflər vermək və fermerlərə dəstək göstərmək üçün tədbirdə iştirak edir.

5. Festivaldan gözlənilən nəticələr:

1. Daşkəsən rayonunun kənd təsərrüfatı və turizm potensialının tanıdılması;

2. Fermerlərin bir-biri ilə əlaqə qurması və yeni əməkdaşlıqların yaranması;

3. Yerli məhsulların bazara çıxarılması və istehlakçılarla birbaşa əlaqənin qurulması;

4. Daşkəsən rayonunun kənd təsərrüfatına əsaslanan turizm potensialının artırılması.

6. Tərəfdaşlar: Dövlət və özəl sektor nümayəndələri, kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı ilə məşğul olan müəssisələr, banklar və aqrar kredit təşkilatları.

7. İnformasiya dəstəyi: KİV-lər, sosial media platformaları və yerli xəbər agentlikləri.

Daşkəsən rayonu ərazisində yerli televiziya və radio qovşağı fəaliyyət göstərmir. Daşkəsən rayonunun yerli mətbuat orqanı olan "Daşkəsən" qəzeti 1933-cü ildə Daşkəsən rayon partiya komitəsinin oqranı kimi təsis edilmiş, 1991-ci il oktyabrın 18-dək rayon partiya komitəsinin, 1991-ci ildən 1997-ci ilədək müstəqil ictimai-siyasi qəzet və 1997-ci ildən 2022-ci ilədək Daşkəsən rayon İcra Hakimiyyəti Başçısı Aparatının orqanı kimi fəaliyyət göstərmişdir. Qəzet A-1 formatda, rəngli çap edilirdi. Sonuncu baş redaktoru AYB-nin üzvü, prezident təqaüdçüsü Elmar Vüqarlı olmuşdur.^[31]

Hazırda rayonla bağlı məlumatlar Daşkəsən Rayon İcra Hakimiyyətinin rəsmi internet səhifəsində https://dashkesen-ih.gov.az/az və sosial şəbəkə hesablarında mütəmadi yayımlanır.^[32]

•  
  Hinaldağ
•  
  Çiçərəvəng monastırı
•  
  Xoşbulaq yaxınlığında göl
•  
  Quşçu məbədi
•  
  Bayan kəndində Alban memarlığına aid körpü XV əsr
•  
  Daşkəsən abidələrinin göstərici lövhəsi
•  
  Daşkəsən rayonu Dəstəfur kəndi Gəlinqaya təbiət abidəsi
•  
  Mədənçilər qəsəbəsində körpü
•  
  Gəlinqaya kəndində "Çobandaşı" təbiət abidəsi
•  
  Daşkəsənin qış mənzərəsi
•  
  Daşkəsənin qış mənzərəsi
•  
  Daşkəsəninin qış mənzərəsi
•  
  Daşkəsənin qış mənzərəsi
•  
  Daşkəsənin qış mənzərəsi
•  
  Daşkəsənin qış mənzərəsi
•  
  Daşkəsən rayonu Çanaqçı kəndi
•  
  Çovdar monastrı
•  
  Əmirvar şəlaləsi
•  
  Mədənçilər qəsəbəsində qədim körpü
•  
  Quşçu kəndi
•  
  Qoşqar dağı
•  
  Əmirvar kəndində mərmər yatağı
•  
  Bayan kəndi
•  
  "Gəlinqaya"dan üzü Murovdağa
•  
  Əmirvar şəlaləsi
•  
  Nostaji
•  
  Alunit İstehsalat Sahəsinə məxsus asma kanat
•  
  Astaf kəndi
•  
  Astaf kəndi
•  
  Qaratağlar kəndi
•  
  Bayan kəndi, alman memarlıq üslubunda dəmiryol körpüsü
•  
•  
•  
•  
  Xoşbulaq kəndi ərazsində kurqan
•  
  Daşkəsən rayonu ərazsində areoloji qazıntı
•  
  Xoşbulaq kurqanları
•  
  Xoşbulaqda istirahət mərkəzi
•  
  Xoşbulaqda istirahət mərkəzi 2
•  
  Xoşqonaq restoranı
•  
  Xoşbulaq istirahət mərkəzi

• Daşkəsən
• Arxivləşdirilib 2006-09-25 at the Wayback Machine