Cianzi (Çin dilində: 毽子; pinyin: jiànzi) – oyunçuların əllərindən başqa bədənlərinin digər hissələrindən istifadə edərək ağırlaşdırılmış volanı havada saxlamağa çalışdığı ənənəvi Çin idman növüdür. Bu, peteka və indiaka kimi oxşar oyunlardan fərqlənir. Cianzinin əsas mənşəyi Xan sülaləsi dövrünə (e.ə. 202 – e. 9, e. 25–220) aid olan qədim Çin oyunu Cujuya dayanır. Cianzi badminton meydançasında, fərqli yarışma formatlarına uyğun olaraq daxili və ya xarici xətlər üzərində oynanır. Oyun həmçinin küçələrdə və parklarda, oyunçuların dairə formasında duraraq volanı havada saxlamağa və bacarıqlarını nümayiş etdirməyə çalışdığı bədii üslubda da oynana bilər. Vyetnamda bu oyun "đá cầu" adlanır və milli idman növüdür. Filippində isə "sipa" adı ilə tanınır və 2009-cu ilin dekabrına qədər milli idman növü olmuşdur; həmin tarixdən etibarən bu status "arnis" adlı döyüş sənətinə keçmişdir.[1]
Bu oyun dünya üzrə də populyarlıq qazanmışdır. İngilis dilində həm idman növünə, həm də onunla oynanılan obyekt “shuttlecock” (volan) və ya “featherball” (lələk topu) adlandırılır. Malayziyada bu oyun capteh və ya chapteh adı ilə tanınır.[2] Həmçinin, bir çoxları sepak raqada usta olmaq üçün bu oyun vasitəsilə məşq edirlər.
Şattlkok (Çin oyununda jianzi, ingiliscə isə “Chinese hacky sack” və ya “kinja” adlanır) adətən dörd lələklə təchiz olunmuş rezin altlıq və ya plastik diskdən ibarət olur. Bəzi əl işi olan cianzilərdə isə ortasında dəlik olan bir yuyucu (podşipnik) və ya sikkədən istifadə edilir.
Oyun zamanı volanın yerə düşməməsi üçün bədənin istənilən hissəsindən istifadə edilə bilər, yalnız əllər istisnadır. Əsasən volan ayaq hissələri, xüsusilə də daban və pəncə vasitəsilə balansda saxlanılır və yuxarı doğru yönəldilir. Təcrübəli oyunçular bəzən baş üzərindən zərbə (overhead kick) də tətbiq edə bilirlər.[3] Çində bu idman növünün əsasən iki oynanma forması mövcuddur:
- 5–10 nəfərlə dairəvi şəkildə oynanılan dairə oyunu (Circle kick)
- İki oyunçu və ya iki komanda arasında keçirilən duel oyunu (Duel kick)
Dairə oyunu (Circle kick) zamanı volanı yerə düşməyə qoymamaq üçün yalnız yuxarıya doğru zərbələrdən istifadə olunur. Duel oyunu (Duel kick) isə xüsusilə gənc çinli oyunçular arasında məşhurlaşıb və burada futbol oyunundakı qapıya zərbə texnikasına bənzəyən “yastı zərbə” (flat kick) texnikaları tətbiq olunur. Çin oyunlarında “güclü yastı zərbə” texnikaları əsas hücum vasitəsi – “öldürücü zərbə” kimi istifadə edilir.
Rəsmi yarışlarda dövlət tərəfindən təşkil olunan bu oyun "Hacky-Sack (jianqiu 毽球)" adlanır və 6.10 x 11.88 metr ölçülü düzbucaqlı meydançada oynanılır.[4] Meydança 1.60 metr hündürlüyündə (qadınlar üçün 1.50 metr) torla iki hissəyə bölünür — bu baxımdan badminton oyununa bənzəyir.
2009-cu ildə "Çin JJJ" adlı Ti Jian Zi oyununun yeni üslubu təqdim olunmuşdur.[5]
"JJJ" – Çin dilində “竞 技 毽” (jìng jì jiàn) sözlərinin baş hərfləridir və “Rəqabətli cianzi zərbəsi” anlamına gəlir. Bu versiyada tor daha alçaq – 90 sm hündürlükdə yerləşir və standart badminton meydançasının daxili və ya xarici xətləri istifadə olunur.
Oyunun bir neçə müxtəlif növü mövcuddur. Məsələn, tək və ya cüt şəxs olaraq volanı havada müəyyən sayda (məsələn, 100) zərbə ilə saxlamaq məqsədilə oynamaq mümkündür.
Dairəvi oyun zamanı məqsəd sadəcə oyunu davam etdirmək və volanı yerə düşürməmək ola bilər. Ən rəqabətli formatlar istisna olmaqla, bütün digər oyun növlərində bacarıqlı hərəkətlər və texnika nümayiş etdirmək əsas hissə sayılır.[4] Çin JJJ oyunlarında eyni orta torla oynanan iki qeyri-rəsmi oyun növü var:
- Komanda oyunu (Team game) – hər tərəfdə 3 oyunçudan ibarət komandalar olur.
- Yarım meydança oyunu (Half court game) – yalnız iki oyunçu üçün nəzərdə tutulur və meydançanın yalnız bir yarısı istifadə olunur.[6][7]
Fristayl (Freestyle) üslubu freestyle footbag oyununa çox bənzəyir – burada oyunçular müxtəlif zərbələr, saxlamalar (delays) və digər hərəkətləri yerinə yetirirlər, lakin əllərlə volana toxunmaq qadağandır.
Əvvəllər bir çox footbag fəndləri məhz cianzidən ilham alınaraq yaradılmışdı, lakin bu gün artıq cianzi fristayl oyunçuları öz növbəsində footbagdən ilham alaraq yeni hərəkətlər və texnikalar inkişaf etdirirlər.
Cianzi oyunu Xan sülaləsi dövründən (e.ə. 206 – e. 220) bəri oynanır və Altı sülalə dövrü, eləcə də Suy və Tan sülalələri zamanı geniş populyarlıq qazanmışdır. Bu oyunun, qədim dövrlərdə hərbi təlim məqsədilə istifadə olunan və futbola bənzəyən cuju adlı oyundan təkamül etdiyi düşünülür.[8] Bir neçə qədim mənbə və kitabda cianzi-nin oynanması barədə qeydlər mövcuddur.[3] Zaman keçdikcə bu oyun Asiya boyunca yayılmış və müxtəlif bölgələrdə fərqli adlar qazanmışdır.
Avropa cianziylə 1936-cı ildə Berlində keçirilən 1936-cı il Yay Olimpiya Oyunlarında Szyansu əyalətindən olan çinli idmançının nümayişi vasitəsilə gəldi. Almaniyada və digər ölkələrdə insanlar indi "şattlkok" adlanan idman növünü öyrənməyə və oynamağa başladılar.
Beynəlxalq Şattlkok Federasiyası (ISF) 1999-cu ildə yaradılıb və ilk dünya çempionatı 2000-ci ildə Macarıstanın Újszász şəhərində təşkil olunub. Bu vaxta qədər müxtəlif ölkələr çempionatları növbə ilə təşkil edirdi.
Bu idman növü getdikcə daha çox tanınmağa başlayıb və 2003-cü ildə Cənub-Şərqi Asiya Oyunlarına, həmçinin Çin Kənd Təsərrüfatı Milli Oyunlarına daxil edilib.
ISF-ə üzv ölkələr arasında Çin, Tayvan, Finlandiya, Almaniya, Niderland, Macarıstan, Laos, Vyetnam, Yunanıstan, Fransa, Rumıniya və Serbiya yer alır.
Vyetnam bu sahədə xüsusilə seçilir – ardıcıl on il dünya çempionu olub.
11 avqust 2003-cü ildə isə Finlandiya, Fransa, Almaniya, Yunanıstan, Macarıstan, Rumıniya və Serbiya nümayəndələri Macarıstanın Újszász şəhərində Avropa Shuttlecock Federasiyasını (S.F.E.) təsis ediblər.
2009-cu ildə icad edildikdən sonra, Çin JJJ futbola bənzər üsullardan istifadə etdiyi üçün bütün Çinə yayıldı. 2010-cu ilin iyun ayında 10-dan çox ölkədən oyunçuların iştirak etdiyi JJJ üçün Birinci Pekin Dəvət Turniri keçirildi. 2011-ci ildə Şandunq əyalətində ilk rəsmi Çin JJJ Çempionatı keçirildi və digər əyalətlərin də izləməsi planlaşdırılır.[7]
1961-ci ilin iyun ayında, bu idman növü haqqında "Uçan Lələk" (The Flying Feather) adlı film Çin Mərkəzi Xəbər Agentliyi tərəfindən çəkildi.
Film beynəlxalq film festivalında qızıl medal qazanaraq böyük uğur əldə etdi.[3]
2011-ci ilin avqust ayında, ABŞ-da bir şirkət jianzi əsasında hazırlanmış Kikbo adlı oyuncaq təqdim etdi.[9]
2013-cü ildə Honq Konqda fəaliyyət göstərən bir şirkət KickShuttle adlı məhsulu təqdim etdi. Bu, lələkdən hazırlanmayaraq, fərqli materiallardan ibarət olan şattlkok növüdür.[10]
Rəsmi şattlkok (volan) dörd eyni uzunluqda qaz və ya ördək lələyindən ibarət olur, hansı ki, rezin və ya plastik baza üzərində birləşdirilir. Onun çəkisi təxminən 15–25 qram (0.53–0.88 unsiya) olur və uzunluğu 15–21 santimetr (5.9–8.3 düym) arasında dəyişir. Lələklər müxtəlif rənglərdə olur, adətən qırmızı, sarı, mavi və ya yaşıl rəngə boyanır. Yarışlarda isə adətən çəhrayı rəngli şattlkok üstünlük təşkil edir.
Çin JJJ oyunlarında istifadə olunan şattlkokun çəkisi 24–25 qram (0.85–0.88 unsiya) arasındadır. Rezindən bazanın altından volanın yuxarısına qədər olan hündürlük 14–15 santimetr (5.5–5.9 düym), iki əks lələyin ucları arasındakı en isə eyni — 14–15 santimetr (5.5–5.9 düym) ölçüsündə olur.
- Đá cầu — Vyetnamın qeyri-rəsmi milli idmanı
- Jegichagi — Koreya ənənəvi oyunu, volan “jegi”, “chagi” isə təpikləmək deməkdir
- Kemari — Yaponiya, Heian dövrü, “topu ayaqla vurmaq” mənasında
- Sepak takraw — Tayland oyunu, yüngül rotan top ilə, “sepak” malay dilində “təpikləmək”, “takraw” tay dilində “top”
- Chinlone — Myanmanın rəqabətsiz oyunu, rotan topla dairədə oynanır
- Sipa — Filippin ənənəvi oyunu, “təpikləmək” mənasında
- Pili / plumfoot — Fransanın cianzi variantı
- Indiaca / featherball — Braziliyanın peteca oyununun Avropa variantı, eyni volanla badminton meydançasına bənzər sahədə, tor üzərindən əllə oynanır
- Myachi
- UKick
- Ebon (game)
- Kickit
- Lyanga
- ↑ "Republic Act No. 9850". The LawPhil Project.
- ↑ "Capteh | Infopedia". eresources.nlb.gov.sg. İstifadə tarixi: 2021-04-15.
- ↑ 1 2 3 "History of Shuttlecock Sport". Iordanis Stavridis. 2002-02-14. 2008-05-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2008-08-20.
- ↑ 1 2 "Rules". 2008-09-24 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2008-08-20.
- ↑ "Sports that Inspired Kickit: Jianzi". Kickit.net (ingilis). 2020-12-09. İstifadə tarixi: 2025-05-30.
- ↑ "百和网/夜北京". 2017-10-22 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-07-10.
- ↑ 1 2 smits, romaine; Taihuttu, didi. "Sport & Games Archives". The Bitcoin Family (ingilis). 2017-07-12. İstifadə tarixi: 2025-05-30.
- ↑ "History of Shuttlecock Sport". Iordanis Stavridis. 2002-02-14. 2009-02-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2008-10-27.
- ↑ "Kikbo Kick Shuttlecocks, Patent Pending Toy Based on Jianzi". Website. İstifadə tarixi: 23 September 2011.
- ↑ "shuttlecock for kicking footbag with wings". Website. İstifadə tarixi: 9 August 2018.