Butan dilləri — Butan krallığında danışılan dillərin ümumi adıdır. Butan Asiyanın cənubunda, Himalay dağlarının ətəklərində yerləşən çoxdilli bir dövlətdir. Ölkədə dövlət dili olan dzonqa ilə yanaşı, müxtəlif dil ailələrinə mənsub olan bir çox yerli və azsaylı dillər də mövcuddur. Bu dillərin əksəriyyəti Sino-Tibet dil ailəsinin Tibet-Birma qoluna aiddir. Butan əhalisinin dil müxtəlifliyi ölkənin etnik və coğrafi müxtəlifliyi ilə sıx bağlıdır.[1]
| Butan dilləri | |
|---|---|
| Ölkə | |
| Təsnifatı | |
| Dil kodları | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Butanın rəsmi və milli dili dzonqa dilidir. Dzonqa dili Tibet-Birma dil ailəsinə aiddir və əsasən ölkənin qərb bölgəsində yaşayan əhali tərəfindən istifadə olunur.[2] Bu dil 1971-ci ildə Butanın milli dili elan edilmişdir və bu gündən etibarən dövlət idarəçiliyi, təhsil sistemi və media sahələrində geniş istifadə olunur. Dzonqa dili Tibet əlifbası ilə yazılır və klassik Tibet dili ilə yaxın əlaqəyə malikdir.
Butanda iki düz (yəni 24) dil mövcuddur ki, onların hamısı Tibet-Birma dil ailəsinə aiddir, yalnız nepal dili (Nepali) istisnadır. Bu dil Hind-Ari dil ailəsinə daxildir. Bundan başqa, Butan işarə dili də mövcuddur.
Milli dil olan dzonqa Butanın yeganə ədəbi ənənəyə malik ana dilidir, baxmayaraq ki, lepça və nepal dili digər ölkələrdə ədəbi dillər kimi mövcuddur.
Butanın sərhədləri boyunca və cənub-şərqdəki əsasən nepaldilli Lhotşampa icması arasında bəzi qeyri-butan mənşəli azlıqların dilləri də danışılır.
Çoke (yəni Klassik Tibet dili) isə buddist monastırlarının ənənəvi ədəbiyyat və elmi bilik dili hesab olunur.[3]
Coğrafi baxımdan, Butan əsasən Tibet yaylasında yerləşdiyi üçün ölkədə danışılan dillərin demək olar ki, hamısı Sino-Tibet dil ailəsinə, daha dəqiq desək, Bodiş dil birliyinə aiddir. Mərkəzi Bodiş dilləri, qədim Tibet dilindən törəmiş bir qrup Tibet dilləridir. Butanda danışılan Mərkəzi Bodiş dillərinin əksəriyyəti Cənub qrupuna aiddir. Butanda mövcud olan on doqquz dil və dialektdən ən azı altısı Mərkəzi Bodiş dillərinə daxildir.
Dzonqa Mərkəzi Bodiş dillərindən biridir və 2006-cı ilə olan məlumata görə, təxminən 160,000 nəfər bu dili ana dili kimi danışır. Dzonqa Qərbi Butanda üstünlük təşkil edən dildir və ana dil kimi istifadə edənlərin əksəriyyəti bu bölgədə yaşayır. 1971-ci ildə Butanın milli dili elan edilmişdir. Məktəblərdə dzonqa dilinin tədrisi məcburidir və əhalinin böyük hissəsi bu dili ikinci dil kimi danışır. O, dövlət idarəçiliyində və təhsil sistemində əsas dildir. Dzonqaya yaxın dil sayılan Çokanqaka dili isə Şərqi Butanın Kuriçu vadisində təxminən 20,000 nəfər tərəfindən danışılır.
Butanda başqa Tibet-Birma dilləri də danışılır. Bu dillər Bodiş dilləri ilə nisbətən uzaq qohumdur və mütləq şəkildə ortaq bir altqrupa aid edilmir.[4][5]
Tşanqla dili, Bodiş dilləri daxilində özünəməxsus bir alt ailə təşkil edir və təxminən 138,000 nəfər tərəfindən danışılır. Bu dil, Tşanqla xalqının ana dilidir. Şərqi Butanda əsas dildir və bir zamanlar bu bölgədə ümumi ünsiyyət dili kimi istifadə olunmuşdur.
Qonduk dili təxminən 1,000 nəfər tərəfindən Şərqi Butanın Kuri Çu çayı boyunca yerləşən təcrid olunmuş kəndlərdə danışılan nəsli kəsilməkdə olan bir dildir. Bu dil, görünür ki, Tibet-Birma dil ailəsinin bənzərsiz bir qolunu təmsil edir və Proto-Tibet-Birma dilinin mürəkkəb fel uyum sistemini qoruyub saxlamışdır. Van Driem (1993) bu dilin danışanlarını, Şərqi Bodiş tayfalarının cənuba doğru yayılmasından əvvəl Mərkəzi Butanda yaşamış qədim əhalinin qalığı kimi təsvir edir.
Lhokpu dili təxminən 2,500 nəfər tərəfindən danışılır. Bu dil, Butanın yerli dillərindən biridir və hələ də Tibet-Birma daxilində dəqiq təsnif edilməmişdir. Van Driem (1993) bu dili “Qərbi Butanın ilkin əhalisinin qalıqları” kimi xarakterizə edir və əlavə edir ki, Lhokpu və ya ona yaxın bir dil dzonqanın əsas qatman dili olmuş ola bilər, bu da dzonqanın Tibet dilindən fərqləndiyi müxtəlif yolları izah edə bilər. Dilin danışanları Lhop xalqıdır.[6]
Lepça dili Butanda təxminən 2,000 etnik lepça tərəfindən danışılır. Bu dilin özünəməxsus, yüksək dərəcədə üslublaşdırılmış Lepça əlifbası mövcuddur.[7]
Toto dili isə ümumilikdə Tibet-Birma ailəsinin sub-Himalay qoluna aid edilir. Bu dil Totopara kəndində və Cənubi Butanın Qərbi Benqal ilə sərhəd bölgələrində yaşayan təcrid olunmuş Toto qəbiləsi tərəfindən danışılır. 2006-cı ilə olan məlumata görə, Toto xalqının ümumi sayı təxminən 1,300 nəfər olub və onların əksəriyyəti sərhədin Hindistan tərəfində yaşayır.
Nepal dili Butanda ana dili kimi danışılan yeganə Hind-Ari dilidir. Butan daxilində əsasən cənub bölgəsində, 2006-cı ilə olan məlumata görə, təxminən 265,000 nəfər Lhotşampa icması tərəfindən danışılır.
Lhotşampa əsasən nepali dili danışanlar kimi qəbul edilsə də (dil baxımından), Lhotşampa içərisində bir sıra kiçik, Hind-Ari olmayan qruplar də mövcuddur.
İngilis dili rəsmi statusa malik olmasa da, praktik olaraq Butanın savadlı təbəqəsi arasında ikinci dil kimi qəbul edilir və idarəetmə, təhsil, media, biznes və s. sahələrdə istifadə olunur.
- ↑ Van Driem, George L.; Tshering, K. Dzongkha. Languages of the Greater Himalayan Region. 1. Research CNWS, School of Asian, African, and Amerindian Studies. 1998. ISBN 90-5789-002-X.
- ↑ Van Driem, George. Guide to Official Dzongkha Romanization (PDF). Sherub Lham Press. 1991. OCLC 65799020. Archived from the original on 2017-02-28. İstifadə tarixi: 2019-10-26.
- ↑ van Driem, George L. "Language Policy in Bhutan". London: School of Oriental and African Studies. 1993. 2018-09-11 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-01-18.
- ↑ Wangdi, Kencho. "Laya: Not Quite a Hidden Land". Kuensel. 2003-11-04. 2003-12-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-09-26.
- ↑ van Driem, George; Tshering, Karma. Dzongkha. Languages of the Greater Himalayan Region. 1. Research CNWS, School of Asian, African, and Amerindian Studies. 1998. səh. 1. ISBN 90-5789-002-X. İstifadə tarixi: 2011-09-27.
- ↑ "Tribe – Layap". BBC Online. 2006-05-01. İstifadə tarixi: 2011-09-26.
- ↑ Tshering, Karma. Languages of the Himalayas: An Ethnolinguistic Handbook of the Greater Himalayan Region. Brill. 2001.