Buridan körpüsü

Sofizmin məzmunu aşağıdakı kimidir:

Sokrat çayı keçmək istəyir və Platonun qoruduğu bir körpüyə yaxınlaşır. Onlar arasında belə bir dialoq baş verir:
Platon: “Sokrat, söylədiyin ilk propozisiyada həqiqəti desən, sənə keçməyə icazə verəcəyəm. Amma yalan desən, səni suya atacağam.”
Sokrat: “Sən məni suya atacaqsan.”^[1]

Sokratın bu cavabı Platonu çətin vəziyyətə salır. Əgər Platon Sokratı suya atsa, o zaman Sokratın həqiqəti dediyi halda onu buraxacağına dair verdiyi vədi pozmuş olar. Digər tərəfdən, əgər Platon Sokrata körpüdən keçməyə icazə versə, bu, Sokratın “Sən məni suya atacaqsan” sözlərinin yalan olması deməkdir; bu halda isə Sokratın suya atılması gərəkirdi. Başqa sözlə, Sokrat körpüdən keçə bilər ancaq və ancaq keçə bilmədiyi halda.^[2]

Paradoksu həll etmək üçün Buridan üç sual irəli sürür:

1. Sokratın söylədiyi “Sən məni suya atacaqsan” propozisiyası doğrudurmu, yoxsa yalandır?
2. Platonun verdiyi vəd doğrudurmu, yoxsa yalandır?
3. “Platon verdiyi vədi yerinə yetirmək üçün nə etməlidir?”^[3]

Birinci suala cavab olaraq Buridan bildirir ki, Sokratın propozisiyasının doğru və ya yalan olduğunu müəyyənləşdirmək mümkün deyil. Çünki “Sən məni suya atacaqsan” ifadəsi gələcək kontingentlər probleminə aiddir və Platonun gələcəkdə nə edəcəyindən asılı olaraq doğru və ya yalan ola bilər. Cozef V. Ulatovski qeyd edir ki, Buridan bu cavabı formalaşdırarkən Aristotelin “həqiqət” anlayışına dair tezisindən istifadə etmişdir. Aristotelə görə, bir propozisiya yalnız mövcud vəziyyət tərəfindən təsdiqləndikdə doğrudur. İkili dəyər prinsipinə zidd olaraq Buridan burada üç həqiqət dəyəri olan — doğru, yalan və qeyri-müəyyən üçüncü dəyəri ehtiva edən üçqiymətli məntiq sistemini nəzərdə tutur.^[3]

Platonun şərti vədinin həqiqət dəyərini müzakirə edərkən Buridan hesab edir ki, bu vəd yalandır və Platon onu düşüncəsiz verdiyi üçün yerinə yetirməyə borclu deyil.^[3]

Üçüncü sualı — “Platon verdiyi vədi yerinə yetirmək üçün nə etməlidir?” — müzakirə edərkən Buridan bildirir ki, Platon ümumiyyətlə belə bir şərti vəd verməməli idi. O, həmçinin əlavə edir ki, Platon şərti elə formalaşdıra bilərdi ki, ziddiyyət yaranmasın. Platon verdiyi vədi pozmadan onu yerinə yetirə bilmədiyi üçün bu vədi icra etməyə məcbur deyil. Ulatowski qeyd edir ki, bu şərh İmmanuel Kantın “borc imkanı nəzərdə tutur” (ought implies can) prinsipinin kontrpozitividir.^[3]

Volter Berli (ö. 1344/1345) sofizmə verdiyi həllində “heç nə bu andan başqa vaxtda doğru deyil” (nihil est verum nisi in hoc instanti) prinsipini tətbiq edərək belə nəticəyə gəlmişdir ki, “əgər bir propozisiya doğrudursa, o, indi doğru olmalıdır”.^[4]

Bern Universitetinin alimi Deyl Jakett bildirir ki, Platon şərti vədini pozmadan Sokrata ya keçməyə icazə verə, ya da onu tutdurub çaya ata bilər. Jakettin fikrincə, Platonun vədi yalnız Sokratın propozisiyası açıq və qəti şəkildə doğru və ya yalan olduqda qüvvədədir. O, bunu sübut etmək üçün soruşur: əgər Sokrat tam susaraq Sfinks kimi dayansaydı və ya Qoldbax hipotezi kimi nə sübut, nə də təkzib edilə bilən bir ifadə səsləndirsəydi, Platon nə etməli idi? Jacquette nəticə olaraq bildirir ki, Platonun vədi doğrudur, lakin Sokratın propozisiyası nə simpliciter doğru, nə də simpliciter yalandır; buna görə də Platon hansı qərarı versə, haqlı olardı.^[3]

Professor Maykl Klark Paradoxes from A to Z adlı kitabında belə nəticəyə gəlir ki, əgər Platon namuslu insandırsa, Sokrat heç bir halda islanmamalıdır. Klarka görə, Sokrat deyə bilərdi: “Ya mən yalan danışıram və sən məni suya atacaqsan, ya da mən həqiqəti deyirəm və sən bunu etməyəcəksən.” Bu cümlə doğrudursa, birinci alternativ istisna olunur; yalandırsa, hər iki alternativ yalan olur və Sokrat yalan danışdığı üçün onu suya atmaq da yalan olar.^[5]

Cozef V. Ulatovski hesab edir ki, həm Platonun şərti vədində, həm də Sokratın propozisiyasında həqiqət dəyəri qeyri-müəyyəndir; buna görə də Platon “gələcək kontingentlə bağlı ehtiyatlı davranmalı” və Sokrata körpüdən keçməyə icazə verməlidir.^[3] Ulatovski eyni əsərdə paradoksa yumoristik həllər də təklif edir: Platon Sokrata körpüdən keçməyə icazə verib sonra onu o biri tərəfdə suya ata bilər; yaxud Platon və Sokrat birlikdə Buridanın özünü körpüdən çaya ata bilərlər.^[3]

Buridan körpüsü sofizmi Migel de Servantes tərəfindən Don Kixot romanında istifadə edilmişdir.^[5] Burada Sanço Buridan körpüsü dilemması ilə üzləşir: körpüdən keçmək istəyən bir şəxsdən hara getdiyini doğru söyləməsi tələb olunur, əks halda onu dar ağacında asacaqlar. Həmin şəxs and içərək bildirir ki, o, məhz həmin dar ağacında öləcək və başqa heç yerə getmir.^[6]

Sanço vəziyyəti belə yekunlaşdırır: əgər adam dar ağacında ölərsə, o, həqiqəti söyləmiş olur və azad buraxılmalıdır; əgər asılmazsa, yalan danışmış olur və asılmalıdır. Sanço paradoksal bir həll təklif edir: “doğru danışan hissə buraxılsın, yalan danışan hissə asılsın”.^[6]

Buna cavab olaraq ona deyilir ki, insanı iki hissəyə bölmək onun ölümünə səbəb olacaq və beləliklə qanunun tələbləri yerinə yetirilməyəcək. Sanço isə əxlaqi həll təqdim edir:

…bu yolçunun ölməsi ilə yaşayıb keçməsi üçün eyni əsas vardır; həqiqət onu xilas etdiyi kimi, yalan da onu məhkum edir; arqumentlər bərabər olduqda isə, onu azad buraxmaq lazımdır, çünki yaxşılıq etmək həmişə pislik etməkdən daha tərifəlayiqdir.^[6]