Papa bullası

Papa fərmanları ən azı VI əsrdən bəri istifadə olunur, lakin bulla ifadəsi yalnız XIII əsrin sonlarında daxili inzibati məqsədlərlə qeyri-rəsmi şəkildə işlədilməyə başlanmışdır. XV əsrdə isə rəsmi terminə çevrilmişdir; çünki Apostol dəftərxanasının bir bölməsi "bullaların reyestri" ("registrum bullarum") adlanırdı.^[1]

1048-ci ildə IX Lev papa taxta çıxanda, daha təntənəli və az təntənəli olmaqla iki sinif fərman arasında fərq yaranmışdı. "Böyük fərmanlar"ın çoxu monastırlara və dini müəssisələrə verilən mülkiyyət təsdiqləri və ya qoruma xartiyaları idi. O dövrdə saxta sənədlər çox olduğundan, Romadan alınan fərmanların orijinallığına şübhə qalmasın deyə qurğuşun möhürlə təsdiq olunması vacib sayılırdı. Müəyyən hallarda belə papal təsdiq sənədləri ilkin sənədin itirildiyi və ya məhv olduğu hallarda belə hüquqi sübut kimi qəbul edilirdi.^[1]

XII əsrdən etibarən papa fərmanları bir tərəfdə həvarilər Müqəddəs Pyotr və Müqəddəs Pavelin başlarını, digər tərəfdə isə papanın adını daşıyan qurğuşun möhürlə verilirdi. Əvvəllər papa fərmanları çox müxtəlif ictimai məqsədlərlə istifadə olunsa da, XIII əsrdən etibarən yalnız ən rəsmi və təntənəli hallarda tətbiq edilirdi.^[2] Papirus bu sənədlər üçün demək olar ki, XI əsrin əvvəllərinə qədər istifadə olunmuş, sonra isə kobud növ perqamentlə əvəz edilmişdir.^[1]

Müasir tədqiqatçılar sonradan "bulla" sözünü papanın verdiyi istənilən təntənəli və ya sadə fərman və ya imtiyaz formasındakı sənədlərə aid etmişlər. Xalq arasında isə bu ad metal möhür daşıyan istənilən papa sənədi üçün işlədilir.

Bu gün papa yalnız fərmanlarda özünü "Episcopus Servus Servorum Dei" ("Yepiskop, Allahın qullarının qulu") kimi təqdim edir.^[3]

Keçmişdə bütün fərmanlar metal möhürlə təsdiqlənirdi, lakin indi bu, yalnız ən təntənəli sənədlərə tətbiq olunur. Papa fərmanı bu gün də papanın adından Vatikan Kançelyariyası tərəfindən verilən ən rəsmi ictimai fərman formasıdır.

Fərmanın formatı əvvəllər uzunsov hərflərlə yazılmış bir sətirlə başlayırdı və burada üç hissə olurdu: papanın adı, "Episcopus Servus Servorum Dei" ("Yepiskop, Tanrının qullarının qulu") titulu və sənədin qeydiyyat məqsədilə adını müəyyən edən latınca ilk bir neçə söz — incipit.

Mətnin əsas hissəsi sadə tərtibatda olurdu və xüsusi formatlaşdırma qaydası yox idi. Sonda sənədin verildiyi yer, tarix və papanın hakimiyyətinin ili göstərilirdi, bundan sonra imzalar və möhür əlavə olunurdu.

Ən təntənəli fərmanlarda papanın özü sənədi "Ego N. Catholicae Ecclesiae Episcopus" ("Mən, N., Katolik Kilsəsinin yepiskopu") ifadəsi ilə imzalayardı. Ardınca monoqram, şahidlərin imzaları və sonra möhür gəlirdi. Müasir dövrdə isə sənədi adətən papanın adından Roma kuriyasının üzvü — çox vaxt Müqəddəs Taxt-Tacın dövlət katibi imzalayır və monoqram əlavə edilmir.

Fərmanın ən fərqləndirici xüsusiyyəti metal möhür — bulla idi. Əksər hallarda bu, qurğuşundan, bəzən isə — Bizans imperator fərmanlarında olduğu kimi — qızıldan hazırlanırdı. Ön tərəfdə Müqəddəs Pyotr və Müqəddəs Pavelin başları, arxa tərəfdə isə papanın adı və "PP" — Pastor Pastorum ("Çobanların Çobanı") hərfləri olurdu. Möhür sənədə kətan və ya qırmızı-sarı ipək saplarla bərkidilirdi. "Bulla" sözü latınca "bullire" ("qaynamaq") feilindən gəlir və möhür materialının isti halda formaya salınmasına işarə edir.

1535-ci ildə florensiyalı oymaçı Benvenuto Çellini papa III Pavelin bullası üçün yeni metal matris hazırlamışdı. O, əvvəlki simvolik elementləri saxlayaraq onlara daha incə bədii ifadə vermiş, arxa tərəfə isə papanın mənsub olduğu Farneze ailəsinin gerbi olan zanbaq fiqurlarını əlavə etmişdi.

XVIII əsrin sonlarından etibarən qurğuşun möhür əvəzinə Müqəddəs Pyotr və Pavelin qırmızı mürəkkəblə vurulmuş təsviri istifadə olunur. Lakin bəzi rəsmi məktublar, məsələn, papa XXIII İohannın İkinci Vatikan Şurasını çağıran fərmanı, qurğuşun möhürlə təsdiqlənmişdi.

Orijinal papa fərmanları yalnız XI əsrdən sonra kütləvi şəkildə günümüzə çatmışdır, çünki əvvəlki papirus sənədlər çox kövrək idi. Lakin VI əsrə aid bəzi qurğuşun bulla möhür nümunələri günümüzədək gəlib çatmışdır.

Məzmun baxımından fərman sadəcə papanın qərarını ifadə edən sənəd formasını göstərir. Mövzu istənilən ola bilər — qanunvericilik qərarları, yepiskop təyinatları, kilsədən ayırma halları, ekskommunikasiya, apostolik konstitusiyalar, kanonizasiyalar və çağırışlar bu sənədlərlə elan edilə bilər.^[4][5]

Papa fərmanı XIV əsrə qədər Vatikanın yeganə məktub formatı idi. Daha sonra papa brifi adlı daha sadə forma yarandı. Briflər əvvəllər mum möhürlə, hazırda isə qırmızı mürəkkəbə batırılmış Balıqçının üzüyü ilə təsdiqlənir.^[1][6][7]