Big Bang (maliyyə bazarı)

Big Bang 1983-cü ildə Tetçer hökuməti ilə London Fond Birjası arasında 1956-cı il Restriktiv Ticarət Təcrübələri Haqqında Qanun əsasında başlanmış geniş antinhisar işini həll etmək üçün əldə edilmiş anlaşmanın nəticəsi idi. Antinhisar işini əvvəlki hökumət dövründə Ədalətli Ticarət Ofisi başlamışdı.^[1]

Həmin dövrün restriktiv qaydalarına aşağıdakılar daxil idi:

• birjanın sabit minimum komissiyalar tətbiq etməsi;
• brokerlər və birja brokeri arasında “tək tutum” qaydası ilə sərt ayrılıq;
• həm brokerlərin, həm də birja brokeri hər hansı iri maliyyə qrupunun tərkibinə daxil olmaması tələbi;
• xarici vətəndaşların London Fond Birjasına üzvlüyünün qadağan olunması.

27 oktyabr 1986-cı ildə qaydalar dəyişdirildiyi vaxt gözlənilən bazar aktivliyinin kəskin artımı səbəbilə həmin gün “Big Bang” adlandırıldı.

Big Bang islahatları Londonun maliyyə bazarının strukturuna köklü dəyişikliklər gətirdi. Bir çox köhnə şirkətlər ya ləğv olundu, ya da ölkə daxilində və xaricdəki iri banklar tərəfindən satın alındı. Sonrakı illərdə bu dəyişikliklər Böyük Britaniyada yeni tənzimləmə sisteminin qurulmasına gətirib çıxardı və nəticədə Maliyyə Xidmətləri Təşkilatı yaradıldı.^[2]

Big Bang islahatları Londonun qlobal maliyyə mərkəzi kimi mövqelərini əhəmiyyətli dərəcədə gücləndirdi. 2006-cı ilə gəldikdə London dünyanın ən mühüm maliyyə mərkəzi hesab edilirdi. Həmçinin bu dövrün iqtisadi genişlənməsi maliyyə qurumlarının yaxınlıqdakı Köpəklər Adası ərazisində, xüsusən də Kanari-Uorf kompleksində yeni ofislərə köçməsinə səbəb oldu.

Bununla belə, "Big Bang"in 2008-ci il qlobal maliyyə böhranına təsiri barədə Böyük Britaniyada uzun illər müzakirələr aparılmışdır.

2010-cu ildə Tetçerin maliyyə naziri olmuş Neysel Luson BBC Radio 4-ün “Analysis” proqramında bank islahatlarını müzakirə edərkən, investisiya bankçılığı ilə pərakəndə bankçılığın ayrılmasının vacibliyini qəbul etdiyini bildirdi. O, “çox böyük olduqları üçün batırıla bilməyən” bankların vergi ödəyicilərinin hesabına xilas edilməsinin təhlükəli bir moral risk yaratdığını söylədi.^[3][4]

Proqramın aparıcısı Eduard Stourton isə qeyd etdi ki, Big Bang ilə banklar arasında tarixi ayrılığın ləğvinə gedərkən “tərəflər bunun nəticələrini tam anlamamış” və bunun nəticəsi 2008 böhranı zamanı görünmüşdür.^[5]

Keçmiş Citigroup rəhbərlərindən Con Rid də 1999-cu ildə ABŞ-da Qlass–Stiqall qanununun ləğvinin risklərini anlamadıqlarını bildirmişdir. Onun fikrincə, Londonda "Big Bang"dən sonra “qloballaşmış və bir-biri ilə sıx bağlı olan kapital bazarlarında” fərqli qaydaların davam etdirilməsi mümkün olmadığından ABŞ da oxşar derequlyasiyaya getmişdi.^[6]

2011-ci ildə isə keçmiş Baş nazir Qordon Braun 1997–2007-ci illərdə kansler kimi maliyyə sektorunu lazımi qədər sərt tənzimləmədiyinə görə təəssüfünü ifadə etmişdi.

1 may 1975-ci ildə ABŞ Qiymətli Kağızlar və Birja Komissiyası (SEC) səhm alqı-satqısında sabit komissiya haqlarını ləğv etdi. Bu addım Nyu-York Fond Birjasının 1792-ci il Battonvud sazişindən bəri tətbiq etdiyi sabit komissiya sistemini aradan qaldırdı.^[7]

Derequlyasiya nəticəsində:^[8]

• əvvəlki 1–2% minimum komissiya aradan qaldırıldı,
• hazırda ABŞ-da tipik komissiya təxminən 0,25% təşkil edir,^[9]
• bir çox platformalar isə onlayn əməliyyatlara görə heç bir komissiya almır.

1 oktyabr 1994-cü ildə Yaponiya Maliyyə Nazirliyi qiymətli kağızlar üzrə komissiyaların derequlyasiyasına başladı. Bu islahatlar ölkədə “Yapon Big Bangi” kimi tanınan geniş maliyyə liberallaşdırılması proqramının tərkib hissəsi idi.^[10]

Reformanın əsas məqsədləri:^[11]

• Yaponiya maliyyə sistemini modernləşdirmək,
• qlobal rəqabət qabiliyyətini artırmaq,^[12]
• Tokioda vahid və sabit komissiya sisteminə son qoymaq.

1999-cu ildə derequlyasiya tam başa çatdırıldı və nəticədə brokerlər arasında rəqabət artdı, ticarət haqları isə ciddi şəkildə aşağı düşdü.^[13]