Derequlyasiya

Derequlyasiya — dövlət tənzimləməsinin, adətən iqtisadi sahədə, aradan qaldırılması və ya azalması prosesi. Bu, hökumətin iqtisadiyyatı tənzimləmə mexanizmlərinin ləğvini ifadə edir. Derequlyasiya 1970–1980-ci illərdə inkişaf etmiş sənaye ölkələrində geniş yayılmışdır. Bu, dövlət tənzimləməsinin səmərəsizliyi, tənzimləyici qurumların nəzarət etdikləri sahələrin təsiri altına düşməsi və bunun nəticəsində istehlakçıların və ümumi iqtisadiyyatın mənfi təsirlərlə üzləşməsi barədə yeni iqtisadi yanaşmaların təsiri ilə bağlı idi. İqtisadi tənzimləmə Gilded Age dövründə təşviq edilmiş və proqressiv dövrün islahatları korporativ sui-istifadələrin, təhlükəli uşaq əməyinin, monopolizasiyanın, çirklənmənin və digər neqativ xarici təsirlərin aradan qaldırılması, həmçinin iqtisadi yüksəliş–tənəzzül dövrlərinin yumşaldılması üçün zəruri hesab edilirdi. Lakin 1970-ci illərin sonlarına yaxın bu islahatların iqtisadi artıma mane olduğu iddia edilir və neoliberalizmi müdafiə edən siyasətçilər derequlyasiyanı təşviq etməyə başlamışdılar.

Derequlyasiya üçün əsaslandırma ondan ibarətdir ki, daha az və daha sadə tənzimləmələr rəqabət səviyyəsini artırır, bununla da daha yüksək məhsuldarlığa, daha çox səmərəliliyə və ümumilikdə daha aşağı qiymətlərə gətirib çıxarır. Derequlyasiyaya qarşı çıxanlar isə bunun nəticəsində ətraf mühitin çirklənməsi, təhlükəli maddələr üzrə standartların zəifləməsi, maliyyə qeyri-müəyyənliyi və monopoliyaların güclənməsi kimi risklərdən narahatlıq ifadə edirlər.^[1]

Tənzimləmə islahatı derequlyasiya ilə paralel inkişaf etmiş bir anlayışdır. Bu, tənzimləmələrin müntəzəm nəzərdən keçirilməsi və onların minimuma endirilməsi, sadələşdirilməsi və daha səmərəli edilməsinə yönəlmiş sistemli proqramları əhatə edir. Bu cür təşəbbüslər ABŞ-da 1980-ci il Tənzimləyici Çeviklik Qanunu (Regulatory Flexibility Act) qanunu ilə gücləndirilmiş və ABŞ Prezident Administrasiyasının İnformasiya və Tənzimləmə İşləri İdarəsi orqanında, həmçinin Böyük Britaniyanın Daha Yaxşı Tənzimləmə Komissiyası qurumunda həyata keçirilir. Bu proseslərdə tez-tez xərc–fayda analizi tətbiq olunur. Bundan əlavə, iqtisadçılar tərəfindən təklif olunan tənzimləmə yenilikləri də mövcuddur; məsələn, emissiya ticarəti.

Derequlyasiya özəlləşdirmədən fərqlənir; özəlləşdirmə dövlətə məxsus müəssisələrin özəl sektora verilməsini nəzərdə tutur.

Ölkələr üzrə

Argentina

Argentina 1989–1999-cu illərdə Menem administrasiyası dövründə geniş iqtisadi liberallaşma, privatizasiya və sabit məzənnə siyasəti keçirmişdir. 2001-ci ilin dekabrında Paul Kruqman Enron şirkətini Argentinaya bənzədərək hər ikisinin "artıq deregulasiya" səbəbindən iqtisadi çöküş yaşadığını iddia etmişdir.^[2] İki ay sonra Herbert İnhaber Kruqmanın korrelyasiyanı səbəblə qarışdırdığını və hər iki çöküşün artıq deregulasiya ilə əlaqəli olmadığını qeyd etmişdir.^[3]

2023-cü ildən etibarən Xavyer Miley prezidentliyi dövründə deregulasiya yenidən diqqət mərkəzinə çevrilmişdir. Bu dövrdə hökumət müdaxiləsinin azaldılması və bürokratiyanın sadələşdirilməsi, kirayə nəzarətinin ləğvi və kommunikasiya sektorunun liberallaşdırılması kimi tədbirlər həyata keçirilmişdir. Derequlyasiya və Dövlət Transformasiyası naziri Federiko Şturtseneqqer 2025-ci ildə bildirmişdir ki, daha çox inzibati sadələşdirmələr planlaşdırılır, bunlara idxal olunan avtomobillərə vergi endirilməsi və elektrik avtomobillərinə dair qaydaların azaldılması daxildir.^[4] İndiyə qədərki deregulasiya siyasəti iqtisadiyyatı stabilləşdirmiş, büdcəni tarazlamış və inflyasiyanı nəzarət altında saxlamışdır.^[5]

Avstraliya

Geniş spektrdə deregulasiya siyasətlərini elan edən Əmək Baş Nazir Bob Houk 1986-cı ildə "Minimum Effektiv Tənzimləmə" siyasətini təqdim etmişdir. Bu siyasət "tənzimləmə təsir hesabatları"nın hazırlanmasını tələb edirdi, lakin dövlət agentliklərinin buna əməl etməsi illər aldı. Houk/Kitinq hökumətləri dövründə əmək bazarı Qiymətlər və Gəlirlər Sazişi çərçivəsində fəaliyyət göstərirdi. 1990-cı illərin ortalarında Con Hovard rəhbərliyindəki Liberal Partiyası əmək bazarının derequlyasiyasına başlamış, 2005-ci ildə WorkChoices siyasəti ilə daha da irəliləmişdir. Lakin bu siyasət növbəti Rudd Leyborist hökuməti tərəfindən geri çevrilmişdir.

Braziliya

Dilma Russeffin impiçmentindən sonra Mişel Temer 2017-ci il əmək islahatını təqdim etmişdir. Bundan əlavə, Braziliyada hava yollarına 100%-ə qədər xarici kapitalın investisiya edilməsinə icazə vermişdir^[6] və dövlət müəssisələrinin siyasi təzyiqlərdən qorunmasını artırmışdır.^[7]

Bolsonaro administrasiyası da deregulasiya siyasətini təşviq etmişdir (hətta "Bolsonomics" ifadəsi yaranmışdır),^[8] buna misal olaraq İqtisadi Azadlıq Qanunu,^[9] Təbii Qaz Qanunu,^[10] Əsas Sanitariya Hüquqi Çərçivəsi,^[11] etanolun yanacaq stansiyaları tərəfindən birbaşa satışına icazə vermək,^[12] dəmir yolu sənayesini özəl investisiyalara açmaq^[13] və xarici valyutanın istifadəsini deregulyasiya etmək^[14] kimi tədbirlər həyata keçirmişdir.

İstinadlar

↑ Daly, Herman; Goodland, Robert. "An ecological-economic assessment of deregulation of international commerce under GATT". Ecological Economics. 9 (1). 1994: 73–92. Bibcode:1994EcoEc...9...73D. doi:10.1016/0921-8009(94)90017-5.
↑ Krugman, Paul. "Laissez Not Fair". The New York Times. 11 dekabr 2001. İstifadə tarixi: 10 iyun 2011.
↑ Inhaber, Herbert. "Deregulation and Its Discontents". Ideas in Action. 12 fevral 2002. 5 noyabr 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 iyun 2012.
↑ deregulation tsar: Milei's 'chainsaw' cuts to go deeper in 2025
↑ inflation tumbles to five-year-low 1.5% in boost for Milei
↑ Netto, João Cláudio; Barbiéri, Luiz Felipe. "Temer assina MP que libera até 100% de capital estrangeiro em companhias aéreas brasileiras". G1. 13 dekabr 2018. İstifadə tarixi: 8 yanvar 2023.
↑ "Lei das Estatais e sua aplicação prática". Insper. 16 avqust 2018. İstifadə tarixi: 8 yanvar 2023.
↑ "Bolsonomics: versão cabocla do Reagonomics?". Propmark. 6 noyabr 2018. 7 yanvar 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 yanvar 2023.
↑ Deffenti, Fabiano. "Brazil's Economic Freedom Law". LawsofBrazil. 1 noyabr 2019. İstifadə tarixi: 7 yanvar 2023.
↑ "Nova Lei do Gás Natural: entenda quais os seus benefícios". Portal da Indústria. İstifadə tarixi: 7 yanvar 2023.
↑ "New legislation facilitates private investments in basic sanitation in Brazil". gov.br. 13 iyun 2022. İstifadə tarixi: 7 yanvar 2023.
↑ "Sancionada lei que permite compra e venda direta de álcool". gov.br. 5 yanvar 2022. İstifadə tarixi: 7 yanvar 2023.
↑ Yano, Célio. "Em 6 meses, marco legal das ferrovias atrai R$ 240 bilhões em investimentos privados". Gazeta do Povo. 7 fevral 2022. İstifadə tarixi: 7 yanvar 2023.
↑ Caselato, Matheus. "Novo limite para dinheiro em viagens e transferências para e do exterior; entenda o novo marco cambial". Money Times. 5 yanvar 2023. İstifadə tarixi: 8 yanvar 2023.

Əlavə ədəbiyyat

Barnum, John W. What Prompted Airline Deregulation 20 Years Ago?. Annual Meeting of the International Bar Association. Vancouver, BC. sentyabr 1998. İstifadə tarixi: 17 avqust 2009.
Baskin, J. and P. Miranti. A History of Corporate Finance (Cambridge UP, 1997), worldwide.
Belzer, Michael H. Sweatshops on Wheels: Winners and Losers in Trucking Deregulation (Hardcover). Oxford University Press, US. 24 avqust 2000. 272. ISBN 978-0-19-512886-4.
Derthick, Martha; Quirk, Paul J., The Politics of Deregulation, Brookings Institution, 1985, ISBN 978-0-8157-1817-8, in United States
Kahn, Alfred E. "Deregulation: looking backward and looking forward." Yale Journal on Regulation 7 (1990): pp. 325+ online
Kahn, Alfred E., Airline deregulation // Concise Encyclopedia of Economics
Moore, Thomas Gale, "Rail and Truck Reform: The Record So Far", Regulation, noyabr–dekabr 1988
Robyn, Dorothy, Braking the Special Interests, University of Chicago Press, 1987, ISBN 978-0-226-72328-0
Schenk, Catherine R. "Regulatory foundations of financialisation: May Day, Big Bang and international banking, 1975–1990". Financial History Review. 27 (3). dekabr 2020: 397–417. doi:10.1017/S0968565020000189. ProQuest 2473344023.

Crews, Clyde Wayne, Jump, Jive an' Reform Regulation: How Washington Can Take a Swing at Regulatory Reform, Competitive Enterprise Institute, 28 fevral 2000, 1 dekabr 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 26 aprel 2009
Powering a Generation of Change, Smithsonian Institution, İstifadə tarixi: 26 aprel 2009
Zhuravskaya, Ekaterina; Yakovlev, Evgeny, Deregulation of Business, Social Science Research Network, 14 mart 2008, SSRN 965838
Nachshon Draiman CEO, The deregulation of the natural gas industry and other utilities, Multiut, 2000, 7 yanvar 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 26 aprel 2009
Jay Draiman, Dir. of Utilities & Sustainability, Age of Deregulation, US GAS ELECTRIC, 1999, 3 noyabr 2010 tarixində orijinalından arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 19 dekabr 2010
Nachshon Draiman CEO, Fraud, 6 yanvar 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 26 aprel 2009
Doing Business project, World Bank, İstifadə tarixi: 26 aprel 2009
Regulation: From Economic Deregulation to Safety Regulation, Federal Highway Administration, 8 noyabr 2006, 18 oktyabr 2007 tarixində orijinalından arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 26 aprel 2009. This comprehensive study indicating, among other things, that transport deregulation reduced distribution costs in the United States from about 14% of gross domestic product to under 11% (If this measure is selected, current dollar savings can be calculated by multiplying current GDP by @3%).^{[Misplaced in article]}

[1] Daly, Herman; Goodland, Robert. "An ecological-economic assessment of deregulation of international commerce under GATT". Ecological Economics. 9 (1). 1994: 73–92. Bibcode:1994EcoEc...9...73D. doi:10.1016/0921-8009(94)90017-5.

[2] Krugman, Paul. "Laissez Not Fair". The New York Times. 11 dekabr 2001. İstifadə tarixi: 10 iyun 2011.

[3] Inhaber, Herbert. "Deregulation and Its Discontents". Ideas in Action. 12 fevral 2002. 5 noyabr 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 iyun 2012.

[4] regulation tsar: Milei's 'chainsaw' cuts to go deeper in 2025

[5] tion tumbles to five-year-low 1.5% in boost for Milei

[6] Netto, João Cláudio; Barbiéri, Luiz Felipe. "Temer assina MP que libera até 100% de capital estrangeiro em companhias aéreas brasileiras". G1. 13 dekabr 2018. İstifadə tarixi: 8 yanvar 2023.

[7] "Lei das Estatais e sua aplicação prática". Insper. 16 avqust 2018. İstifadə tarixi: 8 yanvar 2023.

[8] "Bolsonomics: versão cabocla do Reagonomics?". Propmark. 6 noyabr 2018. 7 yanvar 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 yanvar 2023.

[9] Deffenti, Fabiano. "Brazil's Economic Freedom Law". LawsofBrazil. 1 noyabr 2019. İstifadə tarixi: 7 yanvar 2023.

[10] "Nova Lei do Gás Natural: entenda quais os seus benefícios". Portal da Indústria. İstifadə tarixi: 7 yanvar 2023.

[11] "New legislation facilitates private investments in basic sanitation in Brazil". gov.br. 13 iyun 2022. İstifadə tarixi: 7 yanvar 2023.

[12] "Sancionada lei que permite compra e venda direta de álcool". gov.br. 5 yanvar 2022. İstifadə tarixi: 7 yanvar 2023.

[13] Yano, Célio. "Em 6 meses, marco legal das ferrovias atrai R$ 240 bilhões em investimentos privados". Gazeta do Povo. 7 fevral 2022. İstifadə tarixi: 7 yanvar 2023.

[14] Caselato, Matheus. "Novo limite para dinheiro em viagens e transferências para e do exterior; entenda o novo marco cambial". Money Times. 5 yanvar 2023. İstifadə tarixi: 8 yanvar 2023.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]