Befana

Befana adının Epifaniya bayramının (it. Festa dell'Epifania) adından gəldiyi geniş yayılmış bir inanclardan biridir. Bir çoxları düşünür ki, bu ad yunan sözündən — "epifania" və ya "epiphaneia" (yun. επιφάνεια – görünüş, səth; ingiliscə: epiphany) — qaynaqlanır və bu, ən məşhur nəzəriyyədir. Lakin bəzi araşdırmaçılar bu adın, Strina tanrıçası ilə əlaqəli olan "bastrina" adlı hədiyyələrdən gəldiyini iddia edirlər.^[8]

1865-ci ildə nəşr olunan "Fələstində Məişət Həyatı" (ing. Domestic Life in Palestine) kitabında müəllif Meri E. Rocers yazır^[9]:

Ancaq Tarbakın Gözəl Sənətlər üzrə Essesi məni inandırdı ki, bu adət bütpərəst ibadətin qalıqlarıdır və Bastrina sözü qədim zamanlarda Strenia tanrıçasına edilən qurbanlara işarə edir. Biz xristianlığı qəbul edən bütpərəstlərin öz keçmiş inanclarını və adətlərini tamamilə tərk edə biləcəyini gözləyə bilmərik^[10]

İtaliyanın müxtəlif bölgələrində Befana müxtəlif adlarla tanınır. Məsələn, Paviya şəhərində ona Vecchia (qoca qadın), Lario Orientale bölgəsində Pifanie, Mantua, Padova, Trevizo və Veronada Vecia və ya Stria (cadugər), Leqnaqo şəhərində Pasquetta, Venesiyada isə Maranteqa və ya Redodesa deyilir. Belluno Alplarında isə bu ad Redosega, Redosola və Redosa kimi dəyişir. Pirano şəhərində ona Sibilia (Sibilla), Borca di Kadore şəhərində Donnazza, Kortina d'Ampezzo-da isə Anguana (ilan ruhu) deyilir. Modenada Barbasa, Pyaçenzada Mara, Bolonyada isə Voecia (qoca qadın) adlanır.^[11]

İtalyan folklorçusu Cüzeppe Pitre isə ona Karkavekkya və Miladın Qoca Qadını (it. Vecchia di Natale) adlarını verir. Befana ilə əlaqəli maskarad ənənəsi də müxtəlif bölgələrdə müxtəlif adlarla tanınır. Toskana bölgəsində bu adət Befanata, Umbriya, Latsio, Marke, Emiliya-Romanya və Abruzzo bölgələrində Pasquella, Abruzzoda isə Pasquarella adlanır. Bu sonuncu adlar İtaliyanın "Pasqua" (Pasxa) sözündən gəlir, hansı ki, yəhudi "Pesach" (Fəsih) bayramından alınmışdır.^[12]

Befana və Befanata ilə bağlı yazılı qeydlər Orta Əsrlərə qədər gedib çıxır. Alimlər onun mənşəyinin bütpərəst inanc, xristianlıq və ya hər ikisinin qarışığı olduğu barədə müxtəlif nəzəriyyələr irəli sürüblər.

Con Smit onun alman folklorundakı Perxta kimi sadəcə Epifaniya bayramının personifikasiyası olduğunu düşünür. Lakin məşhur alman tədqiqatçısı Yakob Qrimm bu nəzəriyyəni inandırıcı hesab etmirdi. O, iki ayrı mədəniyyətin eyni şəkildə bir bayramı insanabənzər bir varlığa çevirməsinin qeyri-mümkün olduğunu söyləyərək, Befananın Perxta ilə birlikdə xristianlıqdan əvvəlki dövrə aid olduğunu iddia edirdi. Qrimmə görə, bu mifoloji varlıq zamanla xristian bayramı ilə birləşmişdir. Bəzi alimlər bu personajın bütpərəst bir tanrıçanın qalıqları olduğunu düşünürlər, lakin bu tanrıçanın hansı mədəniyyətə və dövrə aid olduğu mübahisəlidir. Onun Roma, Kelt, Neolit fermerləri və ya Paleolit dövrü ovçularına aid ola biləcəyi irəli sürülüb.^[13]

İtalyan ənənəvi təsvirlərində Befana kəskin parlayan gözləri, iti pişik dişləri və kəskin dili olan bir qadın kimi təsvir olunur. O, bacadan keçdiyi üçün hislə örtülmüş olur. Həmçinin, o, "çirkin, dişsiz qoca qadın" kimi tanınır. Yakob Qrimm onu "eybəcər pəri" adlandırır. O, adətən üslübsuz geyinir, baş örtüyü taxır və süpürgə ilə uçaraq əlində içi hədiyyələrlə dolu zənbil daşıyır. Befana ildə bir dəfə, yanvarın 5-dən 6-na keçən gecə, guya yaşadığı mağaralardan çıxaraq havada geriyə dönük süpürgədə uçur və İtaliyada yaxşı uşaqlara oyuncaqlar və konfetlər, pis uşaqlara isə kömür və ya küllər gətirir.^[14]

İtaliyanın kasıb bölgələrində, xüsusilə də kənd yerlərində, uşaqlar kömür yerinə çubuq ala bilirdilər. Befananın yaxşı evdar qadın olduğu deyilir və bəzən evləri süpürüb gedir. ^[15]Bəzi inanclara görə, bu, ilin problemlərinin süpürülərək təmizlənməsi mənasına gəlir. Uşaqlar Befananın onları izləməməsini təmin etməlidirlər, əks halda təhlükə ilə üzləşə bilərlər. Befana, izlənilməyi sevmir. Daha yumşaq versiyaya görə, əgər kimsə onu izləyərsə, Befana həmin şəxsə süpürgə ilə yüngülcə vuracaq. Bu inancların məqsədi, ehtimal ki, uşaqları yataqda saxlamaq və onların səhərə qədər oyaq qalmalarının qarşısını almaqdır.^[16]

Romalılar arasında bir inanca görə, Befananın evi Pyaçça Navona meydanındakı damların arasında yerləşir. Yakob Qrimm onu "uşaqlar üçün qorxulu fiqur" adlandırır. Folklorçu Stiv Siporin onun ziddiyyətli xarakterini belə təsvir edir:

O, həm nənə kimidir, həm də cadugər. İnsanlar ona gülür, lakin eyni zamanda onu sevirlər. Befana, gülməli və ləyaqətli, evdar, amma eyni zamanda da səyahətçi, zəif və asılı, lakin qorxuducu və güclüdür. Onu həmişə gənc bir kişi canlandırır.

Befananın haradan gəldiyinə dair müxtəlif əfsanələr mövcuddur. Onun Epifaniya bayramı ilə bağlı ən məşhur əfsanəsi Şərqdən gələn Üç müqəddəs kral (Maji) ilə əlaqədardır.

Bir çox İtalyan hekayələrində deyilir ki, Üç müqəddəs kral İsa peyğəmbərin doğulduğunu eşidib Beytləhmə gedərkən, yolda bir yaşlı qadının evinə rast gəlirlər.^[17] Onlar ona Məsihin doğulduğunu və ona hədiyyələr gətirdiklərini söyləyirlər. Müdriklər qadını onlarla getməyə dəvət etsələr də, o, ev işlərinin çox olduğunu bəhanə edərək imtina edir. Sonradan peşman olan qadın, əlində hədiyyələrlə yeni doğulmuş Məsihi tapmaq üçün yola çıxır, lakin onu tapa bilmir. O vaxtdan bəri Befana hər il yanvarın 5-dən 6-na keçən gecə bütün uşaqlara hədiyyələr aparır, ümid edir ki, onların arasında İsa da olacaq.^[18]

Başqa bir versiyada isə Befananın öz uşağını itirdiyi və dərin kədərə qərq olduğu bildirilir. İsa doğulanda, Üç müqəddəs kral onu ziyarət etməyə gedərkən Befanaya da xəbər verirlər. O, əvvəlcə getmək istəməsə də, daha sonra fikrini dəyişir və uşağını itirdiyi üçün körpə İsanın yanına getməyə qərar verir. Onun təsəllisi isə bütün uşaqlara hədiyyələr vermək olur. ^[19]Bəzi tədqiqatçılar Befana fiqurunun antik Roma dövründən qaldığını düşünürlər. Roma dövründə yanvarın ilk günlərində ölü ruhlara hədiyyələr təqdim edən bir ənənə var idi. İtalyan tarixçisi Antonio de Nino Befananın qədim Roma bayramı olan Saturnaliya ilə bağlı ola biləcəyini iddia edir. Saturnaliya dövründə insanlar hədiyyə mübadiləsi edir, xüsusilə də uşaqlara kiçik hədiyyələr verilirdi.^[20]

Bəzi nəzəriyyələrə görə, Befana qədim Roma tanrıçası Strenia (Strenia tanrıçası yeni il və firavanlıq ilə əlaqələndirilirdi) ilə bağlıdır. Bu tanrıçanın şərəfinə təşkil edilən bayramda insanlar bir-birinə "strenae" adlı hədiyyələr verirdilər. Befana bu qədim inancın xristianlıqla qarışaraq yeni bir forma almış variantı ola bilər.

Bu gün İtaliyada Befana günü – La Festa della Befana – əsasən ailəvi bir bayramdır və Milad bayramı ilə Yeni il arasında yerləşir. Uşaqlar dekabrın sonlarında və yanvarın əvvəllərində evlərinin yaxınlığında çəkmə və ya corab asırlar ki, Befana onların içini hədiyyələrlə doldursun. Yaxşı uşaqlara konfetlər, şirniyyatlar və oyuncaqlar verilir, pis uşaqlara isə kömür və ya soğan qoyulur. Müasir dövrdə bəzi mağazalar "şəkərdən hazırlanmış kömür" (it. carbone dolce) satırlar ki, bu da əsl kömürə bənzəyir, lakin əslində şirin bir qənnadı məhsuludur.

Befana bayramı xüsusilə İtaliyanın mərkəzi və şimal bölgələrində geniş qeyd edilir. Romada, xüsusilə Pyaçça Navona meydanında, bayrama həsr olunmuş yarmarkalar təşkil olunur.^[21]Burada insanlar ənənəvi şirniyyatlar, oyuncaqlar və Befana fiqurları ala bilirlər. İtaliyanın Marxe bölgəsində uşaqlar "Pasquella" adlı bir mahnı oxuyurlar, bu mahnı Befananın gəlməsini və onlara hədiyyələr gətirməsini diləyir. Veneto bölgəsində isə bu bayram "Panevin" adlı adətlə qeyd olunur. Burada insanlar böyük odlar qalayaraq keçmiş ilin pis ruhlarını yandırdıqlarına inanırlar. Toskana bölgəsində Befana bəzən kəndlərdə maskalanmış adamlar tərəfindən canlandırılır. Onlar kənd evlərini gəzərək, uşaqlara şirniyyatlar paylayırlar.^[22]

Befana yalnız İtaliyaya aid bir mifoloji fiqur deyil, o, digər Avropa mədəniyyətlərindəki oxşar personajlarla müqayisə edilir.^[23] Almaniyada və Avstriyada Befananın ən yaxın analoqu Perxta (Berchta) adlı varlıqdır. O, həm yaxşı, həm də qorxulu bir personaj kimi təsvir edilir. Fransada Baba Yaga və ya La Vieille (Qoca Qadın) kimi tanınan oxşar bir mifoloji fiqur var. İspaniyada Üç Müdrik Kişi hədiyyələri gətirən əsas fiqurlar sayılır, lakin bəzi bölgələrdə Befanaya bənzər "Tía Miseria" adlı bir personaj haqqında əfsanələr mövcuddur. Rusiyada Befanaya bənzəyən Baba Yaqa obrazı var. Baba Yaga, meşədə yaşayan cadugər kimi təsvir edilsə də, bəzi miflərdə o, uşaqlara hədiyyələr verən personaj kimi çıxış edir.^[24]

Befana İtaliyanın ən qədim və maraqlı bayram personajlarından biridir. O, həm qədim Roma ənənələrindən, həm də xristian inanclarından təsirlənmişdir.^[25] Onun haqqında bir çox fərqli əfsanə və inanc var, lakin ümumi xüsusiyyətləri eynidir: o, uşaqlara hədiyyələr gətirən və Milad bayramını tamamlayan mistik bir obrazdır. Bu gün də Befana İtaliya xalqının sevimli ənənələrindən biri olaraq qalmaqdadır. Bayramın müasir versiyasında o, artıq qorxulu cadugər deyil, mehriban, lakin şıltaq bir nənə obrazına çevrilmişdir. Onun gətirdiyi hədiyyələr yalnız uşaqları deyil, eyni zamanda bayram əhval-ruhiyyəsini sevən böyükləri də sevindirir.^[26]

• "Christmas in Abruzzo: La Befana". Abruzzo. 2013-03-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 February 2015.
• Befana, an academic view Arxivləşdirilib 2017-08-15 at the Wayback Machine
• The story of the Befana and letters and pictures by children Arxivləşdirilib 2017-01-23 at the Wayback Machine