Bazar sosializmi — istehsal vasitələrinin ictimai mülkiyyətə və ya kollektiv mülkiyyətə əsaslandığı, lakin iqtisadi fəaliyyətin bazar mexanizmləri ilə tənzimləndiyi iqtisadi sistem.[1] Bu modeldə müəssisələr ictimai və ya kooperativ şəkildə idarə olunur və məhsul və xidmətlərin paylanması bazar vasitəsilə həyata keçirilir.[2]
Bazar sosializmi ideyası XX əsrin əvvəllərində kapitalist bazar mexanizmləri ilə sosialist ictimai mülkiyyət anlayışını birləşdirmək istəyən nəzəriyyəçilər tərəfindən irəli sürülmüşdür.[3][4][5] Xüsusilə Oskar Lanqe və Abba Lerner kimi iqtisadçılar bazar sosializminin həm səmərəli, həm də ədalətli iqtisadi sistem ola biləcəyini müdafiə edirdilər.[6] 1930-cu illərdə Bazar sosializmi mübahisəsi zamanı Lange ilə Lüdviq fon Mizes və Fridrix fon Hayek arasında ciddi müzakirələr baş verdi. Mizes və Hayek planlı iqtisadiyyatın bazar siqnallarını və qiymət mexanizmini təhrif etdiyini müdafiə etsə də, Lanqe bazarın dövlət müəssisələri tərəfindən simulyasiya oluna biləcəyini göstərməyə çalışdı. İkinci Dünya müharibəsindən sonra bazar sosializmi praktiki olaraq ən çox Yuqoslaviyada tətbiq olunmuşdur.[7] İosip Broz Titonun rəhbərliyi altında formalaşan “özünüidarəetməli sosializm” modeli kooperativlərə və işçi özünüidarəsinə əsaslanırdı, lakin bazar qiymətləri vasitəsilə resurs bölgüsü qorunurdu. Daha sonra Macarıstan, Polşa və Çexoslovakiya kimi bəzi Şərqi Avropa ölkələrində də oxşar mexanizmlər sınaqdan keçirilmişdir.[8]
Bazar sosializmi müxtəlif siyasi ideologiyalarla fərqli formada əlaqələndirilə bilər:[9][10]
- Sosial-demokratiya – bazar sosializmi çox vaxt sosial-demokrat hökumətlər tərəfindən dəstəklənən modellə uyğun gəlir. Bu yanaşmada dövlət bazar iqtisadiyyatını qəbul edir, lakin güclü sosial müdafiə və yenidən bölüşdürmə mexanizmləri ilə onu balanslaşdırır.[11]
- Demokratik sosializm – demokratik sosialistlər bazar sosializmini mülkiyyətin demokratik formaları və işçilərin öz müəssisələri üzərində nəzarəti ilə birləşdirirlər. Onlar dövlət müdaxiləsini və əmək hüquqlarının qorunmasını vacib sayırlar.[12]
- Marksizm – ənənəvi marksist yanaşma bazar mexanizmini kapitalizmin bir hissəsi kimi qəbul edir və tamamilə ləğv edilməsini nəzərdə tutur. Buna görə də marksistlər bazar sosializmini tez-tez yarı yolda qalmış və qeyri-müəyyən bir sistem kimi tənqid edirlər.[13]
- Anarxo-sosializm və libertar sosializm – bu ideologiyalar mərkəzləşdirilmiş dövlət müdaxiləsinə qarşı çıxdıqları üçün, bəzən kooperativ bazarların qeyri-mərkəzləşdirilmiş formada fəaliyyət göstərməsini dəstəkləyən bazar sosializmi variantlarına açıq yanaşırlar.[14]
- Ekoloji sosializm – ekoloji sosialistlər bazar mexanizminin təbiətə verdiyi zərəri tənqid etsələr də, bəziləri idarə olunan və ətraf mühitlə uyğunlaşdırılmış bazar sosializmini keçid modeli kimi qəbul edirlər.[15]
- ↑ Corneo, Giacomo. Is Capitalism Obsolete? A Journey through Alternative Economic Systems. Cambridge, MA: Harvard University Press. 2017. 192–197.
- ↑ Schweickart, David; Lawler, James; Tickten, Hillel; Ollman, Bertell. Market Socialism: The Debate Among Socialists. Taylor & Francis. 2016-04-22. 105.
....it is important to realize that the school of thinking calls itself "market socialism" is further divisible along three different lines: (1) whether its goal, market socialism, involves only worker-owned enterprises, or a mix of enterprises some worker-owned, some privately-owned, some nationalized, etc. (2) whether market socialism will eventually by followed by communism...
- ↑ O'Hara, Phillip. Encyclopedia of Political Economy. 2. Routledge. September 2000. səh. 71. ISBN 978-0415241878.
Market socialism is the general designation for a number of models of economic systems. On the one hand, the market mechanism is utilized to distribute economic output, to organize production and to allocate factor inputs. On the other hand, the economic surplus accrues to society at large rather than to a class of private (capitalist) owners, through some form of collective, public or social ownership of capital.
- ↑ Buchanan, Alan E. Ethics, Efficiency and the Market. Oxford University Press. 1985. 104–105. ISBN 978-0-8476-7396-4.
- ↑ Gregory, Paul R.; Stuart, Robert C. Comparing Economic Systems in the Twenty-First Century. Houghton Mifflin. 2003. 142. ISBN 0-618-26181-8.
It is an economic system that combines social ownership of capital with market allocation of capital...The state owns the means of production, and returns accrue to society at large.
- ↑ Marangos, John. "Social Dividend Versus Basic Income Guarantee in Market Socialism". International Journal of Political Economy. 34 (3). 2004: 20–40. doi:10.1080/08911916.2004.11042930. JSTOR 40470892.
- ↑ Bockman, Johanna. Markets in the name of Socialism: The Left-Wing origins of Neoliberalism. Stanford University Press. 2011. ISBN 978-0-8047-7566-3. 2020-11-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-12-25.
- ↑ Roosevelt III, Franklin Delano; Belkin, David. Why Market Socialism?. M.E. Sharpe, Inc. 1994. səh. 314. ISBN 978-1-56324-465-0.
Social democracy achieves greater egalitarianism via ex post government taxes and subsidies, where market socialism does so via ex ante changes in patterns of enterprise ownership.
- ↑ Hunt, E. K. Property and Prophets: the evolution of economic institutions and ideologies. M. E. Sharpe. 20 November 2002. 72. ISBN 978-0-7656-0609-9. 8 February 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 August 2021.
- ↑ Carson, Kevin. "J.S. Mill, Market Socialist". Mutualist Blog: Free Market Anti-Capitalism. 16 July 2006. 6 March 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 March 2016.
- ↑ Mill, John Stuart. Bentham, Jeremy; Ryan, Alan (redaktorlar ). Utilitarianism and other essays. London: Penguin Books. 2004. səh. 11. ISBN 978-0-14-043272-5.
- ↑ Wilson, Fred, redaktorJohn Stuart Mill: Political Economy // Stanford Encyclopedia of Philosophy. Stanford University. 2007. 6 January 2010 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 May 2009.
- ↑ Mill, John Stuart. "On The General Principles of Taxation, V.2.14". Principles of Political Economy. [Online Library of Liberty]. 1852. 7 May 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 January 2013. (3rd edition; the passage about flat taxation was altered by the author in this edition, which is acknowledged in this online edition's footnote 8. This sentence replaced in the 3rd ed. a sentence of the original: "It is partial taxation, which is a mild form of robbery".
- ↑ Ekelund, Robert B. Jr.; Hébert, Robert F. A history of economic theory and method (4th). Long Grove, Illinois: Waveland Press. 1997. səh. 172. ISBN 978-1-57766-381-2.
- ↑ Baum, Bruce. J. S. Mill and Liberal Socialism // Urbanati, Nadia; Zachars, Alex (redaktorlar ). J. S. Mill's Political Thought: A Bicentennial Reassessment. Cambridge: Cambridge University Press. 2007.
Mill, in contrast, advances a form of liberal democratic socialism for the enlargement of freedom as well as to realize social and distributive justice. He offers a powerful account of economic injustice and justice that is centered on his understanding of freedom and its conditions
- Mckay, Iain. "Capitalism Does Not Equal the Market". Anarchist Writers. 2008. 26 March 2025 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 March 2025.
- Alejandro Agafonow (2012). "The Austrian Dehomogenization Debate, or the Possibility of a Hayekian Planner," Review of Political Economy, Vol. 24, No. 02.
- Chartier, Gary; Johnson, Charles W. (2011). Markets Not Capitalism: Individualist Anarchism Against Bosses, Inequality, Corporate Power, and Structural Poverty. Brooklyn, NY:Minor Compositions/Autonomedia
- Bertell Ollman ed. (1998). Market Socialism: the Debate Among Socialists, with other contributions by James Lawler, Hillel Ticktin and David Schewikart. Preview.
- O'Donnell, Steven. Introducing Entrepreneurial Activity Into Market Socialist Models. Auckland: Auckland University Press. 2003.
- Roemer, John E. Wright, E. O. (redaktor). Equal Shares: Making Market Socialism Work. Verso Books. 1996.
- Nove, Alec. The Economics of Feasible Socialism. HarperCollins. 1983.
- Miller, David. Market, State, and Community: Theoretical Foundations of Market Socialism. Oxford: Clarendon Press. 1989.
- Schweickart, David. After Capitalism. Lanham, Maryland: Rowman & Littlefield. 2002.
- Bockman, Johanna. Markets in the Name of Socialism: The Left-Wing Origins of Neoliberalism. Stanford: Stanford University Press. 2011. ISBN 978-0-8047-7566-3.
Vikianbarda Bazar sosializmi ilə əlaqəli mediafayllar var.
