Bakı üzərinə yürüş (aprel 1918)

1918-ci il martın birinci yarısında Dağıstanda Şeyx Nəcməddin Qotsinskinin başçılıq etdiyi şəriətçilər ilə Petrovsk şəhərinə nəzarət edən Dağıstan bolşevikləri arasında vətəndaş müharibəsi başladı. Petrovsk üzərinə yürüş nəticəsində şəriət tərəfdarlarının silahlı dəstələri sovet hakimiyyətini devirdilər və bolşeviklər darmadağın edildilər. Onlar gəmilərlə Həştərxana və Bakıya qaçdılar.^[1]

1918-ci il martın birinci yarısında Azərbaycanda müsəlmanlara qarşı törədilən qırğınlar zamanı qaçqınlar kütləvi şəkildə qonşu Dağıstana gəlməyə başladılar.^[2] Qurbanlar təkcə azərbaycanlılar deyil, həm də Azərbaycanda yaşayan Dağıstan xalqlarının nümayəndələri idi.^[3] Azərbaycanın iri neft sənayeçiləri - Hacı Zeynalabdin Tağıyev, Ağa Musa Nağıyev, Mirzə Əsədullayev öz dindaşlarına müraciət edərək bildirdilər, erməni daşnakları və bolşevikləri müsəlmanlara qarşı qırğın törədirlər.^[3]

Bakıya qarşı müsəlmanlara kömək məsələsi ilə bağlı Temir-Xan-Şura (hazırda Buynaksk) şəhərində Dağıstan İcraiyyə Komitəsinin qurultayı keçirildi. Qotsinski qurultayda çıxış edərək müdaxilənin vacib olduğunu bildirdi: “Biz Azərbaycan xalqının problemlərini Bazalay damas xəncəri ilə həll edəcəyik”. O, qətliamın təfərrüatlarını aydınlaşdırmaq və günahkarları cəzalandırmaq üçün yaxın zamanlarda Bakıya gələcəyi ilə bağlı xəbərdarlıqla Erməni Milli Şurasına müraciət etdi.

Qurultayda Azərbaycanlılara kömək təklifi sosialistlər - Cəlaləddin Qorxmazov, Məhəmməd Əli Daxadayev və Xizroev istisna olmaqla, bütün iştirak edənlər tərəfindən dəstəkləndi. Sosialistlər Zaqafqaziya işlərinə qarışmaq əvəzinə, Qızılyar bölgəsində ilişib qalan çobanlar və onların sürüləri məsələsi ilə məşğul olmağı təklif etdi. Çobanların işini həll etmək Qorxmazovun özünə tapşırıldı. Bakı üzərinə yürüş ilə bağlı icraiyyə komitəsi qərarını açıqladı:^[3] “Bütün Dağıstandan Bakıya (Bakı Kommunası) qarşı yürüş etmək və son adama qədər vuruşmaq... Bolşeviklərlə vuruşmaq və müsəlman qardaşlarımızı onlardan azad etmək”.

General Mikayıl Xəlilov hesab edirdi ki, yürüş üçün 5000 əsgər ayrılmalıdır.^[3] Ordunun əsas qüvvəsi general Lazarev və polkovnik Musayevin komandanlığı altında Dağıstan süvari alayı idi.^[3] Onlardan əlavə, Milli Komitənin könüllüləri də kampaniyada iştirak edirdilər. Daşnaklara cihad elan edən Qotsinskinin dəstələri nizami hissələrə qoşuldular. Yol boyu onlara müxtəlif könüllülər qoşuldu. Lazarevin bölmələrindən sonra polkovnik Maqomed Cəfərov yola çıxdı. O, 400 atlı döyüşçü və 100 nəfərə yaxın Milli Komitənin könüllü dəstəsinə komandirlik edirdi. Ümumilikdə ordu 1500-ə yaxın nizami əsgər və 1000 könüllüdən ibarət idi.^[3]

Vətəndaş müharibəsi iştirakçısı Əbdürəhim Dalqat Mahaçqaladan yürüşün başlamasını xatirələrində belə təsvir edirdi:^[1] “Vağzalın ətrafı hərbi şəhərciyə çevrilmişdi. Bütün küçə və stansiyaya bitişik yolun hər iki tərəfindəki çöl ərazi hissələrlə bağlanmışdı. Vaqonlara həm süvarilər, həm də piyadalar yüklənirdi. Lak burjuaziyasının təşkil etdiyi Qazıqumux yüzlük bölüyü geyim və silah baxımından xüsusilə seçilirdi. Kiçik piyada dəstələri karabinlər və qılınclarla silahlanmış şəhər sənətkarlarından, əsasən laklar, kuppinlər və sudharlardan ibarət idi. Dağlardan gətirilmiş Qotsinskinin dəstələri ayrı-ayrılıqda çöldə düzülmüşdü. Hamının arxasında, düz bazar küçəsində, qalanını bağlayaraq, milis dəstəsi - Milli Komitənin silahlı qüvvələri yığılmışdı. Milli komitə üzvləri ora-bura tələsirdilər. “Qoşunların” əhval-ruhiyyəsi döyüşkən və alovlu idi”.

Dağıstanlıların kampaniyası başlamazdan əvvəl bolşevik Mahaç Daxadayev, ehtimal ki, Bakı bolşeviklərini yaxınlaşan təhlükə barədə xəbərdar etmək üçün Bakıya yola düşmüşdü.^[3][4].

Qərar qəbul edildikdən sonra qoşunlar cənuba doğru hərəkət etdi. Orduya ümumi komandanlıq general Boris Lazarev tərəfindən həyata keçirilirdi.^[2] Quba, Xaçmaz və Dəvəçidə yerli azərbaycanlı dəstələri bu kampaniyaya qoşuldular.^[2] Dağıstan süvari alaylarının da iştirak etdiyi bu yürüş zamanı erməni-bolşevik qüvvələri Xaçmaz yaxınlığında məğlubiyyətə uğradıldı. Bundan sonra dəstə Bakı istiqamətinə qatarla getdi və heç bir müqavimətə rast gəlmədi.^[3] Hərbi kontingent Bakıdan 10 km aralıda, Xırdalan stansiyasında dayandı. Burada onlara şəhərdən geri çəkilmiş Müsəlman Korpusunun hissələri də qoşuldu.^[2] Ertəsi gün şəhərə kəşfiyyat dəstələri göndərildi.^[5]

Bununla əlaqədar 26 Bakı komissarından biri bolşevik Alyoşa Caparidze komandanlığa məlumat verirdi: “Petrovskdan dağıstanlıların kiçik bir dəstəsi gəlib Xırdalan yaxınlığında məskunlaşdı... kiçik artilleriya ilə min nəfərə yaxın idi; “Yerli əksinqilabçı qruplar onlara qoşulur”.

Aprelin 7-də saat 12-də dağıstanlılar bolşevik zirehli maşınına silahlı hücum etdilər. Atlı və piyada əsgərlər Biləcəri və Bakı üzərinə hücuma keçdilər.^[3].

Aprelin 7-də Caparidzenin başçılıq etdiyi nümayəndə heyəti polkovnik Cəfərovla danışıqlar aparmaq üçün ağ bayraqla gəldi. O, şəhərdə sakitçiliyin təmin olunduğunu, qırğın və talanlara son qoyulduğunu bildirdi. Caparidze qeyd etdi ki, dağıstanlıların şəhərə daxil olması yerli müsəlmanları qisas almağa təhrik etməklə yalnız daha çox zorakılığa səbəb ola bilər.^[2] Nümayəndə heyəti Bakıda sovet hakimiyyətinin tanınmasını tələb edirdi. Cəfərov cavab verdi ki, o, şəhərə girməyəcək, lakin o, Dağıstan İcraiyyə Komitəsindən əmr alana qədər vəzifəsindən geri çəkilmək niyyətində deyil. Hücum dayandırıldı.^[6]

Polkovnik Cəfərov yazır ki, şəhəri 1200 nəfərlik əsgər və təlim keçmiş zabitlərdən ibarət qarnizonun müdafiə edəcəyi məlum olanda Dağıstan komandanlığı qüvvə çatışmazlığı səbəbindən geri çəkilmək qərarına gəldi. Geri dönüş üçün hazırlıqlar başladı. Lakin ertəsi gün səhər tezdən qəfildən şəhər qarnizonu hücuma keçdi və bu, geri çəkilməni vahiməyə saldı. Atışma başladı və Dağıstan komandanlığı səpələnmiş hissələri toplamaq üçün uzun müddət vaxt sərf etməli oldu. Cəfərov xatırlayır: “Kurinlərin və Samurluların arasına düşən ilk mərmilər onları qorxutdu və dəhşətli çaxnaşma yaratdı. Onlar qaçdılar və biz onları bir daha görmədik. Onlar çaxnaşma içində qaçan zamanı adamlarımın bir qismini də özləri ilə apardılar. Mənim atlarım və korpus komandirinin və onun qərargah rəisinin atları onlarla birlikdə getdilər”.^[7]

Bir neçə gün Xırdalan stansiyası yaxınlığında döyüşlər getdi. Boris Baykovun xatirələrinə görə, dağıstanlılar şəhərə yaxınlaşanda bolşeviklər onlara qarşı ən yaxşı qüvvələrini - çoxsaylı artilleriyaya malik matrosları çıxardılar. Döyüş zamanı iki Dağıstan artileriya qurğusu məhv edildi.^[3] 1918-ci il aprelin 10-da Dağıstan qoşunları Dərbənd istiqamətində geri çəkildi.^[2] Dağıstan könüllüləri Bakı Sovetinin yaratdığı Biləcəri-Xırdalan müdafiə xəttini yarmağa hazırlaşdığı zaman Həştərxandan dəniz yolu ilə bolşeviklərin Petrovsk-Porta hərbi qüvvə yeritməsini eşidib Dağıstana dönməyə məcbur oldular.

Sonradan bolşeviklər Həştərxan və Bakı istiqamətindən Petrovska əks hücuma keçdilər, şəhəri tutdular və Sovet hakimiyyətini bərpa etdilər.^[2]

Bu hadisədən cəmi 4 ay sonra 1918-ci ilin avqustunda şəhər Qafqaz İslam Ordusu və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti qüvvələri tərəfindən Bakı döyüşü sonrası azad edildi.^[3]

• Алиева С. И. Армянский фактор в истории азербайджано–северокавказских взаимоотношений (PDF) // IRS-Наследие (журнал). № 3 (57). 2012. 58—63.
• Алиева С. И. О братской помощи горцев азербайджанцам в дни геноцида 1918 года (PDF) // IRS-Наследие (журнал). № 2 (74). 2015. 46—51.
• Доного М. М. Нажмуддин Гоцинский и общественно-политическая борьба в Дагестане в первой четверти XX века. Диссертация на соискание учёной степени доктора исторических наук. М. 2008.
• Полковник Магомед Джафаров: (сборник материалов). Честь и Отечество!. Махачкала; М.: Эпоха; Красный пролетарий. отв. ред. Х. М. Доного. 2005. ISBN 5-98390-005-6.

• Гражданская война: Азербайджан и Северный Кавказ
• На чью мельницу льет воду Шахбан Хапизов