Butun axtardiqlarinizi tapmaq ucun buraya: DAXIL OLUN
  Mp4 Mp3 Axtar Yukle
  Video Axtar Yukle
  Shekil Axtar Yukle
  Informasiya Melumat Axtar
  Hazir Inshalar Toplusu
  AZERI CHAT + Tanishliq
  Saglamliq Tibbi Melumat
  Whatsapp Plus Yukle(Yeni)

  • Ana səhifə
  • Təsadüfi
  • Yaxınlıqdakılar
  • Daxil ol
  • Nizamlamalar
İndi ianə et Əgər Vikipediya sizin üçün faydalıdırsa, bu gün ianə edin.

Böyük yalan

  • Məqalə
  • Müzakirə

Böyük yalan (alm. große Lüge‎) — həqiqətin kobud şəkildə təhrif olunması və ya yanlış təqdim edilməsini əhatə edən siyasi propaqanda texnikası.[1][2] Bu ifadə ilk dəfə Adolf Hitler tərəfindən 1925-ci ildə yazdığı "Mein Kampf" əsərində işlədilmişdir. Hitler iddia edirdi ki, insanlar belə nəhəng bir yalanı həqiqət kimi qəbul edə bilərlər, çünki heç kəsin "həqiqəti bu qədər həyasızcasına təhrif etməyə cəsarət edəcəyinə" inanmazlar. O, bu üsulun yəhudilər tərəfindən Almaniyanın Birinci Dünya müharibəsindəki məğlubiyyətini general Erix Lüdendorfun üzərinə atmaq üçün istifadə edildiyini iddia edirdi. Lüdendorf Veymar Respublikası dövründə tanınmış milliyyətçi siyasi xadim idi.

Adolf Hitler 1923-cü ildə.

Tarixçi Ceffri Herfin fikrinə görə, nasistlər "böyük yalan" ideyasını yəhudilərə qarşı ictimai rəyi çevirmək və Holokostu əsaslandırmaq üçün istifadə etmişdilər. Onun qənaətinə görə, nasist Almaniyasının baş təbliğatçısı Yozef Gebbels və NSAFP bu texnikadan bilavasitə yararlanaraq Avropada əsrlərlə mövcud olmuş antisemitizmi kütləvi qırğına çevirmişdilər. Herf yazmışdır ki, nasistlərin "böyük yalanı" Almaniyanı günahsız, mühasirəyə alınmış bir ölkə kimi təsvir etmək və onun guya "beynəlxalq yəhudiliyə" qarşı mübarizə apardığını iddia etməkdən ibarət idi. Nasist təbliğatı dəfələrlə irəli sürürdü ki, yəhudilər Britaniya imperiyası, Rusiya və ABŞ-də gizli və həddindən artıq gücə malikdirlər. Həmçinin, onların Almaniyaya qarşı "soyqırım müharibəsi" başlatdığı iddia olunurdu. Bunun əsasında nasistlər Almaniyanın özünümüdafiə naminə yəhudiləri məhv etməyə haqqı olduğunu irəli sürürdülər.

XXI əsrdə bu termin ABŞ-də 2020-ci il prezident seçkilərinin nəticələrinin Donald Tramp və tərəfdarları tərəfindən inkarına aid edilmişdir. Trampın tərəfdarları seçkinin kütləvi saxtakarlıq yolu ilə "oğurlandığını" iddia edirdilər. Bu iddiaların miqyası nəticəsində Tramp tərəfdarları ABŞ Konqresinə hücum etmişdilər.[3][4] Sonradan yayılan məlumatlarda Trampın seçkini uduzduğunu bildiyi halda "böyük yalan" narrativini davam etdirdiyi göstərilir.[5][6][7][8] Alimlərin fikrinə görə, "böyük yalan" texnikasının uğurlu olması üçün iddianın müxtəlif media formalarında davamlı təkrarlanması vacibdir. Həmçinin, kütlənin belə ifrat bəyanatlara inanmasına psixoloji zəmin mövcud olmalıdır.

Mündəricat

  • 1 Nasist Almaniyası
    • 1.1 Hitlerin tərifi
    • 1.2 Holokostda tətbiqi
    • 1.3 Gebbelsin mövqeyi
    • 1.4 Reaksiyalar
  • 2 Holokostun inkarı
  • 3 SSRİ-də
  • 4 Amerika Birləşmiş Ştatları
    • 4.1 Soyuq müharibə
    • 4.2 Respublikaçılar tərəfindən
    • 4.3 2020-ci il seçkiləri
  • 5 Azərbaycan–Ermənistan münaqişəsində
  • 6 Çində
  • 7 Təhlili
  • 8 Populyar mədəniyyətdə
  • 9 İstinadlar
  • 10 Əlavə ədəbiyyat
  • 11

Nasist Almaniyası

Hitlerin tərifi

Adolf Hitler "Mein Kampf" əsərinin I cild, X fəsilində "böyük yalan" anlayışını açıqlayaraq yazmışdır ki, yəhudilər və onların marksist müttəfiqləri Birinci Dünya müharibəsinin məğlubiyyəti üçün məsuliyyəti məhz Erix Lüdendorfun üzərinə atmış, vətən xainlərini cəzalandıra biləcək yeganə güclü rəqibin mənəvi üstünlüyünü əlindən almışdılar. Hitlerə görə, böyük yalanın cazibəsi ondadır ki, kütlələrin kiçik yalanlara bəzən yol vermələrinə baxmayaraq, böyük yalan uydurmaq fikrinə gəlməzlər və başqalarının da bunu edə biləcəyinə inanmazlar. Ona görə də hətta sübutlar təqdim olunsa belə, insanlar tərəddüd edəcək və alternativ izah axtaracaqlar. Bu səbəbdən, "kobud, həyasız yalan həmişə iz qoyur, o hətta ifşa edildikdən sonra da təsirini saxlayır".[9]

1943-cü ildə "The New York Times"da müəllif olan Edvin Ceyms Hitlerin ən böyük yalanının Almaniyanın 1918-ci ildə məğlub olmadığını, guya daxildəki qüvvələr tərəfindən "xəyanətə uğradığını" iddia etməsi olduğunu qeyd etmişdi.[10] Bu "arxadan xəncər zərbəsi" mifini sağçı qruplar, o cümlədən nasistlər yaymışdılar.[11]

Holokostda tətbiqi

Herfin yazdığına görə, nasistlər "böyük yalan" texnikasından yəhudilərə qarşı nifrəti dərinləşdirmək və Holokostu əsaslandırmaq məqsədilə istifadə etmişdilər.[12] Onların təqdimatında Almaniya guya "beynəlxalq yəhudilik" tərəfindən hücuma məruz qalmış günahsız bir ölkə idi.[13]

Soyuq müharibə dövrünü tədqiq edən Zaxari Conatan Ceykobson yazmışdır ki, Hitler əvvəlcə bu anlayışı Birinci Dünya müharibəsindəki məğlubiyyətin yəhudilərin üzərinə atılması üçün istifadə etmiş, lakin əslində nasist rejimi öz ideologiyasını tamamilə yalan üzərində qurmuşdu. Məqsəd Almaniyanın məğlubiyyətinin əvəzini yəhudilərin "təmizlənməsi" ilə çıxmaq idi. Yozef Gebbels bu məqsədlə təbliğatın azsaylı şüarlara əsaslanmalı və kütlənin hər bir üzvünə çatana qədər dəfələrlə təkrarlanmalı olduğunu bildirirdi.[14]

Gebbelsin mövqeyi

 
Nasist Almaniyasının Təbliğat Nazirliyinin rəhbəri Yozef Gebbels.

Yozef Gebbels 12 yanvar 1941-ci ildə dərc olunan "Çörçillin yalan fabriki" adlı məqaləsində Britaniya imperiyasının böyük yalan üsulundan istifadə etdiyini iddia etmişdir.[15] İddialara görə, Gebbelsin çıxışı belə olmuşdur:[16]

  Əgər bir böyük yalan danışılır və kifayət qədər tez-tez təkrarlanırsa, insanlar nəhayət ona inanacaqlar. Yalanı o qədər iddia etmək mümkündür ki, dövlət insanların yalanın siyasi, iqtisadi və hərbi nəticələrindən qorunmasını təmin edə bilsin. Buna görə də dövlət üçün həyati əhəmiyyət kəsb edir ki, bütün gücünü fərqli fikirləri boğmağa sərf etsin. Həqiqət yalanın ən böyük düşmənidir və buna görə də həqiqət dövlətin ən böyük düşmənidir.  

Bununla belə, Göbbelsə aid edilən populyar "yalanı kifayət qədər böyük söyləyin və dəfələrlə təkrarlayın, insanlar ona inanacaqlar" sitatı heç bir ilkin mənbədə təsdiqini tapmamışdır. Tədqiqatçı Randal Baytverk hesab edir ki, bu ifadə Gebbelsin həqiqi sözləri deyil.[17]

Reaksiyalar

"Böyük yalan" ifadəsi 1943-cü ildə ABŞ Strateji Xidmətlər İdarəsi üçün hazırlanmış Volter Çarlz Langerin Hitler haqqında psixoloji hesabatında işlədilmişdir.[18] Hesabatda Hitler haqqında "insanlar kiçik yalandansa böyük yalana daha tez inanırlar və onu tez-tez təkrar etdikdə kütlə mütləq qəbul edəcək" deyilirdi.[19]

1947-ci ildə nəşr olunan ABŞ mənbələrində Hitlerin ölümündən sonra SSRİ tərəfindən yayılan yanlış məlumatlar, eləcə də 1968-ci ildə sovet tarixçisi Lev Bezımenskinin Hitlerin guya döyüşdə həlak olması barədə nasist elanına istinad etməsi "böyük yalan"ın nümunələri kimi göstərilmişdir.[20][21]

Holokostun inkarı

Revisionist ədəbiyyatda "yalan" termini Holokost ilə bağlı "uydurmalar və saxtalaşdırmalar" mənasında istifadə olunur.[22] Alman dilində "Auschwitz-Lüge" (hərf. "Auşvits yalanı") buna nümunədir və nasistlər tərəfindən Avropa yəhudilərinə qarşı törədilmiş cinayətləri, həbs düşərgələri və Holokostu inkar edən şəxslər tərəfindən istifadə olunur. Burada onkret olaraq, 1945-ci ildə azad edilmiş Auşvits həbs düşərgəsi nəzərdə tutulmuşdur.[23]

Holokost revisionistlərinə qarşı çıxan, tarixşünaslıqda qəbul edilmiş baxışı müdafiə edən şəxslər bildirirlər ki, revisionistlərin təqdim etdiyi tekstual dəyişikliklər belə görünür:[24] "Holokost mifdir", "Holokost yalandır", "Holokost aldatmadır", "Holokost saxtalaşdırmadır", "Holokost uydurmadır" və s. Onların iddiasına görə, revisionist mövqedən Holokost "böyük yalan, bütün dövrlərin ən böyük konspirasiyası" kimi qiymətləndirilir.[25]

İran Prezidenti Mahmud Əhmədinejad bəyan etmişdir ki, "Holokost əsaslandırılmamış və mifik iddialara əsaslanan yalandır".[26] 2004-cü ildə Misirin dövlət nəzarətində olan "Əl-Liva Əl-İslami" qəzetində yayımlanan iki saylı məqalədə "Yəhudilərin yandırılması haqqında yalan" başlığı altında Holokostun yəhudilər tərəfindən uydurulduğu və "soyqırım yalanlarının" Qərbi yəhudilərin Fələstində dövlət qurmasına təkan vermək üçün işlədildiyi iddia olunurdu:[27]

  Bizim üçün maraqlıdır ki, nasist krematoriyalarında yəhudilərin yandırılması haqqında bu yalan hələ də dünya üzrə yayılır, məqsəd Qərbin Avropa yəhudilərinin Fələstində müstəqil dövlət qurmasını asanlaşdırmaqdır… Bu yalan həmçinin yəhudilərin Qərbdən maliyyə, texnoloji və iqtisadi yardım alması üçün şişirdilmişdir.  

Holokost revisionistləri və bəzi siyasətçilər Holokostu "böyük yalan" adlandırırlar. Xüsusilə İran Prezidenti Mahmud Əhmədinejad Holokostu belə qiymətləndirmişdir.[28] Britaniya Baş naziri Toni Bleyrin müşaviri və Müslüman Bar Assosiasiyasının üzvü Əhməd Tomson 1994-cü ildə yazdığı kitabda Holokostda 6 milyon yəhudinin ölümünü "böyük yalan" adlandırmışdır.[29] İran hökumətinin sözçüsü Qulamhüseyn İlham Holokost anlayışını "böyük yalan" adlandırmışdır.[30]

Terminin istifadəsi revisionist tədqiqatlarda və kitab adlarında da rast gəlinir. Vəkil Silviya Stolts Holokost revisionisti Ernst Sündel məhkəməsində Holokostu "dünyanın tarixindəki ən böyük yalan" adlandırmışdır.[31][32] Məhkəmədə Stolts almaniyalı caz musiqiçisi Gilad Atsmonun Boxumda çıxışını təsvir edən qəzet məqaləsini oxumuşdur. Atsmon çıxışında İkinci Dünya müharibəsi və Holokostun "tamamilə saxtalaşdırıldığını, amerikalılar və sionistlər tərəfindən uydurulduğunu" bəyan etmişdir.[33]

Almaniya sağçı radikal və keçmiş Qırmızı Ordu Fraksiyası terrorçusu Horst Maler "Tarixçilər və alimlər İran prezidentinin Holokost mövqeyini dəstəkləyir" başlıqlı məqaləsində bildirmişdir ki, "Holokost heç vaxt baş verməyib. Bu, tarixdəki ən böyük yalandır".[34]

SSRİ-də

1932–1933-cü illərdə Sovet Ukraynasında milyonlarla insanın ölümünə səbəb olan süni aclıq[35] – Qolodomorun inkar edilməsi həmin hadisənin baş vermədiyi və ya şişirdildiyini iddia edən mülahizələrdir.[36]

Sovet İttifaqı hökuməti aclığın baş verməsini rəsmi şəkildə inkar etmiş və əvvəldən 1980-ci illərə qədər bu haqda məlumatı yatırtmışdır. Bu narrativ bəzi Qərb jurnalistləri və intellektualları tərəfindən də tirajlanmışdır.[37][38] Rusiya hökuməti Qolodomoru "soyqırımı" kimi tanımır və faciəni yalnız təbii fəlakət və SSRİ-də kollektivləşdirmə siyasətinin nəticəsi kimi təqdim edir.[39] Rəsmi bəyanatlarda Qolodomor yalnız müəyyən bölgələrdə baş vermiş aclıq kimi izah olunmuş və bu iddialar beynəlxalq ictimaiyyətə geniş şəkildə təkrarlanmışdır.[40]

Ukrayna tarixçisi Andrey Kozıtski Qolodomorun inkarını "Böyük yalan" adlandırmış və bunu monoqrafiyada təhlil etmişdir. O, inkarın yalnız tarixi bir hadisənin inkarı olmadığını, həm də Ukraynanın müstəqil dövlət olaraq mövcudluğunun siyasi şəkildə şübhə altına alınması məqsədi daşıdığını vurğulamışdır.[41] Robert Konkvest hesab etmişdir ki, bu, SSRİ hökumətinin "böyük yalan" propaqandasından istifadə etdiyi ilk əhəmiyyətli nümunə olmuşdur. Oxşar kampaniyalar Moskva prosesləri və QULAQ sistemi ilə bağlı diqqəti yayındırmaq məqsədilə də həyata keçirilmişdir.[42]

Amerika Birləşmiş Ştatları

Soyuq müharibə

Bu termin Soyuq müharibə dövründən ABŞ-də istifadə olunmuşdur. Məsələn, 1951-ci ildə "Böyük yalan" adında təbliğat filmi çəkilmişdi.[43] 1964-cü ildə Senatın Daxili Təhlükəsizlik Alt Komitəsi tərəfindən 1903-cü ildə Rusiyada ilk dəfə nəşr olunmuş antisemit uydurma mətn olan "Sion müdriklərinin protokolları" haqqında hazırlanmış hesabatda bildirilmişdir ki, protokolların davamlı yayılması qismən "Hitlerin böyük yalan texnikası"ndan istifadə edilməsinə bağlana bilər.[44]

Respublikaçılar tərəfindən

Bu termin ABŞ-nin sağçı siyasi fiqurları tərəfindən 2016-cı il prezident seçkilərində Donald Trampın qələbəsinin Rusiyaya bağlı əməkdaşlıq nəticəsində baş verdiyi iddialarını təsvir etmək üçün istifadə olunmuşdur. Məhkəmənin keçmiş baş prokuroru Vilyam Barr bu iddiaları "çox zərərli, böyük yalan" adlandırməş, bunun administrasiyanın Vladimir Putini düzgün idarə etməsinə mane olduğunu bildirmişdir.[45] Eyni fikir keçmiş Nümayəndələr Palatasının spikeri Nyut Cinqriç tərəfindən də ifadə olunmuşdur.[46] Bundan başqa, elə həmin seçkilər zamanı Tramp rəqibi Hillari Klintonun planlaşdırdığı iddia edilən seçki saxtakarlığı kampaniyası barədə dəfələrlə xəbərdarlıq etmişdir.[47]

2020-ci ildə, seçkiyə bir neçə ay qalmış Tramp seçkinin bütövlüyünü pozmaq məqsədilə gözlənilən seçki saxtakarlığı ilə bağlı yenilənmiş dezinformasiya kampaniyasına başlamışdı.[48] O, dəfələrlə iddia etmişdir ki, yalnız saxta seçki onu yenidən seçilməkdən məhrum edə bilər.[49] Bunun səbəbi narsisizm və intellektual təkəbbür göstərilmişdir, çünki Tramp Co Baydeni tarixin ən pis namizədi hesab edirdi.[50]

2021-ci ilin əvvəllərində Tramp və bir sıra tanınmış Respublikaçılar "böyük yalan" terminindən digər seçki məsələlərinə aid olaraq istifadə etməyə başlamışdılar.[51] Tramp bu termini 2020-ci il prezident seçkisi ilə bağlı "saxtalaşdırılmış seçki" iddialarına aid etdiyini bildirmişdir.[52] "The Wall Street Journal" qəzetindəki bir məqalədə,[53] həmçinin Respublikaçı siyasətçilər Miç MakKonell və Nyut Cinqriçin çıxışlarında bu termin Demokratların yeni və daha məhdudlaşdırıcı seçici identifikasiyası tələblərinə qarşı çıxışı təsvir etmək üçün istifadə etmişdilər.[51] MakKonellin ofisi Demokratların seçici hüquqları qanununu qəbul etmək üçün filibasteri ləğv etmə cəhdini "sol tərəfin böyük yalanı" kimi təsvir etmiş, "guya ABŞ-də antiseçki konspirasiyası olduğu" fikrinin təbliğ edildiyini bildirmişdir.[54] Tarixçi Timoti Snayder bu narrativin tərs çevrilməsini belə izah etmişdir:[55]

  Yalan o qədər böyükdür ki, dünyanı yenidən qurur. Böyük yalanı söyləməyin bir hissəsi ondan ibarətdir ki, dərhal deməlisən ki, böyük yalanı qarşı tərəf deyir. Təəssüf ki, amma bu, sadəcə faktların özüdür. Bütün bunlar "Mənim mübarizəm"də var.  

2022-ci ilin yanvarına qədər Respublikaçılar yeni seçki məhdudiyyətləri tətbiq etməyə və seçki administrasiyasını tam nəzarətə götürməyə çalışırdılar, eyni zamanda əksər Respublikaçılar 2020-ci il seçkisinin oğurlandığına inanır və demokratiyanın təhlükədə olduğunu iddia edirdilər.[56]

2020-ci il seçkiləri

 
Donald Tramp 2016-cı ildə.
 
"CNN" əməkdaşı olan fakt yoxlayıcı Daniel Deyl bildirmişdir ki, 9 iyun 2021-ci il tarixinə olan məlumata görə, keçmiş prezident Donald Tramp vəzifədən getdikdən sonra 132 yazılı bəyanat vermişdir və bunların da "üçdə birində seçki ilə bağlı yalanlar var".[57]
 
Seçkilərə şübhə oyatmaq üçün Tramp 2024-cü il seçkilərindən əvvəl "saxta seçki" və "seçkilərə müdaxilə" ifadələrindən əvvəlki iki seçki ilə müqayisədə daha çox istifadə etmişdir.[58]

Donald Tramp siyasi karyerası boyunca "yalan xortumu"[59] və "böyük yalan"[60] texnikalarını tətbiq etmişdir. 2020-ci il prezident seçkilərinin nəticələrini dəyişdirmək üçün o və tərəfdarları dəfələrlə və saxta şəkildə iddia etmişdilər ki, seçkidə kütləvi saxtakarlıq baş vermiş və Tramp həqiqi qalibdir.[3][11] 2023-cü ilə qədər böyük media orqanları Trampın iddialarını nəinki saxta, həm də yalan kimi qiymətləndirmişdi.[61][62][63] Tramp "böyük yalan" terminini ilk dəfə 3 may 2021-ci ildə oğurlandığı iddia edilən seçkilərə istinad etmiş və bunu öz saytında dərc etmişdir.[64]

2020-ci il ABŞ prezident seçkilərindən sonra bir çox ştatlarda səslərin hesablanması nisbətən uzun müddət davam etmişdi.Trampın seçkilərdə məğlubiyyəti getdikcə aydınlaşdıqca Tramp və komandası 19 noyabr 2020-ci il tarixində keçirdiyi mətbuat konfransında “oğurlanmış seçki” iddiasını yaymışdır. Onlar seçki proqram təminatı şirkətlərini milyarder Corc Soros ilə əlbir olmaqda və Trampı devirmək istəməkdə ittiham etnişdilər. 2021-ci ilin sentyabrında məhkəməyə Trampın kampaniya komandasının bu iddiaların əsassız olduğunu o zaman bildiyini sübut edən sənədlər təqdim edilmişdir.[65][66] Tramp və kampaniyası tərəfindən qaldırılmış bəzi iddialar seçki kampaniyasını təmsil edən vəkilləri ümidsiz hala salmış və buna görə də onlar istefa vermişdilər. Daha sonra Tramp Nyu-York şəhərinin keçmiş meri Rudi Culianini işə götürmüşdü. Politoloq Kempbellin fikrinə görə, bu, şəxsi sədaqətinə böyük dəyər verən və ətrafını ona zidd olmayan insanlarla əhatə etməyi sevən Trampa xas davranış idi. Culiani və komandası məhkəmələrin konspirasiya nəzəriyyələrini və səsvermə maşınlarının sındırıldığı, seçki bülletenlərinin itirildiyi və ya başqa yerlərdə yenidən göründüyü, həmçinin milyonlarla insanın etibarsız sayılaraq çölə atılması ilə bağlı yalan iddiaları araşdırmasında təkid etmişdir. Nəticədə, o, 2021-ci ilin iyununda Nyu-York Ştat Vəkillər Kollegiyasından xaric edilmişdir.[67]

Trampın prokuroru Vilyam Barr prezident tərəfindən "fırıldaqçılıqla dolu olduğunu" bəyan etməsi üçün ciddi təzyiqlərə məruz qalmışdır, lakin 2020-ci ilin dekabr ayının əvvəlində o, Trampa oğurlanmış seçki iddiasını dəstəkləyəcək heç bir dəlil olmadığını bildirmişdir. Daha sonra Tramp bir sıra ştatlarda siyasətçilərə və seçki rəsmilərinə onun iddiasını təsdiqləmələri üçün təzyiq göstərmişdir. Bu, onun vitse-prezidenti Mayk Pensi 6 yanvar 2021-ci ildə keçirilməsi planlaşdırılan seçkilərin nəticələrinin Konqres tərəfindən rəsmi təsdiqlənməsinin qarşısını almağa inandırmaq cəhdi kimi uğursuz olmuşdur.[68] Seçkidən bir neçə həftə sonra Tramp kampaniyası ABŞ-nin altı ştatında seçki saxtakarlığı iddialarını nəzərdən keçirmək üçün "Berkeley Research Group"dan (BRG) xarici auditorları işə götürmüşdür. BRG auditorları iddiaların heç birinə heç bir sübut tapmamışdılar. Trampın kampaniyası auditin nəticələrini dərc etməmişdir.[69]

Missuri ştatından olan senator Coş Houli və Texas senatoru Ted Kruz, həmçinin Nyu-Yorku təmsil edən Eliz Stefanik Senatda seçki nəticələrinə etiraz etmişdilər.[70][71] Hətta Nümayəndələr Palatasının sonrakı spikeri Kevin Makkarti 2020-ci il prezident seçkilərindən iki gün sonra "Fox News" telekanalında Trampın seçkidə qalib gəldiyini iddia etmişdir.[72] O zaman prezident seçilmiş Co Bayden bu səyləri "böyük yalan" adlandırmışdır. O, demişdir: "Düşünürəm ki, Amerika ictimaiyyəti onların kim olduğunu yaxşı görüb. Onlar çox böyük yalanın bir hissəsidirlər".[60][73] Respublikaçı siyasətçilər, Yuta senatoru Mitt Romni və Pensilvaniya senatoru Pet Tumi,[74] faşizm üzrə tədqiqatçılar Timoti Snayder[75] və Rut Ben-Giat,[76] Rusiya üzrə mütəxəssis Fiona Hill[77] və başqaları da Trampın seçkidə kütləvi saxtakarlıqla bağlı saxta iddialarına "böyük yalan" termini ilə istinad etmişdilər. 2021-ci ilin mayına qədər bir çox Respublikaçı saxta iddiaları qəbul etmiş, yeni seçki məhdudiyyətləri tətbiq etməyə və seçki administrasiyasını nəzarətə götürməyə haqq qazandırmışdılar.[78] Bu iddialara qarşı çıxan Respublikaçılar təzyiqlərlə üzləşmişdilər.[79]

 
Arizona Senatının sədri Karen Fenn.

Donald Tramp dəfələrlə 2020-ci il prezident seçkilərində Arizonada qalib gəldiyini bəyan etmişdir. Bu seçkilərdə tərəddüdlü ştat hesab olunan Arizona 1996-cı ildən sonra ilk dəfə Demokrat Partiyasının çoxluğunu təmin etmişdir. Respublikaçı qubernator Duq Dusi Co Baydenin qələbəsini rəsmi olaraq təsdiqləmişdir. 2021-ci ilin aprelində Senatın sədri Karen Fennin rəhbərlik etdiyi Respublikaçıların üstünlük təşkil etdiyi Arizona Senatı seçkilərə nəzarət üzrə məsul komissiya ilə hüquqi mübahisədən sonra səslərin yenidən sayılmasını sifariş etmişdir.[80] Bunun üçün seçki nəticələrinin yoxlanılması sahəsində təcrübəsi olmayan "Cyber Ninjas" adlı özəl şirkət seçilmişdir. Yenidən sayım Arizonanın ən böyük inzibati vahidi olan Marikopa dairəsində aparılmışdır.[81] Bayden bu dairədə 45 min səs fərqi ilə qalib gəlmiş və 1948-ci ildən sonra burada qalib gələn ilk Demokrat namizəd olmuşdur. Ştat üzrə o, ümumilikdə 10 min səs fərqi ilə qələbə qazanmışdır.[82]

"Cyber Ninjas" şirkətinin rəhbəri Duq Loqan seçkilərlə bağlı “böyük yalan” mövzusunda konspirasiya nəzəriyyələri yaymışdır. Buna baxmayaraq, Marikopa dairəsinin Seçkiyə Nəzarət Komissiyası iki araşdırmada hər hansı pozuntu aşkar etməmişdir.[83][84] 30 iyun 2021-ci ildə Arizonanın ən böyük nəşri olan "The Arizona Republic" qəzeti "Cyber Ninjas" və Arizona Senatına qarşı məhkəmə iddiası qaldırmış, auditin müqavilələşdirilməsi və maliyyələşdirilməsinə dair sənədlərin açıqlanmasını tələb etmişdir.[85]

Nəticə etibarilə, "Cyber Ninjas" heç bir seçki saxtakarlığı aşkarlaya bilməmiş, yalnız Co Baydenin rəsmi nəticələrdən 360 səs daha çox qazandığını müəyyən etmişdir. Şirkət öz araşdırmasına baxmayaraq nəticələrə etimad göstərməmişdir. Donald Tramp Arizona baş prokuroru Mark Brnoviçə müraciət etmiş və istintaq başladılmasını tələb etmiş, lakin Brnoviç saxtakarlığa dair sübutlar təqdim edilmədiyi müddətcə bu çağırışı qəbul etməmişdir.[86] Arizona dövlət katibi Keti Hobbsun bəyanatına görə, "Cyber Ninjas" tərəfindən yoxlanılan bütün səsvermə aparatları dəyişdirilməlidir. Bu, ştat üçün milyonlarla dollarlıq əlavə xərc yaratmışdır, çünki şirkətin avadanlıqlarla konkret hansı əməliyyatları həyata keçirdiyi məlum olmamışdır.[87]

2021-ci ilin əvvəllərində "The New York Times" Trampın siyasi məqsədlərlə "böyük yalanı" necə təşviq etdiyini araşdırmış və nəticədə bu yalanın 2021-ci ildə ABŞ Konqres Binasına hücumu təşviq etdiyi bildirilmişdir.[4][88][89] Odur ki, hələ 2022-ci ilin yanvarında Respublikaçıların əksəriyyəti seçkinin legitimliyinə şübhə edirdi.[90] Baş tutmuş hücum Trampın ikinci dəfə impiçmentinə əsas olmuşdu.[91] Onun ikinci impiçment prosesi zamanı ev idarəçiləri Ceymi Raskin, Co Nequs, Xoakin Kastro, Steysi Plaskett və Madlen Din Trampın seçkinin oğurlandığı saxta iddianı dəfələrlə yaymaq üçün "böyük yalan" texnikasından istifadə etdiyini müzakirə etmişdilər.[92][93] 7 oktyabr 2023-cü ildə Senatın Hüquq Komitəsinin hesabatında Trampın seçkilərdən əvvəl Ədliyyə Nazirliyindən istifadə edərək "böyük yalanın təməlini qoymağa" çalışdığı qeyd olunmuşdur.[94]

2022-ci ilin əvvəllərində "The New York Times" Tramp və tərəfdarlarının 2022-ci və 2024-cü illərdə baş tutmuş seçkiləri təsir altına almaq üçün "böyük yalan" və əlaqəli yalanları yaymaq səylərini ətraflı şəkildə təqdim etmişdir.[95][96] 13 iyun 2022-ci ildə ABŞ Nümayəndələr Palatasının 6 yanvar hücumu üzrə seçmə komitəsi Trampın 2020-ci il seçkisini uduzduğunu bildiyini, amma saxta iddiaları donorları istismar etmək üçün yaydığını və nəticədə "yarım milyard" dollar topladığını açıqlamışdır.[97][98] 30 mart 2023-cü ildə onun ilk ittihamından sonra Tramp sosial mediada seçkilər barədə oxşar şərhlərini dərc etməyə davam etmişdir.[99]

 
Liz Çeyni.

Vayominq ştatını Nümayəndələr Palatasında təmsil etmiş Liz Çeyni "böyük yalan"ın qatı əleyhdarı olmuşdur. O, 6 yanvar 2021-ci ildə ABŞ Konqresi Binasına edilmiş hücumu araşdırmaq üçün yaradılmış Palatanın Seçmə Komitəsinin sədr müavini qismində fəaliyyət göstərmişdir. Bu mövqeyinə görə, Çeyni Vayominq Respublikaçı Partiyasından kənarlaşdırılmışdır. Buna baxmayaraq, həmin qərar onun Respublikaçı Partiyanın namizədi kimi seçkilərdə iştirakını əngəlləməmişdir.[100] 12 may 2021-ci ildə partiya daxilində gərginlik fonunda Donald Tramp və azlıq lideri Kevin Makkartinin dəstəyi ilə keçirilən səsvermədən sonra o, Respublikaçı lider vəzifəsindən uzaqlaşdırılmışdır. İlk cəhdin uğursuz olmağına baxmayaraq, daha sonra Çeyni vəzifədə Tramp tərəfdarı hesab edilən Eliz Stefanik ilə əvəz olunmuşdur. O, növbəti mərhələdə Respublikaçıların ilkin seçkilərində Trampın dəstəklədiyi və “böyük yalan”ı müdafiə edən Harriyet Hagemana uduzmuş, nəticədə növbəti Konqresdə təmsil olunmamışdır.[101]

Corciya ştatında Tramp 1992-ci ildən bəri Respublikaçı namizədin qazana bilmədiyi seçkilərin nəticələrinə qarşı çıxaraq qubernator Brayan Kemp və dövlət katibi Bred Raffenspergeri vəzifədən uzaqlaşdırmağa çalışmışdır. Onların hər ikisi Co Baydenin 2020-ci ildəki qələbəsini tanıdıqları üçün Trampın hədəfinə çevrilmişdir. Seçkilərdən sonra o, Raffensperger ilə telefon danışığında Corciyada qalib gəlməsi üçün kifayət qədər səs “tapmağı” tələb etmişdir.[102] Kempə qarşı ilkin seçkilərdə sabiq senator Devid Perdyu, dövlət katibi seçkilərində isə Codi Hays Tramp tərəfindən dəstəklənmişdir.[103] Bununla belə, Kemp və Raffensperger ilkin seçkilərdə qələbə qazanmışdır.[104]

Senator Liza Murkovski Trampın ikinci impiçment məhkəməsində onu təqsirli bilən yeganə senator olmuş və dəfələrlə “böyük y,alan”a qarşı çıxmışdır. O, 2022-ci ildə yenidən seçilmişdir. Digər altı senatorun mandat müddətinin ya 2024-cü və ya 2026-cı ildə başa çatacağı müəyyən edilmişdir, ya da onlar təkrar seçilməkdən könüllü imtina etmişdilər. Murkovski Senat Respublikaçı Partiyası və Demokrat senator Co Mançinin dəstəyini almış, lakin Alyaska Respublikaçı Partiyası Trampın dəstəklədiyi Kelli Tşibakanı müdafiə etmişdir.[105]

Mühafizəkar nəşriyyatçı Rupert Merdok 2021-ci ilin noyabrında prezident seçkilərinin guya saxtalaşdırılması üzərində qurulmuş strategiyanı tənqid etmişdir. Onun fikrinə görə, ABŞ-də təhsil, sosial təminat və iqtisadi imkanlarla bağlı aparılan siyasi müzakirələr mühüm xarakter daşıyır və mühafizəkarların bu müzakirələrdə fəal iştirak etməsi vacibdir, lakin o, Trampın keçmişə yönəlmiş siyasi mövqeyinin bu prosesə mane ola biləcəyini qeyd etmişdir.[106]

Bununla belə, Merdokun media şirkətinə daxil olan "The Wall Street Journal" qəzetində Donald Trampın redaksiyaya məktubu dərc edilmişdir. Məktubda Tramp 2020-ci il prezident seçkilərinin saxtalaşdırıldığına dair iddialarını təqdim etmişdir. Bu addım qəzetin Trampa platforma yaratması kimi qiymətləndirilmiş və buna görə tənqid edilmişdir. Redaksiya heyəti qərarı əsaslandırmış və bildirmişdir ki, Tramp "The Wall Street Journal"da olmasa belə öz konspirasiya narrativini istənilən halda yayacaq.[107]

2020-ci il seçkilərində səsvermə maşınlarını təmin edən "Dominion Voting Systems" şirkəti Tramp və tərəfdarlarının "böyük yalan" texnikası nəticəsində seçkini saxtalaşdırdıqlarını iddia etmiş, dörd böyük məhkəmə iddiası qaldırmışdır. Trampın vəkillərindən Rudi Culiani bildirmişdir ki, "Dominion" şirkətindən 1,3 milyard ABŞ dolları tələb etmiş və iddia etmişdir ki, "o və tərəfdarları "böyük yalanı" hazırlayıb yaymış, bu isə milyonlarla insanı "Dominion"un səs oğurladığını və seçkini saxtalaşdırdığını inanmağa vadar etmişdir".[108] Ayrı olaraq, "Dominion Voting Systems" şirkəti "Fox News Network" şəbəkəsijə qarşı 1,6 milyard ABŞ dolları dəyərində iddia qaldırmışdır.[109] Məhkəmə araşdırmaları zamanı "Fox News"un daxili kommunikasiya sənədləri açılmış və müəyyən olunmuşdur ki, aparıcılar və yüksək səviyyəli rəhbərlər saxta məlumatların yayıldığından xəbərdar olmuş, amma maliyyə gəlirləri üçün bunu davam etdirmişdilər. 18 aprel 2023-cü ildə "Fox News" şəbəkəsi "Dominion"a 788 milyon ABŞ dolları ödəməyi qəbul etmişdir. "CNN" bunu "Böyük yalanın böyük qiyməti" kimi təsvir etmişdir.[110][111] "Dominion" həmçinin, digər iki televiziya şəbəkəsinə, "Newsmax" və "One America News Network" 1,6 milyard ABŞ dolları, həmçinin "My Pillow" və onun baş direktoru Mayk Lindellə 1,2 milyard ABŞ dolları dəyərində iddia qaldırmışdır.[112]

25 aprel 2023-cü ildə "CNN" xəbər verdiyi kimi, Tramp 2020-ci il seçkiləri ilə bağlı yeni saxta iddia səsləndirmişdir . "Tramp xüsusi olaraq qeyd etmişdir ki, Bayden 2020-ci ildə ABŞ dairələrinin beşdə birindən azında Trampdan daha çox səs əldə etmişdir". Sonra Tramp əlavə etmişdir: "Heç belə bir şey olmamışdı. Adətən çox bərabər olur, amma qalib həmişə ən çox dairəyə sahib olur". Bu açıqlama "tam saxtakarlıq" kimi qiymətləndirilmişdir. Bill Klinton (1992-ci və ABŞ-də prezident seçkiləri (1996)-cı illər) və Barak Obama (2008-ci və 2012-ci illər) hər iki halda "qələbələrində dairələrin azlığını" qazanmışdılar.[113]

28 iyul 2023-cü ildə federal məhkəmə hakimiyyəti Trampın "CNN"ə qarşı 2022-ci ilin oktyabrında qaldırdığı iddianı rədd etmiş və bildirmişdir ki, "CNN"in Trampın seçki saxtakarlığı iddiaları barədə "böyük yalan" terminindən bir neçə dəfə istifadə etməsi hüquqi cəhətdən təqib edilə biləcək difamasiya yaratmır. Hakim qeyd etmişdir ki, "CNN"in bəyanatları fikri ifadədir və fakt kimi yoxlanıla bilən deyil. Hakim əlavə etmişdir ki, "heç bir məntiqli izləyici Trampın yəhudilər və ya digər qrupların qətliamına çağırdığını düşünməz". İddia qərəzsiz şəkildə rədd edilmişdir və bu o deməkdir ki, Tramp eyni əsasla yenidən məhkəməyə müraciət edə bilməz.[114]

Bəzi Respublikaçı siyasətçilər öz ştatlarında yeni seçki qanunları tətbiq etmişdilər. Məsələn, yeni seçki qanunları poçtla səsverməni çətinləşdirmişdir, çünki xüsusilə Demokratlar poçtla səs verirdilər. Tramp iddia etmişdir ki, seçki saxtakarlığı ilk növbədə poçtla göndərilən seçki bülletenləri vasitəsilə həyata keçirilmişdir.[115]

ABŞ tarixində ilk dəfə olaraq bir prezidentliyə namizəd seçkilərdəki məğlubiyyətini etiraf etməkdən imtina etmişdi. Donald Trampın bu misilsiz hərəkətinin nəticəsi böyük legitimlik böhranı olmuşdur. Britaniyalı politoloq Con L. Kempbell bunu seçkilərin etibarlılığına siyasi inamın “legitimlik əriməsi” yaşadığını bildirmiş və bunu bir böhran kimi xarakterizə etmişdir. 2020-ci ildə amerikalı seçicilərin yalnız 40 faizi ABŞ-də seçkilərin ədalətli olduğunu düşünür, təxminən 60 faizi isə bu suala mənfi cavab verirdi. Kempbell hesab etmişdir ki, “böyük yalan”ın ABŞ siyasi sisteminə vurduğu zərər uzun müddət davam edəcəkdir.[116]

Respublikaçılar Partiyası üçün nəticələr də narahatedici olaraq səviyyələndirilmişdir. Partiyanın çoxlu sayda nümayəndəsi Donald Trampın nankor Respublikaçılara qarşı apardığı intiqam kampaniyasını da nəzərə almış və ona dəstək göstərmişdir. Respublikaçılar Partiyası Trampın partiyası olaraq qalmışdır. Amerikalı politoloq Qari C. Ceykobsonun fikrinə görə, bununla Respublikaçılar Partiyası sosial-mühafizəkar mövqeyə, "İlk növbədə Amerika]]" şüarı altında ağdərili milliyyətçiliyinə, elitalara və elmə qarşı çıxış edən bir siyasi xəttə sadiqlik nümayiş etdirmişdir. Bu mövqe ABŞ-də müəyyən dairələrdə böyük tərəfdar toplamışdır, lakin bu, əksəriyyət təşkil etmir. Ceykobson bildirmişdir ki, belə bir partiya ölkə üçün də problematikdir. İkipartiyalı sistemdə əgər bir partiyanın əhəmiyyətli bloku əsas faktları inkar edir və rəqib partiyaya qarşı yönəlmiş konspirasiya nəzəriyyələrinə əsaslanırsa, idarəetmə çətinləşir. Respublikaçı liderlər Konqresdə əvvəlki kimi birgə həll yolları axtarmağa hazırdırlar, lakin partiya daxilində hökumətə açıq düşmən münasibət bəsləyən və hər cür kompromisi satqınlıq kimi qiymətləndirən təmsilçilər onların fəaliyyətinə mane olur. Bu, partiyanı struktur baxımından Demokratlara qarşı fundamental müxalif mövqeyə həmişəlik bağlamış olur.[117]

2024-cü il ABŞ seçkiləri ərəfəsində “böyük yalan” narrativinə inanan 26 respublikaçı namizəd 19 ştatda seçkiyə nəzarət və seçki idarəçiliyi ilə bağlı səlahiyyətli vəzifələrdə (qubernator, baş prokuror və dövlət katibi) fəaliyyət göstərmişdir.[118]

Azərbaycan–Ermənistan münaqişəsində

Böyük yalan anlayışı Azərbaycan–Ermənistan münaqişəsi fonunda tərəflərin informasiya müharibəsində tez-tez istifadə olunan propaqanda üsullarından biri kimi təqdim olunur. Müxtəlif beynəlxalq və regional mənbələrdə Azərbaycanın və Ermənistanın bir-birini həqiqətləri təhrif etməkdə, tarixi faktları saxtalaşdırmaqda və ictimai rəyi yanıltmaqda ittiham etdiyi hallara rast gəlinir.[119][120]

Azərbaycan tərəfi dəfələrlə bəyan etmişdir ki, Ermənistan beynəlxalq ictimaiyyəti çaşdırmaq məqsədilə "böhtan xarakterli" və "tamamilə yalan" bəyanatlar yayır. Azərbaycan tərəfi bu cür iddiaların sülh danışıqlarını pozduğunu, qarşılıqlı inamsızlığı dərinləşdirdiyini və Ermənistanın "propaqanda maşını" kimi fəaliyyət göstərdiyini vurğulamışdır.[121][122] Eyni zamanda, Azərbaycan rəsmiləri Ermənistanın Azərbaycanın guya hərbi əməliyyatlara hazırlaşması barədə iddialarını da "absurd" adlandırmış və onları beynəlxalq aləmdə təəssürat yaratmaq üçün qurulan "böyük yalan" nümunəsi kimi qiymətləndirmişdir.[123]

Digər tərəfdən, Ermənistan mediası və siyasi dairələri Azərbaycan hakimiyyətini də oxşar üsullardan istifadə etməkdə günahlandırır. Məsələn, Ermənistan hökuməti və analitiklər Azərbaycan rəhbərliyinin BMT Baş Assambleyasında etdiyi bəyanatları "bütün dünyaya yalan danışmaq" kimi qiymətləndirmiş, beynəlxalq müşahidəçilər isə bu çıxışlarda təqdim edilən bəzi iddiaları "uydurma narrativlər" adlandırmışdır.[124][125] Bundan əlavə, media təhlillərində Azərbaycanın dezinformasiya kampaniyaları vasitəsilə faktları manipulyasiya etdiyi, o cümlədən beynəlxalq auditoriyaya yönəlmiş "sistemli təhriflər" həyata keçirdiyi vurğulanır.[126]

Xocalı qətliamının inkarı — qətliamın ya azərbaycanlılar tərəfindən törədildiyini, ya da heç bir mülki şəxsin öldürülmədiyini iddia etməklə ifadə olunur və bu mövqe erməni ictimaiyyəti, rəsmiləri və təşkilatları arasında geniş yayılmışdır.[127][128][129][130] İsrail Yaxın Şərq Siyasəti Araşdırmaları Mərkəzinin aparıcı media təhlilçisi Reyçel Avrahamın sözlərinə görə, Ermənistanın Xocalı qətliamını tanımaması bölgədə sülh üçün "maneə" rolunu oynayır və "həmin insanlığa qarşı cinayəti törətmiş dövlət" öz hərəkətlərinə görə məsuliyyəti üzərinə götürməkdən hələ də imtina edir.[131] Bu günə qədər Xocalıda baş vermiş qətliamla bağlı heç kim məsuliyyətə cəlb edilməmişdir.[132]

2019-cu ilin noyabrında Ermənistanın Baş naziri Nikol Paşinyan hadisəni "aşkar yalan" adlandırmış, onun "azərbaycanlıların özləri tərəfindən həyata keçirildiyini" iddia etmişdir. Buna baxmayaraq, "Human Rights Watch" təşkilatının araşdırmaları mülki əhalinin ölümünə birbaşa olaraq Qarabağdakı erməni qüvvələrinin məsuliyyət daşıdığını təsbit etmişdir.[128][133] Erməni Milli Komitəsi – Amerika, Ermənistan Siyasi Elmlər Assosiasiyası və Erməni Milli Komitəsi – Avstraliya kimi təşkilatlar da Xocalı soyqırımını "təbliğat" və "uydurma" adlandırmışdılar.[134][135][136][137]

Son illərdə "Qərbi Azərbaycan" anlayışı ətrafında mübahisələr də "böyük yalan" kontekstində şərh edilmişdir. Bəzi mənbələr bu narrativin seçmə tarixi faktlarla siyasi təzyiq aləti kimi istifadə olunduğunu qeyd etmişdir.[138][139] Eyni zamanda, Azərbaycan tərəfi isə Ermənistanı tarixi saxtalaşdırmaqda və bu yolla sülh prosesinə mane olmaqda ittiham edir.[140]

Mövzu üzrə aparılan müşahidələr göstərmişdir ki, "böyük yalan" yalnız yalan məlumatların yayılması ilə məhdudlaşmır, həm də bu məlumatların təkrar-təkrar vurğulanması, emosional çalarlarla təqdim olunması və beynəlxalq ictimaiyyəti hədəfləməsi ilə xarakterizə olunur. Müxtəlif mənbələrdə qeyd edilmişdir ki, həm Ermənistan, həm də Azərbaycan tərəflərinin bu cür strategiyalara əl atması regionda qarşılıqlı inamın zəifləməsinə, sülh təşəbbüslərinin ləngiməsinə və tarixi faktların obyektiv dəyərləndirilməsinə mane olur.[141][142][143][144][145]

Çində

Uyğur soyqırımı kontekstində Çin Xalq Respublikası hökuməti dəfələrlə beynəlxalq ictimaiyyətə bölgədə insan haqları pozuntularının baş vermədiyini, uyğurların dini və mədəni hüquqlarının tam şəkildə qorunduğunu bəyan etmişdir.[146][147] Odur ki, Çin Xalq Respublikası Şərqi Türküstan ərazisində insan haqları pozuntularına dair ittihamları "düşmən qüvvələrin böyük yalanı" adlandırmışdır.[148][149][150]

Bu bəyanatlar beynəlxalq təşkilatların və insan haqları qruplarının təqdim etdiyi sübutlarla ziddiyyət təşkil edir. Beynəlxalq müşahidəçilər və insan haqları təşkilatları Çin hökumətinin uyğurlara qarşı siyasətlərini soyqırımı əlamətləri göstərən tədbirlər kimi qiymətləndirmişlər. Məsələn, ABŞ Holokost Memorial Muzeyi və digər təşkilatlar Çinin uyğur etnik azlığına qarşı məcburi əmək, mədəni və dini hüquqların məhdudlaşdırılması və təzyiq siyasətlərini soyqırım əlamətləri kimi təqdim ediblər[151][152]

Bəzi media və təhlil mənbələri qeyd etmişdilər ki, Çin hökumətinin bu ittihamları rədd etməsi və əks arqumentlər təqdim etməsi “böyük yalan” texnikasının tipik nümunəsidir. Bu texnikaya görə, yalan və ya təhrif edilmiş məlumat kütləvi şəkildə təkrar-təkrar təqdim olunur, emosional çalarlarla təqdim edilir və beynəlxalq auditoriyaya yönəlir. Burada məqsəd həqiqətin əksinə ictimai rəy formalaşdırmaqdır.[153][154] Bu strategiya uyğur soyqırımı ilə bağlı beynəlxalq debatlarda geniş əks-səda doğurmuşdur.[147]

Təhlili

Psixoloqlar və psixiatrlar bu texnikanın niyə işlədiyini müxtəlif cür izah edirlər. Ramani Durvasula qeyd etmişdir ki, "böyük yalan" davamlı təkrar nəticəsində özünəməxsus "sübut bazasına" çevrilir. İnsanlar onu kifayət qədər eşitdikdə həqiqət kimi qəbul edirlər.[155] Miriam Bovers-Abbott vurğulayır ki, təkrar yalnız sözlərin deyil, ideyanın müxtəlif formalarda təqdimatı ilə möhkəmlənməlidir. Kliniki psixoloq Mett Blançard isə siyasi təbliğatda "yeni formalı köynəklər, şlyapalar və bannerlər" kimi elementlərin böyük yalanın yayılmasına xidmət etdiyini bildirir.[155]

Psixiatr Bendi Zenobiya Li və digərləri insanların böhran anlarında təkrar olunan, lakin real olmayan iddialara inanmağa daha çox meylli olduğunu qeyd edirlər. Sosial medianın təsiri yalanın geri çəkilməsini çətinləşdirir, çünki səhv mövqedən imtina ictimai zəiflik kimi qəbul edilir. Bu, insanların yanlış bəyanatlarda inadkarlığını artırır.[155]

Psixoloqlar Ramani Durvasula, Met Blaşard və Bendi Zenobiya Li hesab edirlər ki, “böyük yalana” inanan şəxsi təkcə faktiki dəlillərin təqdim olunması ilə inandırmaq çox çətindir. Durvasulanın fikrinə görə, tənqidi düşünmə bacarıqlarının inkişafı vacibdir. O yazmışdır ki, "bu, yalnız təsdiqləyici xəbərləri təqdim edən alqoritmlərin ləğv olunması, insanların isə fərqli baxış bucaqları təqdim edən məlumat və hekayələrlə tanış olmas, bu mövzuların müzakirəsi üçün təhlükəsiz məkanların yaradılması fərqli fikirlərə malik şəxslərlə mədəni diskursun təşviq olunması, inanclar üst-üstə düşməsə belə (məsələn, ailə sevgisi kimi) ortaq dəyərləri tapmağı insanlara öyrətmək deməkdir".[155]

Blaşard qeyd etmişdir ki, “böyük yalanı” yayanlar yalnız öz tərəfdarlarının gözündə ən böyük qorxuları – hesabvermə ilə üzləşdikləri halda nüfuzdan düşə bilərlər. Onlar seçkidə uduzmalıdırlar, qanunu pozanda həbs olunmalıdırlar, hər bir böhtana görə məhkəməyə verilməlidirlər, açıq cəmiyyətin təqdim etdiyi bütün hüquqi vasitələrlə təqib olunmalıdırlar. Ən əsası, onlar zəif görünməlidirlər. Buna baxmayaraq, bu halda şəxsi, psixoloji, siyasi və ya maliyyə baxımından bu yalanlara inanmaqda fayda görmüş milyonlarla insan üçün həmin yalanların faydası itəcək". Li vurğulamışdır ki, birini “böyük yalandan” çəkindirmək istəyərkən onu müdafiə mövqeyinə salmaq olmaz: "Əvvəlcə insanları bu yalana inandıran emosional həssaslığı aradan qaldırmaq lazımdır. Kütlələr üçün bu, adətən dünyada özünə yer tapa bilməməyin ağrısıdır və sosial-iqtisadi bərabərsizlik bunu daha da dərinləşdirir. Tibbi xidmət, təhsil, dolanışıq imkanı və digər ləyaqət vasitələrindən məhrumluq cəmiyyəti psixoloji cəhətdən onlardan sui-istifadə etməyə çalışan qüvvələr qarşısında həssas edir".[155]

Populyar mədəniyyətdə

Corc Oruellin "1984" romanında təqdim etdiyi "ikili düşüncə" anlayışı “böyük yalan” nəzəriyyəsinə əsaslanmışdır. Bu anlayış çərçivəsində müəyyən edilən terminlərdən biri “qara-ağ” sözüdür. Bu söz, yenidil terminləri kimi, iki zidd mənaya malikdir və əks tərəfə tətbiq olunduqda, açıq faktlara baxmayaraq qaranın ağ olduğunu iddia etmək vərdişini ifadə edir.[156]

Romanda həmçinin qeyd olunmuşdur ki, qəsdən yalan söyləmək və eyni zamanda ona inanmaq, əlverişsiz faktları unutmaq və lazım gəldikdə onları yenidən xatırlamaq, obyektiv reallığın mövcudluğunu inkar etmək və inkar edilən reallığı nəzərə almaq prosesi “ikili düşüncənin” mərkəzi komponenti kimi vacibdir. Bu yanaşma siyasi manipulyasiya və ideoloji nəzarət mexanizmlərinin ədəbi təsvirinə nümunə təşkil etmişdir.[156]

Aktyor Riçard Belzer özünün "NUO-lar, Kennedilər və Elvis: İnanmaq üçün dəli olmağa lüzum olmayan konspirasiyalar" kitabında “böyük yalan” anlayışını belə müəyyən etmişdir: "əgər kifayət qədər böyük bir yalan söyləyirsinizsə və onu kifayət qədər tez-tez təkrar edirsinizsə, insanlar dediklərinizin tamamilə mənasız olmasına baxmayaraq, siz həqiqəti söyləyirsiniz deyə inanacaqlar".[157]

2022-ci ilin may ayında amerikalı rejissor Dineş D'Souza tərəfindən "2000 köstəbək" adlı sənədli film nümayiş etdirilmişdir. Film seçkilər zamanı pulla tutulmuş şəxslərin bülletenləri qanunsuz şəkildə toplayaraq seçki qutularına yerləşdirməsi iddiasına əsaslanmışdır. Buna baxmayaraq, "Associated Press" xəbər agentliyinin qiymətləndirməsinə görə, film səhv fərziyyələrə, anonim məlumatlara və mobil telefonların yerləşmə göstəricilərinin düzgün olmayan təhlilinə istinad etmişdir. Bu cür məlumatın dəqiqliyi konkret şəxsin bülleten atıb-atmadığını sübut etmək üçün yetərli hesab edilməmiş, nəticədə sübutlar zəncirində ciddi boşluqların mövcud olduğu bildirilmişdir.[158]

Müstəqil fakt yoxlama platforması "FactCheck.org" filmə təqdim olunan sübutları ehtimallara əsaslanan kimi dəyərləndirmiş və saxtalaşdırılmış bülletenlərin mövcudluğunu təsdiq edən faktların tapılmadığını qeyd etmişdir.[159] "The Washington Post" filmi “indiyədək irəli sürülmüş ən az inandırıcı seçki saxtakarlığı nəzəriyyəsi” kimi xarakterizə etmiş, onun sübut zənciri qura bilmədiyini vurğulamışdır. Bu baxışlar əsasında film seçki saxtakarlığı iddialarını əsaslandırmaq üçün etibarlı mənbə kimi qəbul edilməmişdir.[160]

İstinadlar

  1. ↑ "The Big Lie | Definition of The Big Lie by Oxford Dictionary on Lexico.com also meaning of The Big Lie". Lexico Dictionaries | English (ingilis). 22 yanvar 2021 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 yanvar 2021.
  2. ↑ "Definition of Big Lie". Merriam-Webster. İstifadə tarixi: 13 iyun 2021.
  3. ↑ 1 2 Higgins, Andrew. "The Art of the Lie? The Bigger the Better – Lying as a political tool is hardly new. But a readiness, even enthusiasm, to be deceived has become a driving force in politics around the world, most recently in the United States". The New York Times. 10 yanvar 2021. İstifadə tarixi: 10 yanvar 2021. Mr. Trump has outraged his political opponents and left even some of his longtime supporters shaking their heads at his mendacity. In embracing this big lie, however, the president has taken a path that often works – at least in countries without robustly independent legal systems and news media along with other reality checks.
  4. ↑ 1 2 Rutenberg, Jim; Becker, Jo; Lipton, Eric; Haberman, Maggie; Martin, Jonathan; Rosenberg, Matthew; Schmidt, Michael S. "77 Days: Trump's Campaign to Subvert the Election – Hours after the United States voted, the president declared the election a fraud – a lie that unleashed a movement that would shatter democratic norms and upend the peaceful transfer of power". The New York Times. 31 yanvar 2021. İstifadə tarixi: 1 fevral 2021.
  5. ↑ "Trump Knew He Lost The Election Before He Decided He Didn't, Says Aide". HuffPost. 20 iyun 2022.
  6. ↑ Mike DeBonis and Jacqueline Alemany. "Trump sought to lead armed mob to Capitol on Jan. 6, aide says". The Washington Post. 28 iyun 2022.
  7. ↑ Harb, Ali; Glasse, Jennifer. "Jan 6 panel pushes to link Trump to Capitol violence – a timeline". www.aljazeera.com. 12 iyul 2022.
  8. ↑ "What Trump Knew". Time.
  9. ↑ Hitler, Adolf. Mein Kampf. Murphy, James tərəfindən tərcümə olunub. 21 mart 1939. 24 iyul 2008 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 avqust 2008 – Project Gutenberg vasitəsilə.
  10. ↑ James, Edwin L. "Hitler's Biggest Lie; The Fuehrer's lies are legion and colossal; his biggest is that Germany was not beaten in 1918. Hitler may be planning to use that lie again. Whatever Hitler's purpose in taking up the lie of an undefeated Germany, the record of the collapse is clear. Hitler's Biggest Lie". The New York Times. 11 aprel 1943. İstifadə tarixi: 6 dekabr 2020.
  11. ↑ 1 2 Bittner, Jochen. "1918 Germany Has a Warning for America – Donald Trump's "Stop the Steal" campaign recalls one of the most disastrous political lies of the 20th century". The New York Times. 30 noyabr 2020. İstifadə tarixi: 3 fevral 2021.
  12. ↑ Herf, Jeffrey. The Jewish Enemy: Nazi Propaganda During World War II And the Holocaust. Cambridge, MA: Harvard University Press. 2006. səh. 211. ISBN 978-0674038592.
  13. ↑ Herf, Jeffrey. "The "Jewish War": Goebbels and the Antisemitic Campaigns of the Nazi Propaganda Ministry". Holocaust and Genocide Studies. 19. 2005: 51–80. doi:10.1093/hgs/dci003.
  14. ↑ Jacobson, Zachary Jonathan. "Many are worried about the return of the 'Big Lie.' They're worried about the wrong thing". The Washington Post. 21 may 2018.
  15. ↑ Goebbels, Joseph. Die Zeit ohne Beispiel. Munich: Zentralverlag der NSDAP. 12 yanvar 1941. 364–369. Das ist natürlich für die Betroffenen mehr als peinlich. Man soll im allgemeinen seine Führungsgeheimnisse nicht verraten, zumal man nicht weiß, ob und wann man sie noch einmal gut gebrauchen kann. Das haupt-sächlichste englische Führungsgeheimnis ist nun nicht so sehr in einer besonders hervorstechenden Intelligenz als vielmehr in einer manchmal geradezu penetrant wirkenden dummdreisten Dickfelligkeit zu finden. Die Engländer gehen nach dem Prinzip vor, wenn du lügst, dann lüge gründlich, und vor allem bleibe bei dem, was du gelogen hast! Sie bleiben also bei ihren Schwindeleien, selbst auf die Gefahr hin, sich damit lächerlich zu machen.
  16. ↑ Beck, Eldad. "Was uns der Großmufti erzählt. Eldad Beck über Jerusalem und den Zweck palästinensischer Lügengeschichten". Jüdische Allgemeine. 26 oktyabr 2015.
  17. ↑ Bytwerk, Randall. "False Nazi Quotations". German Propaganda Archive. 2008. İstifadə tarixi: 2 aprel 2021.
  18. ↑ Hitler and Psychohistory Hans W. Gatzke, The American Historical Review, Vol. 78, No. 2 (Apr., 1973), pp. 394–401.
  19. ↑ Langer, Walter C. "A Psychological Analysis of Adolph Hitler" (PDF). CIA.gov. səh. 46. 1 avqust 2020 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 28 yanvar 2022.
  20. ↑ Moore, Herbert; Barrett, James W., redaktorlar Who Killed Hitler?. W. F. Heimlich (foreword). New York: The Booktab Press. 1947. 131, 136, 138. So well has the plan worked that few people can now be found anywhere who are convinced that Hitler is dead. It is one more example of the fine art of falsehood and half-truth which the Germans under Goebbels perfected with such bewildering success. It is still another example of the dependable results that can be obtained by psychological strategists in totalitarian countries who can at will use the technique of the notorious 'Philosophy of the As If' in spreading gigantic lies. By such techniques, they are able to influence vast numbers of people to disbelieve the truth long after the facts and circumstances have been authenticated.
  21. ↑ Bezymenski, Lev. The Death of Adolf Hitler (1st). New York: Harcourt, Brace & World. 1968. 68–69.
  22. ↑ "Ревизионизм холокоста". 11 лютого 2010 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 серпня 2011.
  23. ↑ Комлев, Н. Г. Словарь иностранных слов. ЭКСМО. 2006. 672. ISBN 5-699-15967-3.
  24. ↑ "Отрицание холокоста: история и современные тенденции". 18 September 2007 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 серпня 2011.
  25. ↑ "Кто забыл арабов — «праведников народов мира»?". scepsis.ru. 14 oktyabr 2011 tarixində arxivləşdirilib.
  26. ↑ "Ахмадинежад вновь заявил, что Холокост — ложь". 6 жовтня 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 серпня 2011.
  27. ↑ Klei, Aaron. "Holocaust a lie". Al-Liwaa Al-Islami. 4 avqust 2004 – WorldNetDaily.com vasitəsilə.
  28. ↑ "Ахмадинеджад: Холокост — самая большая ложь в истории человечества". news.nswap.info. 6 oktyabr 2014 tarixində arxivləşdirilib (#archive_missing_url). (#cite_web_url)
  29. ↑ "Т. Блэр ввел войска в Ирак под давлением масонов?]". kiev1. 4 sentyabr 2013 tarixində arxivləşdirilib.
  30. ↑ "Iran Spokesman Calls Holocaust a «Big Lie»". 1 mart 2009 tarixində arxivləşdirilib – Fox News vasitəsilə.
  31. ↑ "Holocaust revisionist's lawyer jailed". davidduke. 22 noyabr 2010 tarixində arxivləşdirilib.
  32. ↑ "German Neo-Nazi Lawyer Sentenced for Denying Holocaust". Deutsche Welle. 7 avqust 2009 tarixində arxivləşdirilib.
  33. ↑ "Holocaust revisionist's lawyer jailed". 20 October 2010 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 жовтня 2010.
  34. ↑ "Iran: Neonazis eilen Teheran zu Hilfe". Die Presse. 27 dekabr 2005.
  35. ↑ Dolot, Miron. Execution by Hunger: The Hidden Holocaust. W. W. Norton & Company. 1985. səh. xv. ISBN 0-393-30416-7.. ISBN 978-0-393-30416-9
  36. ↑ Richard Pipes, Russia Under the Bolshevik Regime, Vintage books, Random House Inc., New York, 1995, ISBN 0-394-50242-6, pages 235–236.
  37. ↑ "Famine denial". The Ukrainian Weekly. 14 iyul 2002. 24 fevral 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 noyabr 2015.
  38. ↑ Shelton, Dinah. Encyclopedia of genocide and crimes against humanity. Macmillan Reference. 2005. səh. 1055. ISBN 978-0-02-865850-6. İstifadə tarixi: 5 noyabr 2015 – Google Books vasitəsilə. The Soviet Union dismissed all references to the famine as anti-Soviet propaganda. Denial of the famine declined after the Communist Party lost power and the Soviet empire disintegrated.
  39. ↑ Member, Acton Staff. "Russia still denies the Holodomor was 'genocide'". Acton Institute. 25 sentyabr 2025.
  40. ↑ "Holodomor". College of Liberal Arts.
  41. ↑ "Andrii Kozytskyi's monograph "The Big Lie" was presented at Ivan Franko National University".
  42. ↑ Conquest, Robert. The Harvest of Sorrow: Soviet Collectivization and the Terror-Famine. Oxford University Press. 1987. 308. ISBN 0-19-505180-7. [1] Arxivləşdirilib 2014-01-03 at the Wayback Machine
  43. ↑ H. Cummings, Richard. "Crusade for Freedom: Rallying Americans Behind". Radio Free Europe. 2010. Hostile and negative reactions to Operation Focus by the Communist regimes in Czechoslovakia and Hungary were also ... Crusade President William A. Greene announced that a 121⁄2 minute film “The Big Lie” was being distributed to ...
  44. ↑ Protocols of the Elders of Zion: A Fabricated 'historic' Document (Hesabat). U.S. Senate Committee on the Judiciary, Subcommittee to Investigate the Administration of the Internal Security Act. 1964. İstifadə tarixi: 22 fevral 2022.
  45. ↑ Nelson, Joshua. "Bill Barr: 'Big lie' about Russian collusion tied Trump's hands in dealing with Putin". Fox News. 9 mart 2022.
  46. ↑ "Newt Gingrich: The true cost of the collusion lie | Opinion". Newsweek. 10 aprel 2019.
  47. ↑ Campbell, John L. Institutions under Siege. Donald Trump’s Attack on the Deep State. Cambridge &New York: Cambridge University Press. 2023. səh. 46 f. ISBN 978-1-009-17018-5.
  48. ↑ Campbell, John L. Institutions under Siege. Donald Trump’s Attack on the Deep State. Cambridge &New York: Cambridge University Press. 2023. səh. 50 f. ISBN 978-1-009-17018-5.
  49. ↑ Beer, Tommy. "Here's Everything Trump Has Said About Refusing To Give Up Power". Forbes.
  50. ↑ Campbell, John L. Institutions under Siege. Donald Trump’s Attack on the Deep State. Cambridge &New York: Cambridge University Press. 2023. səh. 52 f. ISBN 978-1-009-17018-5.
  51. ↑ 1 2 Blake, Aaron. "Conservatives try to commandeer 'the big lie'". The Washington Post. 5 aprel 2021. İstifadə tarixi: 5 may 2021.
  52. ↑ Morgan, David. "Trump 'poisoning' democracy with 'big lie' claim – key House Republican". Reuters. 3 may 2021. İstifadə tarixi: 7 iyun 2021.
  53. ↑ Bowden, John. "Wall Street Journal editorial: Conservatives 'could live to regret' Trump emergency declaration". The Hill. 11 yanvar 2019. İstifadə tarixi: 8 fevral 2022.
  54. ↑ Schnell, Mychael. "McConnell's office knocks Democrats over 'the left's Big Lie'". The Hill (ingilis). 10 yanvar 2022. 10 yanvar 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 yanvar 2022.
  55. ↑ Block, Melissa. "The clear and present danger of Trump's enduring 'Big Lie'". National Public Radio. 23 dekabr 2021. İstifadə tarixi: 23 dekabr 2021.
  56. ↑ Multiple sources:
    • Corasaniti, Nick. "Republicans Aim to Seize More Power Over How Elections Are Run". The New York Times. 24 mart 2021.
    • "GOP lawmakers seek greater control over local elections". Associated Press. 20 aprel 2021.
    • Epstein, Reid J. "Wisconsin Republicans Push to Take Over the State's Elections". The New York Times. 19 noyabr 2021.
    • Amy Gardner; Tom Hamburger; Josh Dawsey. "Trump allies work to place supporters in key election posts across the country, spurring fears about future vote challenges". The Washington Post. 29 noyabr 2021.
    • Jennifer Medina; Nick Corasaniti; Reid J. Epstein. "Campaigning to Oversee Elections, While Denying the Last One". The New York Times. 30 yanvar 2022.
    • "6 in 10 Americans say U.S. democracy is in crisis as the 'Big Lie' takes root". NPR. 3 yanvar 2022.
    • "In Bid for Control of Elections, Trump Loyalists Face Few Obstacles". New York Times. 15 dekabr 2021.
    • "Trump's Big Lie is changing the face of American politics". CNN. 16 sentyabr 2021.
    • "Trump loyalists form alliance in bid to take over election process in key states". The Guardian. 13 yanvar 2022. The disclosure that extremist Republicans dedicated to election subversion have formed a network was first revealed by Steve Bannon, Trump’s former chief strategist in the White House who is spearheading a “precinct-by-precinct” movement to inject far-right activists into local elected office. Marchant disclosed the alliance on Bannon’s War Room podcast. The revelation can only heighten jitters about the fragile state of American democracy. An NPR analysis of 2022 secretary of state races across the country found that at least 15 candidates have adopted Trump’s big lie.
  57. ↑ Dale, Daniel. "Trump is doing more lying about the election than talking about any other subject". CNN. 12 iyun 2021. 16 iyun 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 sentyabr 2024. Similar graphic in source attributed to Janie Boschma, CNN.
  58. ↑ Yourish, Karen; Smart, Charlie. "Trump's Pattern of Sowing Election Doubt Intensifies in 2024". The New York Times. 24 may 2024. 24 may 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 sentyabr 2024.
  59. ↑ Multiple sources:
    • Stelter, Brian. "'Firehose of falsehood:' How Trump is trying to confuse the public about the election outcome". CNN. 30 noyabr 2020. İstifadə tarixi: 16 sentyabr 2024.
    • Maza, Carlos. "Why obvious lies make great propaganda". Vox. 31 avqust 2018. İstifadə tarixi: 16 sentyabr 2024.
    • Zappone, Chris. "Donald Trump campaign's 'firehose of falsehoods' has parallels with Russian propaganda". The Sydney Morning Herald. 12 oktyabr 2016. İstifadə tarixi: 16 sentyabr 2024.
    • Harford, Tim. "What magic teaches us about misinformation". Financial Times. 6 may 2021. 10 dekabr 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 sentyabr 2024.
    • Clifton, Denise. "Trump's nonstop lies may be a far darker problem than many realize". Mother Jones. 3 avqust 2017. İstifadə tarixi: 16 sentyabr 2024.
    • Ellefson, Lindsey. "'Morning Joe' Rips Trump for 'Firehose of Falsehoods' and 'Nazi-Like Propaganda' on COVID". TheWrap. 17 dekabr 2020. İstifadə tarixi: 16 sentyabr 2024.
  60. ↑ 1 2 Block, Melissa. "Can The Forces Unleashed By Trump's Big Election Lie Be Undone?". NPR. 16 yanvar 2021. İstifadə tarixi: 3 mart 2021.
  61. ↑ Yoon, Robert. "Trump's drumbeat of lies about the 2020 election keeps getting louder. Here are the facts". Associated Press. 27 avqust 2023. İstifadə tarixi: 16 sentyabr 2024.
  62. ↑ Qiu, Linda. "Fact-Checking the Breadth of Trump's Election Lies". The New York Times. 17 avqust 2023. İstifadə tarixi: 16 sentyabr 2024.
  63. ↑ Dale, Daniel. "21 Donald Trump election lies listed in his new indictment". CNN. 3 avqust 2023. İstifadə tarixi: 16 sentyabr 2024.
  64. ↑ "Join | Donald J. Trump For President 2024". www.donaldjtrump.com.
  65. ↑ USA: Trump-Team log wissentlich über »gestohlene Wahl«. Der Spiegel. 2021.
  66. ↑ https://www.nytimes.com/2021/09/21/us/politics/trump-dominion-voting.html
  67. ↑ Campbell, John L. Institutions under Siege. Donald Trump’s Attack on the Deep State. Cambridge &New York: Cambridge University Press. 2023. səh. 53 f. ISBN 978-1-009-17018-5.
  68. ↑ Campbell, John L. Institutions under Siege. Donald Trump’s Attack on the Deep State. Cambridge &New York: Cambridge University Press. 2023. səh. 54 f. ISBN 978-1-009-17018-5.
  69. ↑ "Donald Trump: Experten sollten für ihn nach Beweisen für Wahlfälschung suchen – fanden aber keine". 12 fevral 2023 – www.spiegel.de vasitəsilə.
  70. ↑ Levine, Marianne; Otterbeing, Holly; Everett, Burgess. "Election gambit blows up on Hawley and Cruz". Politico. 9 yanvar 2021. İstifadə tarixi: 2 aprel 2021.
  71. ↑ Milman, Oliver. "Trump loyalist Elise Stefanik wins Republican vote to replace Liz Cheney". 14 may 2021 – The Guardian vasitəsilə.
  72. ↑ Reporter, Justin Baragona Senior Media. "Steve Scalise Still Refuses to Admit the Election Wasn't Stolen". The Daily Beast. 21 fevral 2021.
  73. ↑ NACHRICHTEN, n-tv. "Biden nennt Trumps Verhalten "unamerikanisch"". n-tv.de.
  74. ↑ Castronuovo, Celine. "Biden says Cruz, other Republicans responsible for 'big lie' that fueled Capitol mob". The Hill. 8 yanvar 2021. İstifadə tarixi: 10 yanvar 2021.
  75. ↑ Snyder, Timothy. "The American Abyss". The New York Times. 9 yanvar 2021. İstifadə tarixi: 2 aprel 2021.
  76. ↑ Ben-Ghiat, Ruth. "Opinion: Trump's big lie wouldn't have worked without his thousands of little lies". CNN. 25 yanvar 2021. İstifadə tarixi: 2 aprel 2021.
  77. ↑
    • Stelter, Brian. "Experts warn that Trump's 'big lie' will outlast his presidency". CNN. 11 yanvar 2021. İstifadə tarixi: 3 mart 2021.
  78. ↑ Multiple sources:
    • Block, Melissa. "The clear and present danger of Trump's enduring 'Big Lie'". National Public Radio. 23 dekabr 2021. İstifadə tarixi: 23 dekabr 2021.
    • Corasaniti, Nick. "Republicans Aim to Seize More Power Over How Elections Are Run". The New York Times. 24 mart 2021. İstifadə tarixi: 16 sentyabr 2024.
    • Reid, Tim; Layne, Nathan; Lange, Jason. "Special Report: Backers of Trump's false fraud claims seek to control next elections". Reuters. 22 sentyabr 2021. İstifadə tarixi: 16 sentyabr 2024.
    • Epstein, Reid J. "Wisconsin Republicans Push to Take Over the State's Elections". The New York Times. 9 noyabr 2021. İstifadə tarixi: 16 sentyabr 2024.
    • Gardner, Amy; Hamburger, Tom; Dawsey, Josh. "Trump allies work to place supporters in key election posts across the country, spurring fears about future vote challenges". The Washington Post. 29 noyabr 2021. İstifadə tarixi: 16 sentyabr 2024.
    • Collinson, Stephen. "Trump's Big Lie is changing the face of American politics". CNN. 16 sentyabr 2021. İstifadə tarixi: 16 sentyabr 2024.
    • Graziosi, Graig. "'Evil takes no breaks': Warnings as Steve Bannon vows to take over America's entire 'election apparatus'". The Independent. 21 dekabr 2021. İstifadə tarixi: 16 sentyabr 2024.
  79. ↑ Woodward, Calvin. "Trump's 'Big Lie' imperils Republicans who don't embrace it". Associated Press. 9 may 2021. İstifadə tarixi: 7 iyun 2021.
  80. ↑ News, A. B. C. "Arizona 'audit' becomes far-right campaign stop, fuels conspiracy that election can be overturned". ABC News.
  81. ↑ https://prayforamericasleaders.com/legislative-updates/arizona-senate-to-start-recount-of-ballots-in-maricopa-county/
  82. ↑ Sherman, Amy. "Ask PolitiFact: Why is Arizona auditing election results?". @politifact.
  83. ↑ https://www.spiegel.de/ausland/usa-maricopa-county-stellt-sich-gegen-weitere-ermittlungen-zu-angeblichem-wahlbetrug-a-c4953a1a-8dbd-4b5a-89c2-6f9e9511
  84. ↑ "Auditing Elections Equipment In Maricopa County | Maricopa County, AZ". www.maricopa.gov.
  85. ↑ Davis, Charles R. "Arizona's largest newspaper sues Cyber Ninjas, state senate over controversial 2020 election 'audit'". Business Insider.
  86. ↑ "Arizona: Nachzählung ergibt keine Hinweise auf Wahlbetrug". tagesschau.de.
  87. ↑ "Donald Trump verantwortlich für Desaster: Auszählung kostet Arizona Millionen".
  88. ↑ Rosenberg, Matthew; Rutenberg, Jim. "Key Takeaways From Trump's Effort to Overturn the Election – A Times examination of the 77 days between election and inauguration shows how a lie the former president had been grooming for years overwhelmed the Republican Party and stoked the assault on the Capitol". The New York Times. 1 fevral 2021. İstifadə tarixi: 1 fevral 2021.
  89. ↑ "USA: Trump-Team log wissentlich über »gestohlene Wahl«". 22 sentyabr 2021 – www.spiegel.de vasitəsilə.
  90. ↑ "US-Umfrage fast ein Jahr nach Amtsantritt: Mehr als 40 Prozent zweifeln an rechtmäßiger Wahl Bidens" – Tagesspiegel vasitəsilə.
  91. ↑ Naylor, Brian. "Impeachment Resolution Cites Trump's 'Incitement' Of Capitol Insurrection". NPR. 11 yanvar 2021. 11 yanvar 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 yanvar 2021.
  92. ↑ "Senate" (PDF). Congressional Record. 117th United States Congress. 10 fevral 2021. İstifadə tarixi: 15 fevral 2021.
  93. ↑ Thrush, Glenn. "Prosecutors describe Trump's 'Big Lie' of a stolen election". The New York Times. 10 fevral 2021. İstifadə tarixi: 15 fevral 2021.
  94. ↑ "Subverting Justice: How the Former President and His Allies Pressured DOJ to Overturn the 2020 Election" (PDF). United States Senate Committee on the Judiciary (ingilis). 7 oktyabr 2021.
  95. ↑ Corasaniti, Nick; Yourish, Karen; Collins, Keith. "How Trump's 2020 Election Lies – Have Gripped State Legislatures". The New York Times. 22 may 2022. İstifadə tarixi: 22 may 2022.
  96. ↑ Edelman, Adam. "Election deniers who say Trump won in 2020 are running to be top cop in 4 battleground states – At least 15 people who push false claims about the 2020 results are running for attorney general in 14 states, including four swing states, according to a group tracking the races". NBC News. 22 may 2022. İstifadə tarixi: 22 may 2022.
  97. ↑ Pagliery, Jose. "Jan. 6 Hearing Bombshells: Trump Knew He Lost – and Profited – HE KNEW". The Daily Beast. 13 iyun 2022. İstifadə tarixi: 13 iyun 2022.
  98. ↑ Markay, Lachlan. "Election Lies Help Trump and RNC Rake in Half a Billion – BIG $$$". The Daily Beast. 3 dekabr 2020. İstifadə tarixi: 13 iyun 2022.
  99. ↑ Price, Michelle L.; Riccardi, Nicholas. "Trump's Response To Criminal Charges Revives Election Lies". HuffPost (ingilis). 10 aprel 2023. İstifadə tarixi: 10 aprel 2023.
  100. ↑ Press, Associated. "Wyoming Republican party stops recognizing Liz Cheney as member". 16 noyabr 2021 – The Guardian vasitəsilə.
  101. ↑ Gruver, -Mead; Gruver, Associated Press Mead; Press, Associated. "Liz Cheney defeated in Wyoming GOP primary". PBS News. 16 avqust 2022.
  102. ↑ D. Shear; Saul, Stephanie. "Trump, in Taped Call, Pressured Georgia Official to 'Find' Votes to Overturn Election". The New York Times. 1 mart 2021. ISSN 0362-4331.
  103. ↑ Cillizza, Chris. "Analysis: How election rejection has become a must for aspiring Republican candidates | CNN Politics". CNN. 8 dekabr 2021.
  104. ↑ Reston, Maeve. "Kemp and Raffensperger will win Georgia GOP primaries, CNN projects, as voters reject Trump-backed challengers | CNN Politics". CNN. 24 may 2022.
  105. ↑ Harper, Averi; Wiersema, Alisa; Cunningham, Meg; Shepherd, Brittany; Demissie, Hannah; Ibssa, Lalee; Klein, Rick; News, A. B. C. "Arizona Senate race among key midterm election races to watch". ABC15 Arizona in Phoenix (KNXV). 29 dekabr 2021.
  106. ↑ "Op-ed: Rupert Murdoch has the power if he wants Trump to move on". 22 noyabr 2021.
  107. ↑ "MSN". www.msn.com.
  108. ↑ Wolfe, Jan; Heavey, Susan. "Trump lawyer Giuliani faces $1.3 billion lawsuit over 'big lie' election fraud claims". Reuters. 25 yanvar 2021. İstifadə tarixi: 1 fevral 2021.
  109. ↑ Folkenflik, David; Romo, Vanessa. "Fox News Moves To Have Dominion Voting Systems Lawsuit Dismissed". NPR (ingilis). 18 may 2021. İstifadə tarixi: 24 sentyabr 2021.
  110. ↑ Darcy, Oliver. "With historic settlement, Rupert Murdoch is paying the price for Trump's election lies". CNN. 19 aprel 2023. İstifadə tarixi: 20 aprel 2023.
  111. ↑ Burri, Erika. "Fox News gegen Dominion: Der Vergleich ist ein Warnschuss". 19 aprel 2023 – NZZ vasitəsilə.
  112. ↑ Ivanova, Irina. "This private equity firm is the biggest winner in the Dominion-Fox News settlement". CBS News. 19 aprel 2023. İstifadə tarixi: 20 aprel 2023.
  113. ↑ Dale, Daniel. "Fact check: Trump, in 2023, tells a new lie about the 2020 election". CNN. 25 aprel 2023. İstifadə tarixi: 25 aprel 2023.
  114. ↑ Zhang, Andrew. "Judge dismisses Trump's 'Big Lie' lawsuit against CNN". Politico. 29 iyul 2023. 29 iyul 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 sentyabr 2024.
  115. ↑ "Parlament in Texas beschließt umstrittene Wahlrechtsreform". Süddeutsche.de. 31 avqust 2021.
  116. ↑ Campbell, John L. Institutions under Siege. Donald Trump’s Attack on the Deep State. Cambridge &New York: Cambridge University Press. 2023. səh. 46, 61–68. ISBN 978-1-009-17018-5.
  117. ↑ C. Jacobson, Gary. "Donald Trump's Big Lie and the Future of the Republican Party". Presidential Studies Quarterly. 51 (2). 2021: 286 ff.
  118. ↑ Berman, Ari. "New report: One-third of states have an election denier overseeing elections".
  119. ↑ "Hybrid Warfare Against Azerbaijan: How Lies Became a Weapon". BakuNetwork.org. 25 oktyabr 2024.
  120. ↑ "'Western Azerbaijan' narrative pursues goal of justifying Karabakh Armenians' ethnic cleansing, Spain MP says". news.am. 25 sentyabr 2025.
  121. ↑ "World needs to see Armenia for what it is - propaganda machine using lies, manipulation for support - US military expert". Trend.Az. 14 oktyabr 2020.
  122. ↑ "Azerbaijan accuses Armenia of spreading 'false and slanderous statement'". www.aa.com.tr.
  123. ↑ "Armenian accusations of plans to use force 'ridiculous,' says Azerbaijan". www.aa.com.tr.
  124. ↑ Sassounian, Harut. "Aliyev Lies before the Whole World at UN General Assembly". 26 sentyabr 2017.
  125. ↑ Tatikyan, Sossi. "Aliyev's Fabricated Narratives: Unveiling the Agenda". 16 yanvar 2025.
  126. ↑ Schicks, Ursula. "How The Western Azerbaijan Narrative Became Central To Baku's Official Propaganda • media.am". 6 oktyabr 2024.
  127. ↑ Thomas De Waal. "A President, an Interview, and a Tragic Anniversary". carnegieeurope.eu. Carnegie Europe. 24 fevral 2012. İstifadə tarixi: 26 fevral 2021. But, keen to minimize their own acts of aggression, many Armenians have sought to deny that their soldiers killed civilians that day.
  128. ↑ 1 2 "Armenian and Azerbaijani leaders embrace denialism". eurasianet.org. Eurasianet. 22 noyabr 2019. İstifadə tarixi: 25 fevral 2021.
  129. ↑ "Azerbaijan: Baku Presses Genocide Recognition Campaign for Khojaly". eurasianet.org. Eurasianet. 28 fevral 2012. İstifadə tarixi: 25 fevral 2021.
  130. ↑ "Genocide Emergency Alert on the War in Artsakh (Nagorno-Karabakh)". genocidewatch.com. 6 noyabr 2020. Because of Armenia’s denial of war crimes such as the Khojaly massacre and other crimes against Azerbaijanis, and the current shelling of Azerbaijani civilians by Armenian artillery, Genocide Watch considers Armenia to be at Stage 8: Persecution and Stage 10: Denial
  131. ↑ Rachel Avraham. "Why Israel Should Build a Khojaly Memorial". 23 fevral 2021. İstifadə tarixi: 25 fevral 2021.
  132. ↑ "ДОКЛАД ПРАВОЗАЩИТНОГО ЦЕНТРА «МЕМОРИАЛ» О МАССОВЫХ НАРУШЕНИЯХ ПРАВ ЧЕЛОВЕКА, СВЯЗАННЫХ С ЗАНЯТИЕМ НАСЕЛЕННОГО ПУНКТА ХОДЖАЛЫ В НОЧЬ С 25 НА 26 ФЕВРАЛЯ 1992 г. ВООРУЖЕННЫМИ ФОРМИРОВАНИЯМИ" (PDF). memohrc.org. Memorial. İstifadə tarixi: 26 fevral 2021.
  133. ↑ "Response to Armenian Government Letter on the town of Khojaly, Nagorno-Karabakh". hrw.org. Human Rights Watch. 23 mart 1997. İstifadə tarixi: 25 fevral 2021. Yet we place direct responsibility for the civilian deaths with Karabakh Armenian forces.
  134. ↑ "Khojaly denialism continues, despite hard proof and survivor testimony". republic-underground.com. 24 fevral 2021. İstifadə tarixi: 25 fevral 2021.
  135. ↑ "Armenian Legislative Caucus Urges Colleagues to Reject Azeri Propaganda". asbarez.com. Armenian National Committee of America. 19 fevral 2021. İstifadə tarixi: 25 fevral 2021.
  136. ↑ "The Khojaly Genocide Fabrication". anc.org.au. Armenian National Committee of Australia. İstifadə tarixi: 25 fevral 2021.
  137. ↑ "Khojaly a Symbol of Azeri Propaganda, Researchers Say". horizonweekly.ca. 25 fevral 2014. İstifadə tarixi: 25 fevral 2021.
  138. ↑ "Western Azerbaijan: This Rhetoric Has Turned More into a Tool of Pressure".
  139. ↑ "Arif Yunus: "'Western Azerbaijan' narrative is a political tool and a repetition of Armenia's mistakes"". 9 iyun 2025.
  140. ↑ "Azerbaijan Accuses Armenia of Falsifying History and Hindering Peace Efforts". caspiannews.com.
  141. ↑ "Pashinyan Accuses Baku of Promoting "Armenia to Attack" Lie". Hetq.am. 10 fevral 2025.
  142. ↑ Ռ/Կ, «Ազատություն». "Aliyev Lies Before the Whole World at United Nations Speech in New York". 26 sentyabr 2017 – www.azatutyun.am vasitəsilə.
  143. ↑ Galstian, Shoghik. "Former Armenian Presidents Blast Pashinian's Fresh 'Lies On Karabakh'". 23 dekabr 2024 – www.azatutyun.am vasitəsilə.
  144. ↑ Bedevian, Astghik. "Pashinian Ally Rationalizes Aliyev's Talk Of 'Western Azerbaijan'". 27 may 2025 – www.azatutyun.am vasitəsilə.
  145. ↑ "The West's misconception of Azerbaijan: "What we are accused of is blown out of proportions" | The Liberum". 20 sentyabr 2024.
  146. ↑ ""Genocide" in Xinjiang a Complete "Lie of the Century"——Reality Check II: Falsehoods in US Perceptions of China_Embassy of the People's Republic of China in the Republic of Indonesia". id.china-embassy.gov.cn.
  147. ↑ 1 2 "Xinjiang 'genocide' claims debunked by world bodies". chinadailyhk.
  148. ↑ Pheby, James. "UK MPs say China's Uyghurs 'suffering crimes against humanity and genocide,' as Beijing claims accusations are 'big lie'". hongkongfp.com. Hong Kong Free Press. Agence France-Presse. 23 aprel 2021. İstifadə tarixi: 28 yanvar 2022.
  149. ↑ Inskeep, Steve. "China's ambassador to the U.S. warns of 'military conflict' over Taiwan". npr.org. NPR. 28 yanvar 2022. İstifadə tarixi: 28 yanvar 2022.
  150. ↑ "U.S. raps China's Uyghur abuse as "genocide" in human rights report". english.kyodonews.net. Kyodo News. 31 mart 2021. İstifadə tarixi: 28 yanvar 2022.
  151. ↑ Allen-Ebrahimian, Bethany. "Holocaust Museum report warns China "may be committing genocide"". Axios. 9 noyabr 2021.
  152. ↑ "How China Coopted Turkey to Forsake the Uyghurs | Hudson Institute". www.hudson.org. 5 sentyabr 2025.
  153. ↑ Werleman, C. J. "How We Know China is Lying About Uyghur Genocide". 24 iyun 2021.
  154. ↑ Handelman-Smith, Ithamar. "Is Uyghur genocide denial going mainstream?". FairPlanet.
  155. ↑ 1 2 3 4 5 Rozsa, Matthew. "The psychological reason that so many fall for the 'Big Lie'"". Salon. 3 fevral 2021.
  156. ↑ 1 2 "Джордж Оруэлл. 1984". 10 avqust 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 iyul 2009.
  157. ↑ Belzer, Richard. UFOs, JFK, and Elvis: Conspiracies You Don't Have to be Crazy to Believe. New York City: Ballantine Books. 2000. ISBN 0-345-42918-4.
  158. ↑ "FACT FOCUS: Gaping holes in the claim of 2K ballot 'mules'". AP News. 3 may 2022.
  159. ↑ Farley, Robert. "Evidence Gaps in '2000 Mules'". 10 iyun 2022.
  160. ↑ https://www.washingtonpost.com/politics/2022/05/11/2000-mules-offers-least-convincing-election-fraud-theory-yet/

Əlavə ədəbiyyat

  • Baker White, John. The Big Lie. London: Evans Brothers. 1955. OCLC 874233110.
  • de Berg, Henk. Trump and Hitler: A Comparative Study in Lying. London: Palgrave Macmillan. 2024. doi:10.1007/978-3-031-51833-1. ISBN 978-3-031-51832-4.
  • Kurlansky, Mark. Big Lies: from Socrates to Social Media. Thomaston, Maine: Tilbury House Publishers. 2022. ISBN 0884489124.

  • "Analysis of Nazi Propaganda" by Karthik Narayanaswami (Harvard University)
  • "The Big Lie and Its Consequences" (Project Syndicate; 17 May 2021)
  • Video (18:49): "Inside Trump's Election Plot" — YouTube platformasında (MSNBC News; July 29, 2022)
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Böyük_yalan&oldid=8323205"
Informasiya Melumat Axtar