Böyük Qafqaz fiziki-coğrafi vilayəti

Böyük Qafqaz dağları Azərbaycanın şimal və şimal-şərq hissələrini əhatə edir. Əsas hissəsini Baş Qafqaz silsiləsi tutur. Baş Qafqaz silsiləsinin şimalında Yan silsilə, cənubunda Niyaldağ və Qovdağ silsilələri, cənub-şərqində Ləngəbiz və Qobustan alçaq dağlığı, Ələt tirəsi və Abşeron yarımadası yerləşir.

Vilayətin şimal-şərqində Qusar maili düzü və Samur-Dəvəçi ovalığı yerləşir. Vilayətdə mezozoy və kaynozoy erasının süxurları yayılmışdır. Ən fəal seysmik hərəkətlər Şamaxı-İsmayıllıda müşahidə olunur. Vilayətdə palçıq vulkanları geniş yayılmışdır. Neft və təbii qaz, tikinti materialları, mineral sular əsas təbii sərvətlər hesab olunur.

Vilayətdə bütün iqlim tiplərinə rast gəlinir (yayı quraq keçən soyuq iqlim tipindən başqa). Orta illik temperatur 0–14C, orta illik yağıntı 100–1400mm-dir.

Çayları Kürün sol qollarına (Türyançay, Əlicançay, Göyçay, Əyriçay və s.) və birbaşa Xəzər dənizinə tökülən çaylara (Samurçay, Qusarçay, Qudyalçay və s.) aiddir. Vilayətin dağ gölləri şirinsulu, düzənlik gölləri isə şorsuludur.

Böyük Qafqaz vilayətində Azərbaycanın bütün landşaftlarına rast gəlinir. Zaqatala, İlisu, İsmayıllı, Pirqulu, Altıağac və Qobustan qoruqları var.

Vilayətin daxilində aşağıdakı fiziki-coğrafi rayonlar ayrılır.

1. Samur-Şabran fiziki-coğrafi rayonu
2. Qonaqkənd rayonu
3. Zaqatala-Lahıc rayonu
4. Dağlıq Şirvan (Şamaxı) rayonu
5. Qobustan-Abşeron rayonu

Böyük Qafqazın landşaftını formalaşdıran təbii və antropogen amillərin kompleks təsiri mütəxəssislər tərəfindən gəniş öyrənilmişdir. Regionun landşaftı genetik cəhətdən morfostruktur vahidləri və troposferin aşağı qatının aerodinamik şəraiti ilə sıx əlaqədədir. Böyük Qafqazın Cənub-Şərq hissəsində mövcud olan Təngi-Beşbarmaq, Qaytarqoca, Niyaldağ, Qovdağ dağ silsilələri landşaft asimmetriyası yaradan morfostrukturlardır. Bu silsilələr dağ-meşə landşaft tipinin üstünlük təşkil etdiyi sahələrdir. Məsələn, Təngi-Beşbarmaq və Qaytarqoca morfostrukturlarının şimal yamacları rütubətli hava axınlarını qəbul edərək meşə landşaftlarını, cənub yamacları isə çöl landşaftlarını formalaşdırır. Qovdağ və Niyaldağ silsilələrinin landşaft quruluşu bir-birindən kəskin fərqlənir. Qovdağ silsiləsi orta dağlıq zonanı əhatə edərək dağ-çəmən landşaftlarının üstünlüyü ilə səciyyələnir. Silsilənin cənub və şərq yamacları intensiv eroziyaya məruz qalaraq bozqır, çəmən-bozqır və meşə-kol landşaftlarını formalaşdırmışdır. Böyük Qafqazın Cənub-Şərq hissəsində landşaft komplekslərinin formalaşması təbii amillərin diferensial təsiri ilə izah olunur. Regionda Şamaxı-Qobustan uzununa morfotektonik pilləsi alçaq dağlıq-öndağlıq sahələrini əhatə edir. Bu pillənin landşaftı şimaldan-cənuba doğru tədricən dəyişərək çöl landşaftlarından yarımsəhra landşaftlarına keçid yaradir. Relyefin morfometrik elementləri landşaftların formalaşmasında mühüm rol oynayır. Böyük Qafqazın cənub yamacları rütubətli Qərb hava axınlarını qəbul etdiyinə görə burada dağ-meşə landşaftları gəniş yayılıb. Lakin Cənub-Şərq yamac daha az yağıntı aldığından yarımsəhra və quru bozqır landşaftları dominantdır.

Cənub-Şərqi Qafqazın təbii landşaftları relyefin hündürlüyü, süxurların litoloji tərkibi, iqlim şəraiti və geomorfoloji proseslərin təsiri ilə formalaşmışdır. Ərazidə qədim geoloji dövrlərdən etibarən denudasiya və abraziya prosesləri baş vermiş, Pliosen və Dördüncü dövrdə landşaft strukturu dəyişikliklərə uğramışdır.^[1]. Bölgənin relyefi müasir dövrdə eroziya və qravitasiya prosesləri nəticəsində formalaşmışdır. Xüsusilə, Girdimançay, Ağsuçay, Çilgilçay və digər çay hövzələrində sürüşmələr geniş yayılmışdır. Quru və yarımsəhra landşaftları iqlimin arid xüsusiyyətləri ilə bağlıdır. Palçıq vulkanları Böyük Qafqazın cənub-şərq periklinal zonasında yayılmışdır. Ərazidə denudasiya və eroziya nəticəsində bedlendlər və düzəlmə səthləri formalaşmışdır. Əsas düzəlmə səthlərinə Qovdağ-Dübrar, Çuxuryurd, Şamaxı və Qobustan səthləri daxildir. Morfostrukturların (Təngi-Beşbarmaq, Qaytarqoca, Niyaldağ, Qovdağ) landşaft xüsusiyyətləri asimmetrik quruluşa malikdir. Meşə, çöl və subalp landşaft tipləri relyef və iqlim faktorlarına uyğun olaraq formalaşmışdır. ^[2] Cənub-Şərqi Qafqazın relyef, iqlim şəraiti süxurların litoloji tərkibi, ekzogen geomorfoloji proseslər və s. təbii landşaftların struktur ərazi differensiasiyasını yaratmış və aşağıdakı landşaft tiplərini formalaşmışdır: 1. Qayalıq subnival; 2. Dağ-çəmən; 3. Dağ-meşə; 4. Çöl; 5. Arid seyrək meşə-kol; 6. Dağ yarımsəhraları; 7. Düzənliklərin çəmən-meşə kolluqları.^[3]

Bu ərazinin təbii landşaftları mürəkkəb differensiasiya xüsusiyyətlərinə malikdir.^[4] Belə ki, relyefin mütləq hündürlüyü, süxurların litoloji tərkibi, filtrasiya qabiliyyəti və iqlimin müxtəlifliyi burada aparılan tədqiqatların metod və yanaşmalarına təsir göstərmişdir. Ərazinin landşaftlarının formalaşmasında geoloji şəraitin, relyefin və iqlimin mühüm rolu olduğu vurğulanmışdır.^[5] Cənub-Şərqi Qafqazda təbii landşaftların differensiasiyası həmçinin ərazinin müasir relyefinin formalaşmasında da özünü göstərir. A.Q.İsaçenko, N.K.Kərəmov, D.A.Liliyenberq və digər alimlər bu ərazinin dağlıq hissələrindəki təbii landşaftların şaquli və üfüqi differensiasiyasını tədqiq etmişlər. Məsələn, N.K.Kərəmov Böyük Qafqazın Azərbaycan hissəsinin təbii landşaftlarını tədqiq edərək burada 5 hündürlük landşaft zonallığı tipi ayırmışdır. F.A Hüseynova isə Qobustan alçaq dağlıq ərazilərinin təbii landşaftlarını xüsusi olaraq tədqiq etmiş və həmin ərazinin landşaft sinifini mükəmməl müəyyən etmişdir.^[6] Bu prosesdə eroziya və akkumlyasiya prosesləri, həmçinin tektonik hərəkətlər və ekzogen amillər böyük əhəmiyyət kəsb etmişdir. Bütün bu amillər bir yerdə ərazinin təbii landşaftlarını müxtəlif mərhələlərdə və strukturlarda fərqləndirmişdir.^[7]

Azərbaycan Respublikası müstəqillik əldə etdikdən sonra ilk dəfə ilaraq Böyük Qafqaz regionunda heyvandarlığın ərazi təçkili iqtisadi-coğrafi baxımdan kompleks təhlil olunmuş və müəyyən edilmişdir ki, ərazinin təbii-iqtisadi potensialından tam istifadə olunmur. Respublikada istehsal olunan ümumi məhsul istehsalının 76,2%-i bu regionun payına düşdüyü halda, burada kənd təsərrüfatı payı cəmi 10,7 % təşkil edir.

Böyük Qafqaz regionunda heyvandarlığı inkişaf etdirmək üçün kifayət qədər torpaq ehtiyatları vardır. Burada yem bazasını möhkəmləndirmək və otlaq sahələrini genişləndirməklə kənldi -fermer təsərrüfatlarında mal-qaranın baş sayını artıqmaq, heyvandarlıq təsərrüfatlarını yerli xammal ehtiyatları ilə təmin etmək lazımdır.

Regionda əhalinin ərzaq məhsullarına olan tələbatını yerli istehsal hesabına ödəmək üçün bütün bölgələrdə aqrar islahatlar aparılmış və müxtəlif mülkiyyət formalarına əsaslanan yeni heyvandarlıq kompleksləri yaradılmışdır. Ölkədə və regionda həyata keçirilən aqrar islahatlar nəticəsində 2000-ci ildən başlayaraq heyvandarlığın inkişafında böhran vəziyyəti dayandıırılmış və iqtisadi artıma nail olunmuşdur. Hazırda respublikada olan iri buynuzlu mal-qaranın 19,8 %-i, xırda buynuzlu mal-qaranın 20,9%-i, donuzların 47,2%-i, ev quşlarının 24,9 %-i Böyük Qafqaz regionunda cəmlənmişdir ki, bu da ətin 21,9%-i, südün 20,2%-i, kərə yağının 23,1 %-i, yumurtanın 25,1%-i deməkdir.

Böyük Qafqaz regionunda mal-qaranın cinsi tərkibini yaxşılaşdırmaq məqsədilə ölkəyə 6022 baş holştin-fliz, 1646 baş simmental, 380 baş şvis, 324 baş şarole və 25 baş Aberdin-anqus kimi yeni cins düyələr gətirilmiş, lakin ümimi tələbat tam ğdənilməmişdir. Problümi aradan qaldırmaq üçün ilk dəəfə olaraq Böyük Qafqaz regionunun iqtisadi və təbii-coğrafi şəraiti elmi baxımdan araşdırılmış, yeni yaradılmış aqrar sənaye müəssisələrinin imkanları və gələcək inkişaf istiqamətləri müəyyən edilmiş "Böyük Qafqaz regionunda heyvandarlıq məhsullarının (ət, süd, yun və yumurta) istehsalı" üzrə xəritə-sxem tərtib edilmişdir.

1. Heyvandarlığın çox yaxşı inkişaf etdiyi rayon- Xızı, Şabran, Siyəzən, Qobustan və Zaqatala
2. Heybandarlığın yaxşı inkişaf etdiyi rayon- Oğuz, Qəbələ, Xaçmaz, İsmayıllı və Ağsu
3. Heyvandarlığın orta dərəcədə inkişaf etdiyi rayon- Şamaxı, Balakən, Qax, Şəki, Quba və Qusar
4. Heyvandarlığın zəif inkişaf etdiyi rayon — Bakı və Sumqayıt şəhərləri, Abşeron inzibati rayon.

Arıçılıq bütün Azərbaycanda olduğu kimi Böyük Qafqazda da inkişaf etmiş ənənəvi sahələrdən biridir. Arıçılıq kənd təsərrüfatının ən gəlirli, qida və müəlicəvi əhəmiyyət baxımından xeyirli, ekoloji mühitin yaxşılaşdırılması istiqamətində isə ən faydalı təsərrüfat sahəsidir. Arıçılıq Böyük Qafqaz regionunda Abşeron-iqtisadi coğrafi rayonu istisna olmaqla, digər regionlarda yaxşı inkişaf etmişdir. Son dövrlərədə isə bu sahəyə Dövlət dəstəyinin artması arıçılığın ixtisaslaşdırılmasına və yardımçı sahə kimi inkişaf etdirilməsinə şərait yaradır.

Arəçılığın inkişafı üçün Böyük Qafqazın əlverişli təbii-iqlim şəraiti, zəngin bitki ehtiyatları ondan yüksək məhsul-bal almağa imkan verir. Hər arı ailəsindən orta hesabla ildə 10–11 kq. bal alınır. Hazırda arı popuıyasiyası və cinslərinin də yaxşılaşdırılmasına böyük ehtiyac duyulur. Azərbaycanda "Qaratəpə" arı cinsi dünyada məşhur idi və onu mühacirlər hətta Avropa ölkələrinə də aparmışlar.

Azərbaycanda hələ qədim zamanlardan inkişaf etmiş sahələrdən biri də atçılıqdır. Böyük Qafqaz Azərbaycanın bir hissəsi kimi atçılığın nisbətən inkişaf etdiyi regionlardan biridir. 2016-cı ildə respublikamızda bütün təsərrüfat kateqoriyaları üzrə qeydə alınan atların 34,2 %-i (24,5 min baş) Böyük Qafqaz regionunun payına düşür. Regionda mövcud olan 11,9 min baş atın 49,1 %-i Şəki-Zaqatala, 31,6%-i Quba-Xaçmaz, 17,4%-i Dağlıq Şirvan, 1,9 %-i isə Abşeron iqtisadi-coğrafi rayonlarının payına düşür. Respublika müstəqillik əldə etdikdən sonra Böyük Qafqazın bölgələrində digər təsərrüfatlarla yanaşı, atçılığın da inkişafına yeni imkanlar yaradır.^[8]

Azərbaycanın Böyük Qafqaz hissəsində, xüsüsilə Xəzər dənizinin sahil zonası ilə həmsərhəd olan Abşeron və Quba-Xaşmaz rayonları balıqçılıq təsərrüfatı hələ qədim zamanlardan inkişaf etmişdir. Respublikaya məxsus olan su hövzələri qızıl balıq, nərə, uzunburun, kütüm, çəki, ziyad, çapaq, sıf, xəşəm, şamayı, siyənək və digər növlərlə zəngindir. Azərbaycanın bir sıra şaylarında və Xəzər dənizində özü şoxalan balıqlarla yanaşı, respublikada Neftçala, Xıllı, Çaykənd,Çüxur, Şirvan, Kürağzı kimi xüsusi balıqçılıq təsərrüfatları da yaradılmışdır.

İlan təsərrüfatı (herpentoloji) Böyük Qafqazda heyvandarlığın qeyri adi, əvvəllər inkişaf etmiş ən gəlirli sahəsidir. Azərbaycanın Böyük Qafqaz hissəsinin təbii-iqlim şəraiti burada zəhərli ilanların yetişdirilməsinə əlverişli imkan yaradır. Ən qiymətli zəhərli ilan Qafqaz gürzəsidir.

Zirə kəndindəki Herpetoloji Kombinatda bəslənib, saxlanılan ən qiymətli zəhərli ilan Qafqaz gürzəsi idi. Bu kombinatda 3 mindən çox ilan saxlanılırdı və onun zəhərindən "Viprosal" mazı hazırlanırdı. Zirə Herpetoloji Kombinatının laboratoriyasında əldə edilən ilan zəhəri 1970-ci illərdə hər qramına görə 150–200 ABŞ dolları,1987-ci ildə isə 200–250 ABŞ dollarına satılırdı.

Vilayət sahəsinə görə ən böyük fiz-coğrafi vilayətlərdən olmaqla bərabər, həm də özünün landşaft müxtəlifliyi ilə də seçilir. Burada yarımsəhra quru-çöl landşaftından başlamış yüksək dağlıq hissələrdəki nival landşaftına qədər-ölkə ərazisindəki mövcud bütün landşaft tiplərinin nümunələrinə rast gəlmək olar. Respublikamızda ən sıx meşə örtüyünə malik olan bu vilayət Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin məlumatına görə burada havanın oksigenləşdirmə imkanı çox böyük-30 mln.t/ildir. Ərazidə sənaye müəssisələrinin az olması nəticəsində atmosferi çirkləndirən sənaye müəssisələri tullantılarının ümumi miqdarı Respublika üzrə göstəricilərinin 0,5 %-ni təşkil edir. Buradakı su ehtiyatı da ölkənin ən təmiz su ehtiyatı hesab olunur. Bütün bunlarla yanaşı ərazidə günbəgün artmaqda olan təbii və antropogen amillər üzündən xeyli ekoloji problemlər də artmaqdadır. Bura birinci növbədə torpaq örtüyünü qeyd etmək olar. Ərazinin müxtəlif landşaft tiplərində formalaşmış torpaq örtüyü nisbətən dağlıq hissədəki münbitliyi ilə seçildiyi kimi aşağı — düzənlik hissədəki şoranlaşma, bataqlıqlaşma və s. kimi problemlərlə seçilir.

Təbii olraq bölgənin özünəməxsus təbii-coğrafi şəraiti onun torpaq örtüyünün formalaşmasına da həlledici təsir göstərmişdir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi bölgədə yarımsəhra quru-çöl landşaftının boz-qonur torpaqları, dağətəyi hissənin şabalıdı, boz-qəhvəyi torpaqları, kserofit meşə-kolluqların dağ boz-qəhvəyi, dağ-qəhvəyi torpaqları, mezofil meşələrin dağ-qonur torpaqları, yüksək dağ çəmənlərin isə dağ-çəmən torpaqlarının müxtəlif yarımtip və növləri yayılmışdır. Əgər ərazinin aran hissələrin suvarılan torpaqlarında buna müvafiq növ eroziya prosesi hakimdirsə, yüksək dağlıq hissələrdə isə meyillilik və yağıntıların çoxluğu ilə bərabər, insanların təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində torpaq eroziyası, sürüşmələr və s. bu kimi hallar üstünlük təşkil edir. Məs. bölgənin Abşeron hissəsi torpaqlarının 75,4%-i, Dəvəçi və Siyəzən inzibati rayonlarının torpaq ehtiyatının isə 79%-i eroziyaya uğramış torpaqlardır. Bu torpaqlar əsasən su və külək eroziyasına uğramış torpaqlardır. Şəki-Zaqatala fiz-coğrafi rayonunun ümumi torpaqlarının (883,5 min ha) 61,5%-i və ya 543,3 min ha-ı, Dağlıq Şirvan fiz-coğrafi rayonunun isə ümumi torpaq ehtiyatlarının (386 min ha), 63%-i və ya 63 min ha-ı eroziyaya uğramışdır. Bununla bərabər bölgənin digər fiz-coğrafi rayonları olan Quba-Xaçmaz, Qonaqkənd ərazilərində də bu proses xeyli torpaq sahəsini əhatə edir^[9].

Ərazinin böyük hissəsi dağlıq olduğundan burada torpaq sahələrinə sürüşmə və sel hadisələrinə tez-tez rast gəlinir. Aparılmış hesablamalar göstərir ki, bölgədə hər il orta hesabla 1 mlrd./m³ torpağın münbit qatı yuyulmaya məruz qalır. Sel nəticəsində dağılan torpaqların sahəsi 210 km²-dən, sürüşmənin əhatə etdiyi ərazilər isə 300 km²-dən artıqdır. Sürüşmə nəticəsində Quba, Qusar, Xızı, Şamaxı, Ağsu və İsmayıllı rayonlarında torpaq örtüyü ilə bərabər yaşayış məntəqəqlərinə də ciddi ziyanlar dəyir. Abşeron yarımadasında, xüsusilə də Bakı şəhərində antropogen təsirlər nəticəsində sürüşmələr son dövrdə artaraq təhlükəli həddə çatmışdır. Yaxın illərdəki Bayıl, Əhmədli, Günəşli, Zığ, Qaraçuxur, Badamdar və digər zonaların sürüşmələrini qeyd etmək olar. Bölgədə Şahdağ qış-yay olimpiya kompleksi kimi iri infrastruktur layihələrlə bərabər (məs:idman kompleksinin tikintisi, həmçinin yol-nəqliyyat infrastrukrunun genişlənməsi nəticəsində də xeyli dayanıqlığın itirmiş, sürüşmə meyilli sahələr əmələ gəlmişdir) Bakı-Qazax avtomobil yolunun Muğanlı və "Ağsu aşırımı" zonasını da bura aid etmək olar.

Sonuncuda avtomobillərin intensivləşməsi, ictimai –iaşə obyetlərinin kütləvi artımı nəticəsində sürüşmə halları da günbəgün artmaqdadır. Özünün unikal təbii-ekoloji şəraiti ilə seçilən burada meşələr qırılmış, torpaq qatı dağılmış və müxtəlif yönümlü ictimai-iaişə obyektləri altında verilmişdir. Bütün bu neqativ halları aradan qaldırmaq üçün təsirli tədbirlərdən biri də həmin yolu Ağsuçay dərəsinə keçirməklə bu əvəzsiz təbiət güşəsini "Milli parka" çevirərək gələcək dağıntılardan qorumaq olar. Buradakı on üç kilometrlik məsafədə yalnız canlı və xırda texnikadan ibarət nəqliyyatdan istifadə etməklə həm turistlərin, həm də yerli sakinlərin səmərəli istirahətini təşkil etmək mümkündür. Ona da qeyd edək ki, ərazinin canlı təbiəti ilə bərabər, bir neçə geoloji eranın məhsulu olan gözəl süxur çıxıntılarının da qorunması və nümayişi effektiv olardı. Vilayətdə antropogen təsirlərlə yanaşı təbii təsirlərləin də artımı hiss olunur. Bölgənin xeyli hissəsinin güclü seysmik zonada yerləşməsi (Şəki-Zaqatala, Dağlıq-Şirvan) bu təbii prosesin artmasına ciddi təsir göstərir. Son illərdə vilayətin İsmayıllı (1981), Ağdaş (1998), Bakı (2000), Zaqatala (2010) zəlzələləri zamanı insan tələfatı olmasa da dağıntılar ölkə iqtisadiyyatına xeyli zərər vurmuşdur. Xüsusilə Zaqatala zəlzələsi zamanı onlarla ictimai-inzibati binalar, yüzlərla fərdi evlər dağılmışdır. Regionun aktiv seysmik qurşaqda yerləşdiyini nəzərə alaraq, gələcəkdə burada tikilən binaların seysmoloji davamlılığına xüsusi fikir vermək lazımdır.

Vilayətin ən böyük sərvətlərindən biri onun meşələridir. Respublikamızın 1.213,7 min ha meşə örtüyünün 49%-i və ya 594,7 min ha məhz bu vilayətin payına düşür.

Hündürlük qurşaqları üzrə qanunauyğun şəkildə növbələşən bu meşələr özünün nadir və qiymətli ağac cinsləri ilə fərqlənir. Təəssüf ki, müstəqillik dövrünün ilk böhranlı illərində enerji çatışmazlığı üzündən bu meşələr kütləvi qırılmaya məruz qalmış, nəticədə onlar seyrəkləşməklə aşağı və yuxarı sərhədləri də xeyli dərəcədə çəkilmişdir. Lakin sevindirici haldır ki, son dövrlərdə Respublikamızın bütün bölgələrində olduğu kimi bu vilayətdə də əhalinin təbii qazla təminatında ciddi irəliləyişlər olunduğundan burada meşə qırılmaları xeyli azalmışdır. Bundan başqa hazırda Respublikamızın başqa reionları kimi Böyük Qafqaz vilayətində yeni meşə sahələrinin salınmasında xeyli islər görülmüşdür. Ancaq təəssüflə qeyd etməliyik ki, tikinti və mebel sənayesi üçün daha çox istifadə də olan palıd, qoz, şabalıd və fıstıq kimi qiymətli və nadir ağacların qırılması bu gün də davam edir^[10].

Qonşu Ermənistan tərəfindən işğal olunmuş rayonlardakı zəngin yay otlaqlarımızın itirilməsi nəticəsində burdakı yaylaqlarda mal-qara və qoyun otarılması meşələrlə bərabər, alp və subalp meşələrinin yüklənməsini xeyli artmışdır. Son dövrlər Respublikamızda mal-qara və qoyun-quzuların artması da bura öz mənfi təsirini göstərir.

Subalp və alp çəmənliklərində yamacların çılpaqlaşması və meşələrin qırılması nəticəsində gedən eroziya prosesləri Böyük Qafqazın cənub yamacı çayları üçün səciyyəvi olan sel hadisələrin daha da intensivləşməsinə səbəb olmuşdur. Iki- üç ildən bir təkrarlanan bu güclü sellər özü ilə bərabər, zəngin torpaq qatını gətirməklə bərabər həm də böyük ağacları da kökündən çıxararaq aparırlar. Narahatedici hal ondan ibarətdir ki, vilayətdə sel və sürüşmə hadisələrin əhatə etdiyi ərazilər günbəgün genişlənməkdədir.

Özünün füsunkar gözəlliyi ilə seçilən bu ərazilərin son dövrlər rekreasiya imkanlarından da geniş istifadə olunmaqdadır. Nəticədə təbiətin ayrı-ayrı komponentlərinə antropogen təsirlərin güclənməsi burada xeyli ekoloji problemlərin yaranmasına səbəb olur. Bu baxımdan region əhalinin sürətli artımı və ictimai-iaişə obyektlərinin günbəgün çoxalmasını xüsusi qeyq etmək lazımdır. Nəticədə burada atılan çirkab sularının yaratdığı problemlərlə bərabər yerli və istirahətə gələn əhalinin istifadəsində olan avtomobillərin təbiətə təsiri güclənməkdədir. İstər stasionar, istərsə də qeyri-stasionar mənbələrin, xüsusilə də atmosfrein əsas çikləndiricisi olan avtomobillərin ciddi artımı aydın görünür. Məişətdə istifadə olunan, çirkab və nəql olunan suların da miqdarı narahat doğurucudur. Məlumdur ki, məişət suları torpaq sürüşmələrinə səbəb olmaqla bərabər, həm də onların su-fiziki xüsusiyyətlərinə də mənfi təsiri göstərir. Ən narahatedici hal isə buradakı çayların aşağı hissələrində yerləşən yaşayış məntəqələrdəki əhalinin bu sulardan məişətdə və hətta icməli su kimi stifadə etməsidir. Bu sulara tərkibində insan səhhətinə zərərliyi ilə seçilən və çətin parçalanan kimyəvi birləşmələrin olduğu yuyucu maddələrin qarışması olduqca qorxuludur. Ona görə də bu su mənbələrinin təmiz saxlanılmasına və atılan tutllantıların utilizasiyasına xüsusi fikir vermək lazımdır.

Qeyd edildiyi kimi özünün unikal təbiəti ilə seçilən vilayət təbii olaraq böyük rekreasiya potensialına malikdir. Böyük Qafqaz dağlarının istər cənub, istərsə də şimal- şərq yamacları bu baxımdan xüsusilə seçilir. Ərazinin şimal-şərqində Xəzər dənizinin Yalama-Nabran sahillərinin rekreasiya potensialından istifadə edilməsi hələ Sobet dövründə nəzərdə idi. Bu məqsədlə Xəzər dənizinin sahilində Ümumittifaq kurort zonasının yaradılması barədə 1983-cü ilin mayında qərar da qəbul edilmişdir. Dənizin Yalama-Nabran ərazisinin bol günəş şüası, düzən meşələri, meyvə bağları, saf havası, mavi dənizi, qızmar qumlu çimərlikləri, səfalı çeşmələri və s. bu kimi təbii imkanları bu baxımdan əvəz olunmaz bir seçim idi. Lakin keçən əsrin 90-cı illərində ölkədə baş verən siyasi və iqtisadi qeyri-sabitlik bu planın həyata keçirilməsinə imkan vermədi. Bu məqsədlə buradakı müasir kurortların ətrafındakı 22 min hektar meşə sahəsi də kurortlarin istifadəsi üçün onların balansına keçirildi. Qisa müddət ərzində burada onlarla istirahət evləri, mehmanxana və əyləncə mərkəzləri tikilib istifadəyə verilməklə ərazi kütləvi istirahət mərkəzinə çevrildi.

Çox təəssüf ki, buranın rekreasiya imkanlarından istifadə sürətli inkişafla bərabər onun təbiətinə qeyri- peşəkar müdaxilə nəticəsində əvəzsiz təbiətə malik bu ərazinin ekoloyi gərginliyinin də xeyli artmasına səbəb oldu. Belə ki, sahibkarların 100 hektarlarla meşə və əkin sahələri hesabına inşa etdikləri onlarla irili-xırdalı istirahət mərkəzləri, çimərliyi əvəz edən böyük hovuzlar tikintisi zamanı adi normalara piayət edilməməsi üzündən ərazinin meşə örtüyünün yox edilməsi ilə bərabər, həmçinin yaradılmış bu hovuzlardan və kanalizasiya sistemi olmayan yaşayış və əyləncə mərkəzlərindən torpağa buraxılan çirkab suları buranın hidrogeoloji şəraitini ciddi şəkildə pozmağa başladı. Nəticədə bu sular bəzi yerlərdə səthə çıxaraq ərazini bataqlıqlaşdırır və ekoloji şəraiti daha da gərginləşdirməyə başladı. Ən yaxşı halda buradakı çirkab suları birbaşa Xəzər dənizinə axıdılırdı^[11].

Vilayətdə yuxarıdakı göstəricilərlə bərabər əhalisinin dinamik artımı onların məişət şəraitinin daimi yüksəlişi və digər faktorlar burada müxtəlif mənbədən olan çirkab sularının artımına da xeyli təsir göstərmişdir.

Ərazinin hər yerində insan fəaliyyətinin təsiri nəticəsində ilkin meşəliklər böyük dəyişikliyə uğramışdır. Bunun nəticəsində təbii meşə örtüyü xeyli seyrəlmiş, mədəni landşaftlarla yanaşı törəmə tipli bitki örtüyü də geniş yayılmışdır. Yalama-Nabran zonasında qiymətli ağac və kol cinslərindən ibarət yeni meşə zolaqları salmaqla ərazinin əvvəlki tarixi bitki örtüyünü bərpa etmək olar. Bunun üçün təbii bərpa prosesləri müasir üsullarla aparılmalı, torpaqların deqredasiyaya uğramasının qarşısı alınmalıdır. Əslində isə istirahət-rekreasiya üçün nəzərdə tutulan kurort meşələri təmiz olmalı və estetik cəhətdən adamın zövqünü oxşamalıdır. Belə sahələrdə vaxtı vaxtında zərərvericilərə qarşı ekoloji mübarizə, sanitar – gigienik normalara uyğun müvafiq tədbirlər aparılmalıdır.

Tədqiqat ərazisində ekoloji cəhətdən güclü pozulmuş ərazilərin əsas hissəsinə Sitalçay, Yaşma ərazilərindəki yarımsəhra kompleksində yaranan şoranlıqlar, şoranlıq-bataqlıqlar və güclü eroziyaya məruz qalmış alçaq dağlığın ətəkləri daxildir. Burada istər antropogen, istərsə də təbii amillərin təsirilə baş verən güclü pozulmalar nəticəsində arid kompleklərdə quru və yarımsəhra landşaftlarında səhralaşma ocaqlarına belə rast gəlinir. Bu cür proseslərin qarşısını almaq üçün kompleks meliorativ, xüsusilə fitomeliorativ tədbirlərə ciddi fikir vermək lazımdır. Vaxtilə mərhum akademik Həsən Əliyevin gərgin əməyi nəticəsində burada salınmış iynəyarpaq terras meşələr buna çox yaxşı nümunədir və bu praktikadan istifadə edilməlidir. Dağətəyi düzən zonanın əsas ekoloji problərindən biri də cənuba doğru getdikcə torpaqların şoranlaşaraq əkin dövriyyəsindən çıxmasıdır. Buna başlıca səbəb insanların təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində — konkret olaraq Samur-Abşeron kanalının və digər suvarma sistemlərinin nasazlığı üzündən qrunt sularının səviyyəsinin günbəgün qalxmasıdır. Bunun üçün əkinaltı torpaqların azalması, onun münbitliyinin pozulması təbii və antropogen səbəblərdən yaranan eroziya, şoranlaşma, şorakətləşmə proseslərinə qarşı mübarizə tədbirləri ən müasir aqrotexniki, meliortaiv, fitomeliorativ tədbirlər əsasında aparılmalıdır.

Böyük Qafqaz fiz-coğrafi vilayəti həm da dünyada nadir təbiət hadisələrindən olan palçıq vulkanları ilə də seçilir. Əsasən Qobustan-Abşeron fiziki-coğrafi rayonunda cəmlənmiş bu palçıq vulkanları dünyadakı fəaliyyətdə olan palçıq vulkanlarının 45%-ə qədərini təşkil edir. Nadir təbiət hadisələri olan bu vulkanların 25-i təbii abidə elan olunmaqla qorunur. Abşeron yarımadasında və Xəzərin Bakı arxipelaqında olan palçıq vulkanları intensiv püskürməsi nəticəsində müəyyən fəsadlar törənə bilər. Ona görə də onların kraterləri yaxınlığında tikinti işlərinin aparılması çox təhlükəli olduğu üçün yol verilməzdir. Təəssüf ki, bu qorxulu təbiət hadisəsinin istənilən vaxtı püskürmə ehtimalı olmasına baxmayaraq, onun yaxınlığındakı təhlükəli ərazilərdə günü bu gün də müəyyən yaşayiş evləri tikilir.

Mütəmadi olaraq seysmik hadisələrlə yanaşı, sel və daşqınların baş verməsi nəticəsində vilayətin ərazisində bərpaolunmaz proseslər də baş verməkdədir. Nəticədə hər il onlarla hektar yararlı torpaq sahələri sürüşməyə məruz qalır, səth və sel suları onlarla hektar torpaq sahəsini yuyur və ya yararsız hala salır. Aparılmış hesablamalar göstərir ki, sel axınları vasitəsilə hər il orta hesabla 1 mlrd.m³ torpağın münbit qatı yuyulmaya məruz qalır. Sürüşmələrin əhatə etdiyi ərazilərin sahəsi isə 300 km²-dən artıqdır.

• Azərbaycan coğrafiyası
• Azərbaycan ərazisinin fiziki-coğrafi rayonlaşdırılması