Azərbaycanda dənizçilik və dəniz mədəniyyəti

Azərbaycan Respublikası Xəzər dənizinin sahilində yerləşir, Rusiya, Türkmənistan, Qazaxıstan və İranla dəniz sərhədlərinə malikdir. Azərbaycan okeana çıxışı olmayan ölkədir, Azərbaycanın quru sərhədləri vasitəsilə qonşu olduğu 5 ölkədən 4-ünün isə okeana birbaşa çıxışı (Rusiya, Türkiyə, Gürcüstan və İran) var, Ermənistanın isə yoxdur. Volqa-Don kanalı vasitəsilə, Xəzərdən Atlantik okeanının daxili dənizi olan Azov dənizinə çıxmaq mümkündür, ancaq bu kanal qışda donduğu üçün ildə sadəcə 7 ay işləyir.^[18][19] Azərbaycanın adaları ya Bakı və Abşeron arxipelaqlarına daxildir, ya da tənha adalar sayılır. Ərazicə ən böyük Azərbaycan adası Kür dili adasıdır.^[20][21][22] Neft Daşları sovet dövründə yaradılmış, dənizdə yerləşən, neft sənayesinə aid yaşayış məntəqəsidir, Piralllah rayonunun tərkibindədir.^[23]

Azərbaycan sahilində yerləşən körfəzlər Abşeron, Qızılağac, Kiçik Qızılağac, Qoltuq, Bakı, Ələt, Pirsaat, Səngəçaldır. Tarixən və müasir dövrdə əsas dəniz limanı Bakıdır. Tarixən qeyd edilən digər vacib dəniz məntəqələri Mahmudabad, Güştəsbi, Pirallahı, Niyazabad və s. kimi yerlərdir.^[24][25]

Azərbaycanlıların tarixi topluluğu cənubda Qızılüzən çayından şimalda Böyük Qafqaz dağlarına, şərqdə Xəzərdən qərbdə Gürcüstan və Ermənistana qədər olan ərazidə ortaya çıxmışdır.^[26] İranda Xəzərin cənub-şərqində yerləşən Gəlucah Azərbaycan linqvistik ərazisinin ən şərq nöqtəsi adlandırılır.^[27]

Qobustandakı Neolit və Eneolit dövrünə aid, avar çəkən adamların oturduğu qayıq təsvirləri Bakı ərazisində e.ə. VI–IV minilliklərdə gəmiçiliyin inkişaf etdiyini göstərir.^[1] Bu qayıqların qamışdan düzəldildiyi və bitumla kəpitkələndiyi fikirləşilir. Təsvir edilmiş qayıqların burun tərəfində günəş təsvirləri çəkilmişdir, günəşə sitayişlə bağlıdır və ya yolun istiqamətini, şərqi göstərir.^[28]

Yunan alimi Strabon qeyd edirdi ki, hind məhsulları Oks (Amudərya) çayı ilə Girkan (Xəzər) dənizinə aparılır, dənizlə mallar Albaniyaya, oradan da Kür çayı və müəyyən qədər quru yolu ilə Qara dənizə çatdırılır. Roma müəllifi Böyük Plini qeyd edirdi ki, "Hindistandan 7 günə Baktriyaya (Bəlx) və Oks (Amudərya) çayına tökülən Bəkr çayına gəlmək olar. Bu çaydan Kaspi dənizi ilə Kür çayına gətirilən hind mallarını oradan da quru yolla 5 gündən çox olmayan vaxt ərzində Pont dənizinə tökülən Fasisə aparmaq olur."^[25]

Bakı şəhərinin böyüməsinin başlıca səbəblərindən biri tarixən burada hasil olunan neftin və duzun karvan və dəniz yolları vasitəsilə ixracı idi.^[1] IX–XI əsrlər ərəb müəlliflərinin əsərlərində neftin hərbi məqsədlər üçün Şərq ölkələrinə daşınması haqqında məlumat verilir. Müqəddəsi Bakının liman olaraq vacib rolunu qeyd edən ilk müəllifdir: "Bakı dənizin kənarında şəhərdir. İqlimin yeganə limanıdır"^[2] Bakı bir liman şəhəri olaraq, Şirvanşahlar dövləti üçün, yadelli hücumlara qarşı vacib sığınacaq yeri idi.^[29]

Ticarət gəmiləri Xəzərin cənub hissəsində Bakıya, oradan da Volqaya, Xəzər xaqanlığına üzürdü. Mənbələrdə həmçinin qeyd edilir ki, boyaqotu Şirvandan və Xəzər adalarından Cürcana, oradan da quru yolu isə Hindistana aparılırdı. Ehtimal edilir ki, Hindistan və ipək parçalar ixrac edən Çinlə ticarət əlaqələri var idi.^[3]

IX əsrin əvvəllərinə qədər qədim skandinavlar şimal-şərqi Rusiyada məskunlaşdılar. Burada onlar Volxov çayının Ladoqa gölünə girişindən təqribən 6 mil (9.7km) cənubda Aldeyqya (slavyanca: Ladoqa) adlanan koloniya qurdular. Buradan onlar Dnepr ticarət yoluyla Bizans imperiyasıyla və Volqa ticarət yoluyla Xəzər dənizi ətrafı müsəlman əraziləri ilə ticarət etməyə başladılar. Qədim ruslar (skandinavların və slavyanların qarışığı) Xəzər hücumlarına başlamazdan əvvəl, ilk olaraq tacir kimi Xəzər dənizinə bitişik müsəlman ərazilərini ziyarət etmişdir.^[30]

912–913-cü illər hücumunda ruslar Xəzəryanı ərazilərə hücum etmişdir. Şirvanşah Əli ibn Heysəm Bakıya edilən hücumu dayandıra bilməmiş, ruslar Böyük Zirə adasına çıxmış, şirvanşahın göndərdiyi əsgərləri öldürmüşdür. Bu məğlubiyyətin səbəbi Şirvanşahın donanmasının və dənizdən ediləcək hücumu dayandırmaq üçün silahlarının olmaması idi. Ruslar bu ərazilərdə bir müddət qalmış, dəniz ticarəti bu müddət ərzində dayandırılmışdır.^[32]

Xaqani Şirvani hökmdar I Axsitanın dövründə Volqadan keçib hücum edən rus dəniz quldurlarından danışır. Ruslar 73 gəmi ilə Ruinas (ehtimali ki, Sarı) adasında lövbər salmış, sonra Kür ilə qalxaraq Ləmbərana çıxmışdılar. Eyni vaxtda qıpçaqlar da Dərbənd və Şabranı tutmuşdur. Şirvanşah qüvvələri gürcülərlə birlikdə onları məğlub etmiş, donanmalarını məhv etmişdir.^[33]

Səyyah İnqvarın saqası 1041-ci ildə vikinqlərin Xəzərə son səfərini təsvir edir və böyük ehtimalla təqribən eyni vaxtda Bizans imperiyası və Gürcüstan krallığı arasında baş verən Sasireti döyüşü ilə bağlıdır. Bu döyüşdə varyaqlar da iştirak etmişdir; saqada əfsanə tarixi faktlarla birləşib. Yürüşlə bağlı olaraq, İsveçdə sayı 26-a çatan İnqvar run daşları qoyulmuşdur. Bu yürüşün məqsədi, böyük ehtimalla, bulqarların və xəzərlərin artıq mane olmadığı qədim ticarət yollarını bərpa etmək idi. Bundan sonra skandinaviyalılar Baltik və Xəzər dənizləri arasındakı yolu bərpa etmək üçün heç bir cəhd etmədilər.^[34]

Bakıda XIV əsrə aid Buxara karvansarasının olması Mərkəzi Asiya şəhərləri ilə ticarət əlaqələrini göstərir. XIII əsrin sonu—XIV əsrin əvvəllərindən etibarən, Xəzər vasitəsilə dəniz ticarəti genişlənir. Genuya və Venesiya tacirlərinin Xəzər sahillərində ticarət məntəqələrinin olduğu, Xəzərdə donanma sahibi olduqları ilə bağlı məlumatlar vardır. Marko Polo genuyalıların Xəzərdə dəniz səyahəti etdiklərini, Gelli (Gilan) ipəyi gətirdiklərini qeyd edir. Digər dəniz məntəqələri Mahmudabad (Mamutaga), Güştəsbi (Gostazz), Pirallahı (Cap de Preala) idi. Həmdullah Qəzvini 1340-cı ildə Bakının qənşərindəki Allah Əkbər adasında məskunlaşma olduğunu və adanın dənizin limanı olduğu qeyd edirdi. XIV əsrin axırlarına qədər ipək məhsulları, xalçalar, ədviyyat və digər mallar Şirvandan, Cənubi Qafqaz və Ön Asiya ölkələrindən Bakı və Dərbənd vasitəsilə Həştərxana, Qızıl Ordaya, Rusiya və Avropaya aparılırdı.^[24]

XV əsrin ikinci yarısında Xəzərin digər vacib limanı olan Dərbənd əhəmiyyətini itirmişdi. Bakının liman kimi rolu isə XV–XVI əsrlərdə daha da artmışdır. Xəzər sahilində yerləşən ölkələrlə ticarət mübadiləsi (neft, duz, boyaqotu, ipək və s.) aparılır, mallar şimalda Bakıdan, cənubda Bilgəhdən dəniz yolu ilə, həm də quru yolu ilə uzaqdakı ölkələrə daşınırdı. Çindən bahalı qablar, seladon ixrac edilirdi.^[35] XV əsrdən başlayaraq, Xəzərin "Bakı dənizi" adlandırılması da şəhərin liman kimi rolunu göstərir.^[36] XV əsrdə Qaraqoyunlu hökmdarı Qara İsgəndər öz oğlu Yar Əlini Şirvanşah I Xəlilullahdan tələb edəndə, şirvanşah şahzadəni dəniz yolu Herata, Teymuri hökmdarı Şahruxun yanına göndərmişdir.^[37]

XVI əsrdə Şərqi Avropadan Hindistana gedən, Xəzər dənizindən keçən yolun olması, Gilan və Şirvan ipəyinin əhəmiyyəti Bakının liman olaraq rolunu daha da artırmışdır. İngilis səyyahı Antoni Cenkinson İran və Azərbaycan mallarının Rusiyada az satılmasının səbəbi olaraq, Xəzər dənizində gəmilərin azlığı, bazar və limanların çatışmamasını göstərirdi. XVI əsrin axırlarında Şirvanda olmuş Xristofer Berrou öz yazılarında Bildi (Bilgəh) gəmi dayanacağını xatırladır.^[4] Gilan tacirləri Bakı neftini busalarda (iri qayıq) Manqışlaqın gəmi körpülərinə daşıyır, oradan quru yolu ilə Mərkəzi Asiya şəhərlərinə göndərirdilər.^[38]

Azərbaycanda dəniz və çay yolları karvan yolları ilə birləşirdi. Şamaxıdan karvan yolu ilə Bakıya və ya ya Qobustan yaylası ilə Şabrana getmək mümkün idi. Şamaxıdan Təngə dərəsi ilə Şabrana və sonra dənizlə Həştərxana getmək olurdu. Şabranın əsas limanı Niyazabad idi.^[25]

Osmanlı—Səfəvi müharibələrinin baş verməsindəki səbəblərdən biri də Osmanlının Azərbaycan ərazisindən keçən ticarət-karvan yollarını ələ keçirməyi istəməsi, Bakı limanını tutaraq Xəzər dənizinə çıxış əldə etmək istəyi idi.^[39] Rus və ingilis tacirlərinin bu yoldan istifadə etməsi Osmanlının bu marşruta olan marağını artırmışdır. ^[4] Osmanlı türklərinin Şirvanı ələ keçirməsi nəticəsində karvan yolları tənəzzzülə uğramış, Bakının liman kimi əhəmiyyəti artmışdır.^[38]

1669-cu ildə Stepan Razin rəhbərliyindəki kazaklar Bakıya hücum etmiş, ancaq burada şərab içib sərxoş olduqları üçün məğlubiyyətə uğradılmışdılar. Səfəvi şahı Səngi-Muğan adasına 50 yastıdibli gəmidən ibarət donanma göndərmiş, ancaq donanma kazakların kiçik gəmiləri ilə abordaj döyüşündə (Səngi Muğan ada döyüşü) məğlubiyyətə uğramışdır.^[40]

Cənubi Qafqaz ərazisi Rusiyanın tərkibinə keçdikdən sonra, Xəzərdə gəmiçiliyin inkişaf etdirilməsi üçün bir sıra cəhdlər olmuşdur. Qafqaz canişini Mixail Vorontsovun dövründə həm Qara dənizdə gəmiçiliyin təşkil edilməsi prosesi başlamış, həm də o, Xəzər və Kürdə gəmiçilik məsələləri ilə məşğul olmuşdur. Vorontsov Xəzərdə gəmiçiliyin inkişafı üçün müxtəlif təkliflər vermiş, Volqanın dayazlaşdırılması vasitəsilə Xəzərsahili ərazilərə, Bakı və Lənkərana yük daşınmasının rahatlaşacağını bildirmişdir.^[41]

XIX əsrin ortalarında Rusiya imperiyasında Xəzər dəniz nəqliyyatının inkişaf etdirilməsi məsələsi vacib əhəmiyyətə malik idi. Məqsəd Qafqazın müxtəlif hissələrində yerləşən rus ordularını qida, silah və digər təchizatla təmin etmək idi. Buna görə də II Aleksandr 1858-ci ildə "Merkuri" Cəmiyyəti ilə "Kavkaz" firmasının birləşdirilməsi haqqında fərman vermişdir, beləliklə, "Qafqaz və Merkuri" yaradılmışdır.^[5] Xəzərdə ticarət və yük daşınmasının artması ilə əlaqədar olaraq yaradılan digər dəniz cəmiyyətləri "Durjina", "Şərq cəmiyyəti", "Nobel qardaşlığı" və s. idi. "Qafqaz və Merkuri" bunlardan ən böyüyü idi.^[42] Bu dövrdə Useynovlar, Dadaşovlar və s. kimi yerli gəmi sahibkarlar da fəaliyyət göstərmiş, keyfiyyət cəhətdən geri qalsalar da, "Qafqaz və Merkuri" ilə rəqabətə görə, onlar öz gəmiçilik təsərrüfatlarını inkişaf etdirməli olmuşdurlar. "Qafqaz və Merkuri" özü isə gəmi sayını artırmaq üçün Belçika və Böyük Britaniyaya sifarişlər vermişdir.^[43] Şirkət Bakı kontoru üçün Dadaşovlardan bina icarəyə götürmüşdür. Bu dövrdə Hacı Şıxəli Dadaşovun Bakıda mexaniki zavodu, gəmiləri və tərsanəsi var idi.^[43] 1868-ci ildə Bakıda ellinq (gəmi təmiri üçün bina) tikintisi ilə bağlı müqavilə imzalanır. Beləliklə, Bakı şəhəri Kronştadt və Sevastopoldan sonra Böyük Britaniyanın Morton ellinqi mexanizmindən istifadə edən üçüncü şəhər olur.^[44] XIX əsrin ortalarından başlayaraq, Rusiya və İran arasında dəniz yolu ilə ticarətin genişlənməsi müşahidə edilir, 1864-cü ildə Bakıya, oradan da dəniz yolu İrana tranzit yolu açılır.^[45][46]

XIX əsrin ikinci yarısından etibarən, Azərbaycan neft sənayesinin inkişaf etməsi Xəzər gəmiçiliyinin inkişafını labüd etmişdir. Buna görə də yelkənli gəmilər şxunlarla əvəz edilməyə başlandı. Bu dövrdə buxar gəmiləri də neft nəqli üçün istifadə edilirdi.^[6] 1884-cü ildə "Qafqaz və Merkuri"nin yeni nizamnaməsinə görə, poçt işinin gücləndirilməsi, dustaqların daşınması məqsəd olaraq qoyulur.^[47] 1902-ci ildə Bakı Ticarət Limanının işə başlaması ilə bağlı əmr verilir.^[45] "Qafqaz və Merkuri", "Vostoçnoye" Yük Anbarları Cəmiyyəti" və "Nadejda" şirkətləri müqavilə imzalayaraq, Xəzərdə yük daşınmasında monopoliya yaradırlar. Hacı Zeynalabdin Tağıyevin səhmlərinin çoxunu əlində saxlağıdı "Kür-Xəzər Gəmiçiliyi Səhmdar Cəmiyyəti" onların müqaviləsinə qoşulmaq istəsə də, bu cəmiyyətə mane olunur. Kür-Xəzər Gəmiçiliyi Səhmdar Cəmiyyəti sindikatla mübarizəyə başlayır, Tağıyev agentliklər və yük anbarları açaraq, donanmasını genişləndirərək bu mübarizəni aparır. Ancaq sindikat Rusiya dövlətinin köməyindən istifadə edərək, Kür-Xəzər Gəmiçiliyi Səhmdar Cəmiyyətini satın alır.^[48]

1913-cü ildə keçirilən "Qafqaz və Merkuri" yığıncağında gəmiçilikdə böhran yarandığı müzakirə edilir. Bunun səbəbi yanacaq kimi istifadə olunan neft qiymətlərinin artması idi. Bir sıra tədbirlərə əl atılır, 1913-cü ildə "Qafqaz və Merkuri" "Vostoçnoye" cəmiyyəti ilə birləşir. İki şirkət qısaca "Kamvo" adlandırılır.^[48][49] Sosialistlərin hakimiyyətə gəlməsi ilə, donanmada milliləşdirilmə elan edilir, "Qafqaz və Merkuri"nin fəaliyyətinin dayandırıldığı elan edilir. Bakı kontoru fəaliyyətini davam etdirsə də, Rusiyada baş verən proseslər iqtisadi tənəzzülə, gəmiçilik sahəsində maliyyə böhranına səbəb olur.^[50] Bakı Sovetinin hakimiyyətə gəlməsi ilə, qərar verilir ki, Bakı Ticarət Limanı dənizçilərin ümumi yığıncağı ilə seçilmiş komissiya tərəfindən idarə edilsin. Bu dövrdə Bakı Xalq Komissarları Sovetinin sədri Stepan Şaumyan "Xəzər Ticarət Donanmasının milliləşdirilməsi haqqında dekret" imzalamışdır.^[51] Milliləşdirmə böhrana səbəb olmuşdur, çünki şəxsi təşəbbüskarlıq kommersiya gəlirinə gətirib çıxarmadığı üçün işə maraq azalmışdı.^[52]

AXC Bakını ələ keçirəndən sonra Bakı Sovetinin verdiyi, dənizçilik sahəsindəki bütün qərarlar ləğv edilir. Gəmiçilik təsərrüfatı bu dövrdə AXC Yollar Nazirliyinə tapşırılır.^[52] İngilislər Bakıya gəldikdən sonra, öz Xəzər donanmalarını yaratmaq qərarına gəlir, Xəzər Ticarət Donanmasını özlərinə tabe etdirirlər. Bakıda Böyük Britaniya Dəniz Nəqliyyatı İdarəsi qurulur.^[53] AXC hökuməti 1919-cu ildə gəmi vergisi haqqında qərar qəbul edir. Bu, Xəzərdə bir neçə ölkənin yaranması ilə əlaqəli olaraq, Bakıdan gedən və bura gələn gəmilərdən pul alınması ilə bağlı idi. İngilislər Bakını tərk edəndə Xəzər hərbi donanmasını AXC-yə təhlükə olan "Könüllü ordu"ya təhvil verir.^[54] Bunda sonra, 23 avqust 1919-cu ildə Yollar Nazirliyi ilə Konvensiya Gəmiçiliyi şirkətləri arasında müqavilə imzalanır, ticarət gəmilərinin və gəmiçilin idarəsi gəmiçilik cəmiyyətlərindən təşkil edilmiş inzibati qrupa tapşırılır.^[55] 1919-cu ilin dekabrında Xəzərin Azərbaycan tərəfində üzən bütün gəmilərdə Azərbaycan bayrağının qaldırılması əmr edilir.^[56]

Azərbaycanda 1920-ci ilin aprelindən sovet hakimiyyəti başlayır və dənizçilik sahəsində milliləşdirmə baş verir. Sovet hakimiyyəti su nəqliyyatının idarə edilməsi üçün Xəzər Müvəqqəti Su Nəqliyyatı İdarəsini yaradır. Daha sonra Bakıda Vilayət Dəniz Nəqliyyatı İdarəsi və Liman İdarəsi təşkil edilir, Lənkəran dəniz agentlikləri Liman İdarəsindən ayrılır. 6 iyun 1920-ci ildə Xəzər Ticarət Donanmasının milliləşdirilməsi haqqında dekret "Kommunist" qəzetində elan edilir. Dekreti Nərman Nərimanov imzalamışdır.^[7] 1921-ci ildə Bakıdan Həştərxana naviqasiyanın açılması ilə əlaqədar olaraq, təntənəli mərasim keçirilir. Bu, Sovet dövrü Azərbaycanının ilk naviqasiya tədbiri idi.^[57]

Sovet qərarları ilə Azneft və Azərbaycan SSR Ali İqtisad Şurasının nümayəndələri gəmiçiliyin İdarə heyətinə üzv olaraq daxil edilirlər. 1922-ci ilin sentyabrının 1-də köhnə qurumları əvəz edən Dövlət Xəzər Dəniz Gəmiçiliyi İdarəsi fəaliyyətə başlayır, Volqa və Xəzər gəmiçiliyi birləşdirilir.^[58] 1923-cü ildə gəmiçilik sahəsindəki sərxoşluq problemi ilə bağlı qərar qəbul edilir. Mərkəzi "üçlük"lər təyin edilərək, onlar tərəfindən sərxoşların müəyyən edilməsi və cəzalandırılması həyata keçirilir, daha sonra isə gəmi bufetlərində spirtli içki satışına qadağa qoyulması qərarlaşdırılır.^[59] Dövlət Xəzər Dəniz Gəmiçiliyi İdarəsi səhmdar cəmiyyətə çevrilən sonra bir sıra dəniz məntəqələrində, o cümlədən, Astara və Lənkəranda agentlikləri yaradılır.^[60] "Xəzər Gəmiçiliyi" Səhmdar Cəmiyyəti 1930-cu ildə ləğv edilmiş, Xəzər Dəniz Donanması İdarəsi yenidən qurulmuşdur.^[61] Daha sonra, Xəzər Dövlət Dəniz Gəmiçiliyi yenidən qurulmuşdur.^[62] 1938-ci ildə Xəzər Dəniz Gəmiçiliyi İdarəsi "Kasptanker" Neftdaşıma Gəmiçiliyi İdarəsi və "Kaspflot" Quru Yükdaşıma Gəmiçiliyi İdarələri olaraq iki yerə ayrılır.^[63] Sovet repressiyası Xəzər dənizçilərindən də yan keçməmişdir.^[64]

İkinci Dünya müharibəsi dövründə, gəmilərdə iclaslar keçirilir, Xəzər dənizçiləri müharibəyə getmək istədiklərini bəyan edirdilər. Döyüşə gedənlərin yerini onların həyat yoldaşları və 14–16 yaşlı yeniyetmələr tutur. Xəzərdə üzən gəmilərdəki qadın sayı müharibədən əvvəl 11,6% idisə, müharibədən sonra bu rəqəm 25%-ə çatmışdı. Xəzər gəmiləri bu dövrdə müharibə üçün silah, neft, canlı qüvvə daşınmasında istifadə edilmişdir.^[8][9] ABŞ və Böyük Britaniya İran limanları vasitəsilə SSRİ-yə hərbi yük daşımaq istəmiş, ancaq İran limanları iritonnajlı gəmiləri qəbul edə bilmədiyi üçün, Xəzər dənizçiləri İrana məxsus Pəhləvi, Nou-Şəhr və Bəndər Şah limanlarında dərinləşdirmə işləri görməli olmuşdur. SSRİ-yə Qərbin yardım etdiyi dövrdə Bakı şəhəri ittifaqın vacib nəqliyyat qovşağına çevrilmişdi.^[65]

1950-ci ildə "Kasptanker" və "Kaspflot"un digər ölkələrə 15 gəmisi üzürdü. Gəmini idarə edən kadrların seçilməsi işinə Azərbaycan partiya təşkilatı və Mərkəzi Komitənin bürosu baxırdı.^[66] Dənizdə görülən neft çıxarma işlərinə görə, 1953-cü ildə verilən əmr ilə, Xəzər Neft Donanmasının yaradılması prosesi başladılmışdır. Onun tərkibinə "İliç buxtası", "Cilov adası" və "Artyom adası" kontorları daxil idi.^[11]

1964-cü ildə Dövlət Dəniz Gəmiçiliyi İdarəsinə məxsus gəmilər Volqa-Baltik kanalı vasitəsilə Şimali Avropa ölkələrinə getməyə başlamışdır.^[67] Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra, 1992-ci ildə Xəzərdə üzən gəmilər 70 illik fasilə dövründən sonra Azərbaycan bayrağını dalğalandırmışdır.^[68] Azərbaycan 1995-ci ildə Beynəlxalq Dəniz Təşkilatının tam səlahiyyətli üzvü olmuşdur. Azərbaycan Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının və Çinin Kəmər və Yol Təşəbbüsünün üzvüdür.^[10] 2003-cü ildə əldə edilmiş razılaşmaya görə, Azərbaycanın Qazaxıstan və Rusiya ilə dəniz sərhədləri təsdiqlənmişdir.^[69] Azərbaycan gəmiləri Qara dənizdə də fəaliyyət göstərir.^[70]

2013–2014-cü ildə verilən qərarlar nəticəsində, "Azərbaycan Xəzər Dəniz Gəmiçiliyi" Qapalı Səhmdar Cəmiyyəti yaradılmış, Azərbaycanın iki böyük donanması — Xəzər Dəniz Gəmiçiliyi və Xəzər Dəniz Neft Donanması bu qurumun tərkibində birləşdirilmişdir.^[11][12] Gəmiçilik şirkəti Gəmilərin Beynəlxalq Sığorta Klubunun, Qara Dəniz Hövzəsi Gəmi Sahibkarları Beynəlxalq Assosiasiyasının və Baltik Beynəlxalq Dəniz Komitəsinin üzvüdür.^[71] 2015-ci ildə Bakı limanı yenidən qurulmuş və Qapalı Səhmdar Cəmiyyəti yaradılmışdır.^[72]

Azərbaycandan keçən Transxəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Marşrutu Çin və Mərkəzi Asiyanı Avropa ilə birləşdirir, Rusiyadan keçən Şimal dəhlizinə, cənubdakı Okean dəhlizinə alternativ yoldur.^[73] Rusiya–Ukrayna müharibəsinin 2022-ci ildə gərginləşməsi Transxəzər Marşrutunun əhəmiyyətini artırmışdır.^[74] 2017-ci ildə Əfqanıstandan Türkiyəyə qədər davam edərək, Asiya və Avropa birləşdirən və Xəzər dənizindən keçən Lazurit yolu Beynəlxalq Tranzit Dəhlizi ilə bağlı müqavilə imzalanmışdır. Əfqanıstan 2018-ci ildə Herat şəhərində dəhlizin rəsmi açılışını etmişdir.^[75][76]

Azərbaycanda dəniz, çay və göllərin olması su nəqliyyatının yaranması və tətbiqi üçün münbit şərait yaratmışdır. Kötük, sal və müxtəlif formalı qayıqlar qədim dövrdən istifadədə olan vasitələrdir, XIX əsrdə isə kolaz, bərə, barj, kirjim (sandal), müxtəlif yelkənli və buxarla işləyən gəmi növləri istifadə edilmişdir.^[77]

Qobustan qayaüstü təsvirləri Bakıda e.ə. VI–IV minilliklərdə gəmiçiliyin inkişafını göstərir,^[1] təsvir edilmiş qayıqların qamışdan düzəldildiyi və bitumla kəpitkələndiyi fikirləşilir.^[28] Şirvanşahlar dövründə Bakının şəhər əhalisi içərisində gəmiqayıranlar və qayıqçılar var idi.^[78] XVIII əsrdə ruslar İran tacirlərinin Xəzəryanı vilayətlərdə güclənməsinin qarşısını almaq üçün yerli gəmiçiliyin inkişafını dayandırmağa çalışırdılar. Lakin yerli xanlar gəmiçiliyi inkişaf etdirməyə çalışırdılar. Bakı xanı I Mirzə Məhəmməd xan 1747-ci ildə Lərıgərudda gəmiqayırma işinə rəhbərlik edir, tez-tez orada olurdu. Məqsəd malların baha başa gələn rus gəmilərindənsə yerli gəmilərlə daşınması idi, həm də bu iş hərbi məqsəd daşıyırdı.^[79][80]

Kirjim Kür və Araz çayları ilə müqayisədə ən çox Xəzər dənizində istifadə edilmişdir. Gəmilər limanın dayaz yerlərinə yaxınlaşa bilmədiyi üçün kirjim vasitəsilə yüklər sahilə daşınırdı. Hələ XVIII əsrin II yarısında Bakıdakı gəmi tərsanəsində kirjim və sandal düzəldilirdi. XIX əsrin əvvəllərində Xəzərdə rus gəmilərinin sayı artmışdır. 1802-ci ildə Bakı xanının sifarişi ilə düzəldilmiş 3 ticarət gəmisi, 2 il sonra isə 11 hərbi gəmi (hər gəminin əsgər tutumu 150 nəfər olmaqla) Xəzərə gətirilmişdir. XIX əsrin 40-cı illərində artıq Xəzərdə buxarla işləyən gəmilər üzürdü. Azərbaycana ilk buxar gəmisi Həştərxandan gətirilmişdir.^[81]

"Qafqaz və Merkuri" təşkilatının 24 gəmisi var idi. Bunlardan 6-sı şxun, 3-ü pərli gəmi, 3-ü buxar gəmisi və 12-si isə ağacdan düzəldilmiş yelkənli gəmi idi. XIX əsrin 60-cı illərinin axırında bu təşkilatın tərkibində 15 buxar gəmisi, 7 pərli gəmi var idi. XIX əsrin 60–70-ci ilərində buxar gəmiləri artsa da, yelkənli gəmilər hələ də vacib rol oynayırdı. 60-cı illərinin sonunda Bakı limanının 30 yelkənli gəmi (şxun) var idi. Azərbaycanlıların (bakılıların) sifarişi ilə Həştərxanda "ağ gəmilər" adlandırılan yelkənlilər istehsal edilirdi.^[42] Yerli sahibkar Hacı Şıxəli Dadaşovun Bakıda tərsanəsi var idi.^[43]

70-ci illərdə maye yük daşıyan gəmilər Xəzərdə istifadə edilməyə başlanmışdır. 1899-cu ildə Xəzərdə belə gəmilərin sayı 136-ya çatmışdı. XX əsrin əvvəllərində Xəzərin ticarət donanmasındakı gəmi sayı 700–800 idi.^[82] 1920-ci illərdən başlayaraq, Xəzər gəmiçiliyi yeni və müasir gəmilərlə təmin edilmişdir. ^[64] Müstəqillik dövründə Bakı Gəmiqayırma Zavodunun əsası qoyulmuşdur.^[83]

•  
  Yelkənli gəmi
•  
  "Zərdüşt" tankeri
•  
  "Lenin" tankeri

Xəzərdə gəmiçiliyin inkişafına töhfə verən, Qafqaz canişini Aleksandr Baryatinski XIX əsrin 60-cı illərində Rusiya imperatoruna yazdığı hesabatda Bakıda ticarət dənizçilik məktəbinin yaradılmasını təklif edirdi. Hesabata görə, bu məktəb Xəzər donanması üçün gəmiqayıranlar, mexaniklər, şturmanlar yetişdirməyi özünə məqsəd qoymalı idi. Baryatinski məktəbin əsasnaməsini yaratmağı planlaşdırsa da, onun vəzifədən getməsi bu planı başa çatdırmağa imkan vermir. Bu məsələ ilə bağlı müzakirələr daha sonrakı dövrlərdə də davam edir. Ancaq dənizçilik sinifləri üçün avadanlıq və kitabların alınması 1881-ci ildə başlayır. Elə həmin ildə kapitan N. Filipov Bakı dənizçilik siniflərinin rəisi təyin edilir. D. Dmitriyev coğrafiya və riyaziyyat dərslərini keçir, N. Filipov isə "xüsusi dənizçilik elmləri üzrə böyük müəllim" olur. Qafqaz canişini Mixail Nikolayeviçin ad günü (8 noyabr) dənizçilik siniflərinin açılışı günü olaraq təyin edilir. 8 noyabrda II Aleksandr adına Bakı Dənizçilik Siniflərinin təntənəli açılışı baş verir, 16 noyabrdan dərslər başlayır. ^[84]

İlk dövrdə təhsil alan 24 şagirddən yalnız 8 nəfəri müsəlman idi. Məktəbdə şkiper və şturmanlar şöbəsi mövcud idi, yaşı 15-dən az olmayan, bütün silklərin nümayəndələri imtahanla qəbul edilirdi. 1890-cı ildə məktəbin 45 şagirdindən 10-u tatar (azərbaycanlı) idi. XX əsrin əvvəllərində verilən qərarlara görə, dənizçilik məktəblərinin təkmilləşdirilməsi, Bakıda uzaq səfərlər gəmiçiliyi məktəbinin təşkil edilməsi nəzərdə tutulurdu. Bakıda dənizçiliyin inkişafı ilə əlaqəli olaraq, yerli əhalinin dənizçilik məktəbinə ehtiyac duyduğu nazirlik hesabatında qeyd edilirdi.^[84] Bu dövrdə dənizçiliyin inkişafı üçün Həştərxana yox, Bakıya əhəmiyyət verilmişdir. 1902-ci ildə dənizçilik məktəblərinin yenidən təşkili ilə bağlı qərar qəbul edilir, Bakıda Uzaq Səfərlər Gəmiçiliyi məktəbi yaradılır. 1903-cü ildən etibarən, gəmi komandiri olaraq, yalnız diplomlu gəmisürənlər işə qəbul edilir. 1905-ci ildə Bakıda gəmi mexanikləri məktəbinin yaradılması qərarı verilir.^[45]

Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qurulmasından sonra, 1920-ci ilin payızında Bakıda Su Nəqliyyatı Texnikumu yaradılır. Texnikum Bakı Uzaq Səfərlər Dənizçilik Məktəbinin və Gəmi Mexanikləri Məktəbinin bazası əsasında yaradılmışdır, mexaniklər, gəmiqayırma, su təsərrüfatı və gəmisürənlər şöbələrindən ibarət idi. Dizel mühərriki və elektro-radio qurğulardan istifadə edilməsi səbəbi ilə, mexanik-dizelçi, elektrik, radist və gəmi təmirçiliyi şöbələri yaradılır.^[85] Azərbaycan SSR Xalq Maarifi Komissarlığı Azərbaycan dilində gəmisürənlər şöbəsi açılmasını təklif edir. Ancaq Moskva hakimiyyəti bu təklifi qəbul etmir.^[86]

Sovet dövrünün əvvəllərində texnikumu bitirənlər şturman vəzifəsi tuturdular. 1923-cü ildə Bakıda 132 şagird gəmisürənlər şöbəsində oxuyurdu. Bakıdakı xüsusi istehsalat məktəbi isə gəmi təmiri üçün ixtisaslı fəhlələr yetişdirirdi.^[86] İkinci Dünya müharibəsi dövrünün qərarları nəticəsində, donanmada işləmək üçün 15–16 yaşlı gənclərdən 300 nəfər seçilməsi və onların dənizçilik məktəbində təhsil almaları planlaşdırılmışdır. Paralel olaraq, 14–15 yaşlı oğlanların və ən azı 4-cü sinif bitirmiş 15–16 yaşlı qızların da donanma işi üçün hazırlanması qarşıya məqsəd kimi qoyulmuşdu. Bu dövrdə Bakı Dənizçilik Texnikumunun Bakı Dənizçilik Məktəbi kimi yenidən qurulmasına qərar verilmişdir. Dənizçilik Məktəbinə daxil olanların ingilis dilini öyrənməsi vacib hesab edilir, məktəbi qurtaranlara zabit rütbəsi verilirdi.^[87]

1996-cı ildə Azərbaycan Dövlət Dəniz Akademiyası yaradılmışdır. Burada 3 fakültə, 7 kafedra var. Fakültələr "Dəniz texnikası və texnologiyası", "Dəniz naviqasiyası və menecmenti" və "Elektromexanika və radioelektronika"dır.^[88]

XX əsrin 20-ci illərindən bəri dənizçilərin mənəvi tərbiyəsi və inqilabi sayıqlığı sovet hökümıti üçün vacib məsələ olmuşdur. Bu işdə siyasi təşkilatlanma ilə birlikdə mətbuat da vacib rol oynayırdı. Yaradılan mətbuat orqanlarında dənizçilik həyatı və gəmiçilik işində qarşılaşılan çətinliklər göstərilirdi. Azərbaycanda dənizçilər üçün qəzet 1930-cu illərin əvvəllərində çap edilmişdir.^[89]

Gəmiçilik idarəsinin qəzetinin adı "Ştorm" – "Fırtına" (1931-ci ildən əvvəl), "Kaspi bolşeviki" – "Bolşevik Kaspiya" (1932–1953-cü illər), daha sonra "Xəzər kommunisti" və "Kommunist Kaspiya" olmuşdur. 1963–1964-cü illərdə qəzetin nəşri dayandırılsa da, 1964-cü ilin 3 aprel tarixində "Moryak Kaspiya" və "Xəzər dənizçisi" adı ilə, 2 dildə qəzet çıxarılmasına dövlət tərəfindən icazə verilmişdir.^[89] 1981-ci ildə Heydər Əliyevin göstərişi ilə Bakı Dənizçilik Məktəbinin 100 illiyi, həmçinin "Xəzər dənizçisi" və "Moryak Kaspiya" qəzetlərinin 50 illiyi qeyd edilmiş, bu sahələrin əməkdaşları mükafatlandırılmışdır.^[68] Müstəqillik dövründə bu qəzet "Dəniz" adı ilə fəaliyyətini davam etdirmişdir.^[89]

Böyük Zirə adasının adı azərbaycan dilindəki "böyük" və ərəb mənşəli "cəzirə" sözlərindən əmələ gəlmişdir. I Pyotr bu adanı Estoniyanın Naissaar adasına bənzədərək, bura Nargin adını vermişdir. 1990-cı ildə Azərbaycanın müstəqilliyindən sonra adanın əvvəlki adı özünə qaytarılmışdır.^[90][91] Böyük Zirə adası çarlıq dövründə həbs düşərgəsi olaraq istifadə edilmişdir.^[92]

Daşlı ada XVIII əsrin birinci yarısında I Pyotrun Xəzərsahili əyalətlərə hərbi səfəri zamanı rusların tərtib etdiyi xəritədə "Kamen Svyatoqo İqnatiya" (Müqəddəs İqnati dağı) adlandırılmışdı. Ada müqəddəs İqnati günündə tədqiq edildiyindən həmin adla adlandırılmışdır. Sonralar oronimin tərkibindəki "müqəddəs" sözü istifadə edilməmişdir. "Daşlı" adı isə adanın relyefi ilə əlaqədardır.^[93]

Kür dili adası haqqında "Əriyən ada"^[94] və "Daxildəki ada" adlı filmlər çəkilmişdir.^[95][96] "Əriyən ada" filmində adanın sakinlərinin gəncliyinin, xatirələrinin bu yerlə bağlı olması təsvir edilir, ona görə də sakinlər həyatlarını əriyən ada ilə birgə "əritməyə" qərarlıdırlar. Film IX Kazan Beynəlxalq Müsəlman Kinosu Festivalının "Ən yaxşı qısametrajlı sənədli film" mükafatını qazanmışdır.^[97] Kür dilinin sonuncu sakini Vitali Pronin Azərbaycan yerli mətbuatında "Neftçalanın Robinzon Kruzosu" ləqəbi almışdır.^[98] Onun haqqında "Adam" və "Sonuncu" filmləri çəkilmişdir.^[99][100] Türkiyə–Azərbaycan birgə istehsalı olan "Adam" filmi bir çox mükafat və ya nominasiya qazanmışdır.^{[101][102][103]}

Pirallahı hərfi mənada "pir", "ziyarətgah", "müqəddəs yer" sözündən olmaqla, "Allahın ziyarətgahı" mənası daşıyır.^[104] Dənizçi Fyodor Soymonovun dediklərinə görə, keçmişdə Svyatoy (Pirallahı) adasında "farslar"ın^{[q 1][105]} hörmətlə yanaşdığı dərviş qəbri olmuşdur, bu qəbrdən isə yalnızca bir əfsanə qalmışdır.^[106]

1669-cu ilin iyul ayında Xəzər dənizində Stepan Razinin kazakları ilə Səfəvi donanması arasında Səngi Muğan ada döyüşü baş vermişdir. Bu döyüşdə Səfəvi donanmasının komandirinin oğlu və qızı ruslar tərəfindən əsir götürülür. Stepan Razin haqqındakı məşhur "Из-за острова на стрежень" mahnısına görə, Razin "fars şahzadəsi" adlandırılan bir qızla sevgili olmuş, daha sonra onu çaya atmışdır.^[107]

Qədim vaxtlarda Kaspianada nərə balığının ovlanması ilə bağlı məlumatlar tarixi mənbələrdə qeyd edilir. Klavdiy Elian qeyd edir ki, kaspilər tutduqları nərə balıqlarını duzladıqdan və qurutduqdan sonra dəvələrə yükləyib Ekbatana aparırdılar. Bu balıqdan çox keyfiyyətli yapışqan da hazırlanırdı. Kaspilər balıqçılıq da çox təkmilləşdikləri üçün böyük sayda balıq ovlayırdılar. Qafqaz albanları isə Kür-Araz çaylarında balıqçılıq edir, buna görə də xəzərlərə gömrük haqqı ödəyirdilər.^[108]

Azərbaycana gəlmiş səyyahlar burada qızılbalığı, nərə balığı tutulduğunu və onların kürüsünün yeyildiyini qeyd edirdi. Rusların Xəzərdə möhkəmlənməsindən əvvəlki dövrdə, İranda mövcud olmuş dövlətlər Xəzər dənizinin ərazilərini ov etməsi üçün ruslara icarəyə verirdilər. Balıq ovu edən şəxslər isə dövlətə vergi verməli idi. Müsəlmanlıqda nərə balıqlarının yeyilməsi günah sayıldığı üçün yerli əhaliyə qadağan edilmişdi. ^[108]

Rusiyanın bölgəni ələ keçirməsindən sonra Xəzər balıqçılığına xüsusi diqqət yetirilmiş, Xəzər Rusiyanı və bəzi Avropa ölkələrini qida ilə təmin etmişdi.^[108] Rusiyanın işğalı nəticəsində Salyan vətəgələri bu dövlətin nəzarətinə keçmişdir, Həştərxandan bura fəhlələr gətirilmişdir. Ən bahalı iş kürü ustalarının işi idi. Digər peşə sahibləri qoyma torları quranlar, balığı duzlayanlar, yapışqan hazırlayanlar, çəlləksazlar və s. idi.^[109] Azərbaycanda dənizda balıq ovu daha çox Xaçmaz tərəfin dəniz sahili üçün xarakterik idi. Burada ovlananlar qızılbalıq, XX əsrin əvvəllərindən isə siyənək balığı idi.^[110]

Balıq ovu vurma üsulu ilə, qırmaqla və ya torla aparılırdı.^[110] Dəniz və çaylarda qırmaqla balıq ovu müxtəlif üsullarla həyata keçirilirdi. Bunun üçün yoğun tiyəyə ucunda qırmaq olan ip bağlanır, qırmaqlara ət, soxulcan və s. keçirilirdi. Ağac mıxlara bağlanandan sonra həmin mıxlar dənizin dibinə bərkidilirdi. Hər gün ovçular qırmaqlı tiyəni yoxlayıb, tələyə düşmüş balıqları götürürdülər. Daha xırda balıqlar üçün qısa tiyə, sıx ip və kiçik qırmağa malik şalqırmaq istifadə edilirdi. XX əsrin əvvəllərinə qədər Xəzər sahilində qırmaqla balıq tutma üsulu əsas istifadə edilən üsul idi.^[111] Həmçinin, "molojk", "salıq" adlanan torlardan, XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq "nevod" adlanan balıq torundan da istifadə edilirdi.^[112] Yerli əhali üçün balıqçılıq peşə əhəmiyyəti daşımırdı.^[112][113]

Balığın tutulmasında primitiv qayıqlar (kolaz) və iri qayıq tipləri (kirjim) istifadə edilirdi. Kolazlar avar vasitəsilə, axmaz və dayaz sularda isə şüvül vasitəsilə hərəkət etdirilirdi. Balıqlar kirjim gəmiləri ilə Həştərxana da göndərilirdi. Kirjimlər vətəgələrə qida və duz gətirir, buradan balıq aparırdılar. XX əsrin sonunda torla balıq ovu üçün kolazlarla yanaşı iri düzdibli qayıqlar da istifadə edilirdi. Səs-küylü mühərrikli donanma isə balıqlar yaxın düşmədiyi üçün ovda istifadəyə uyğun deyildi.^[113]

XX əsrin əvvəllərinə qədər balıq ovu edilərkən balıq ehtiyatının bərpa edilməsi (balıq ovunun balığın çoxalmasına mane olmaması) nəzərə alınmamışdır. Bu da balıqların kütləvi olaraq qırılmasına gətirib çıxartmışdır. Dəniz ovu əvvəllər mövcud olmasına baxmayaraq, XX əsrin əvvəlləri və 30-cu illəri bu ovun müvafiq olaraq, vacib başlanğıc və inkişaf dövrləri sayılır.^[114]

1803-cü ildə dünyada ilk dəfə olaraq, bakılı Hacı Qasımbəy Mənsurbəyov Bibiheybət körfəzində, sahildən 18 və 30 metr aralıda iki quyudan neft çıxarmağa başlamışdır.^[115] 1946-cı ildə "Gürgan" yatağında açıq dənizdə qazma işləri aparılması üçün ilk iribloklu özül qurulmuşdur.^[115] 1947-ci ildə metal estakadaların tikintisinə başlanılmışdır. 1949-cu ildə Bakıda "Dənizneftqazlayihə" Elmi-Tədqiqat və Layihə İnstitutu açılmış, burada açıq dəniz şəraitində hidrotexniki qurğuların layihələndirilməsinə başlanılmışdır.^[115]

Ramiz Heydər "Qaradağ simfoniyası"nı yazmaq üçün bir neçə il Qaradağda, dəniz sahilində yaşamış, dəniz neft buruqlarında olmuş, neftçilərlə ünsiyyət saxlamış, onların həyatı və məişəti ilə yaxından maraqlanmışdır. Onun "Sahil ayağa qalxıb", "Dalğalar qoynundayıq", "Mən Xəzərdə şəhər gördüm" və s. şeirləri neftçilərin həyatına, onların romantik aləminə həsr olunub.^[116]

1950-ci illərin sonlarından etibarən neft mövzusunda çəkilən filmlər dənizdə qazma işlərindən bəhs edirdi.^[117] Rejissor Ağarza Quliyevin 1956-cı ildə çəkdiyi "Qara daşlar" filmi neft kəşfiyyatçılarının dənizdə qazma işləri apardıqları zaman baş verən dramatik hadisələri əks etdirirdi.^[117] Bəzi filmlər isə Xəzərin ortasında salınmış Neft daşlarında yaşayan və işləyən neftçilərin əməyinə və məişətinə həsr olunurdu. "Möcüzələr adasında" filmi ömürlərini bu "ada"da keçirən adamların qarşılıqlı münasibətləri haqqındadır.^[117] 1999-cu ildə dünya ekranlarına çıxan və Ceyms Bondun sərgüzəştləri silsiləsində növbəti film olan "Dünya kifayət deyil" (ing. The World Is Not Enough) filminin bəzi kadrları Neft Daşlarında lentə alınmışdır.^[118]

1952-ci ildə Osipov adlı müəllif "Yeddi gəmi adası" adlı bədii əsər çap etdirmişdir. Bu əsərdə Neft daşlarının salınması tarixindən danışılır. Adına baxmayaraq, Neft daşlarının yaradılması üçün batırılan gəmilərdən yalnızca "Çvanov" və "Lənkəranlı" gəmilərinin adları çəkilir. O dövrdən bəri, qoca bakılılar arasında "Yeddi gəmi" əfsanəsi məşhurdur.^[119]

Tahir Salahov yaradıcılığında neft mövzusuna xüsusi yer vermi.dir. Rəssam "Neftçi", "Estakada", "Neft Daşları", "Neftçi portreti" əsərlərini yaratmışdır.^[120] Maral Rəhmanzadənin "Neft daşları" seriyasından olan "Bizim qonaqlar" qrafik işində rəssamın qeyri-adi, ekzotik və diqqətəlayiq bir yer kimi Neft daşlarına baş çəkən xarici nümayəndə heyəti təsvir edilir.^[121] Səttar Bəhlulzadənin "Xəzər üzərində axşam şəfəqləri" adlı rəsm əsərində, kətan üzərində qüllələr və estakadalar, günün alatoran vaxtında təsvir edilmişdir.^[121]

Azərbaycan miflərində hər şeyin başlanğıcında yalnız ya Tanrı, ya da böyük dərya (okean) olur, ya da heç nə olmur. Miflərin birində əvvəlcə Tanrı böyük dəryada qiymətli daşlar yaradır, daha sonra bu daşlar cinlər tərəfindən götürülür, səma, ulduzlar və Ay yaranır. Azərbaycan kosmoqonik mifləri təktanrıçılığa uyğun baş verir.^[122][123]

Azərbaycan nağıl qəhrəmanı Oxayy su altında yaşayır və o biri dünyanın təmsilçisidir. Yaşadığı qəsrin dörd bir tərəfi insan qanından dənizlərlə əhatə edilmişdir. Qəsrinin həyəti heyvan cildindəki insanlarla doludur. Qəsr əslində dibi dənizdə, başı göyün yeddinci qatında olan, insan kəlləsindən hörülmüş divarlarla əhatəli ölülər səltənətidir.^[124] Günəşin övladları ilə bağlı mifə görə, Dəniz Günəşin oğlan övladlarından biridir.^[125][126]

"Koroğlu" dastanının Azərbaycan versiyasında Qırat və Dürat dəniz atının — tulparın nəslindən gəlir. 40 gün Günəş işığı görməyəndə bu atların qanadları çıxır.^[127] "Qaracaoğlu" dastanındakı sudan çıxan ayğırla al madyandan qanadları olan "Al at" əmələ gəlir. Al at Qırat və Düratdan fərqli olaraq qanadlarını itirmir. Qaçaq Nəbinin atı Bozat da dəryadan çıxan ayğırla çöl madyanının birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Qaçaq Nəbi Bozatın yuxuda Koroğlu tərəfindən ona verildiyini qeyd edir.^[128]

Azərbaycan balıqçı nəğmələri çay və dəniz ərafında balıqçılıq edən şəxslərin estetik xüsusiyyətlərini göstərir. Balıqçı nəğmələrinin ən qədim forması vətəgə nəğmələridir. Xəzərətrafı bölgələrdə bir şəxs əgər vətəgə nəğmələrini bilmirdisə, ona balıq ovlamağa icazə verilmirdi. Nəğmələrin əsas mənası balıqları tora, tilova çağırmaq idi. Nəğmələrdə istifadə edilən "Yahu" çağırış nidası balıqçıları himayə edən dəniz tanrısı və ya onqonu rolu oynayırdı. Balıqçılar Yahuya sitayiş edir, ovun yaxşı keçməsini, dənizdən salamaq qayıtmağı ondan arzulayırlar. Bu nəğmənin quruluşuna balıq ovu ilə bağlı ritualın keçirilməsində "Yahu"nun şərəfinə oxunan bir neçə bənd daxildir. Nəğmədə həmçinin dənizdən Yahuya şikayət edilir.^[13] Yel baba mifoloji qəhrəmanı isə xırmançılar, misgərlər və dəmirçilər tərəfindən yaxşı qarşılansa da, balıqçılar tərəfindən pis olaraq görülürdü.^[129]

Balıqçı nəğmələrinin sayının təqribən 40 olduğu fikirləşilir. Vətəgəyə işə girəndə birinci bu nəğmələr öyrədilir. Nəğmələrdə ayın doğması, qayıq, yelkən və torun yaxşı vəziyyətdə, salların xilaskar, ovun uğurlu olması təsvir edilir. Xorlar vasitəsilə günün doğması, sahilin görünməsi alqışlanır. Vətəgə nəğmələri bir neçə qrupa bölünür: 1. Balığın tora çağrılması vaxtı oxunan mahnılar; 2. Torun yığılması, tufan, külək vaxtı oxunan mahnılar; 3. Ovu gözləyərkən oxunan sevgi mahnıları; 4. Mifologiya ilə bağlı mahnılar. Mifologiya ilə bağlı nəğmələrdə su pəriləri, dəniz adamlar, tanrılar və onqonlar, danışa bilən balıqlar təsvir edilir.^[130]

"Çırpınırdı Qara dəniz" mahnısı sovet hakimiyyəti qurulandan sonra Azərbaycanda unudulsa da, Türkiyədə məşhurluq qazanmış, radio və televiziyada, rəsmi mərasim və banketlərdə oxunmuşdur.^[131] Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra türkiyəli mühazirəçi Süleyman Şenel mahnı haqqında Üzeyir Hacıbəyov ev-muzeyinə məlumat vermişdir.^[132] Aygün Kazımovanın "Matros" mahnısı ona böyük məşhurluq qazandıran mahnılardan biridir. Əsər 2000-ci ilə aid "Aygün" albomunundakı mahnılardan biridir. Ülviyyə Könül tərəfindən, Aygün Kazımova üçün mahnının klipi çəkilmişdir.^[133][134]

Son Tunc və Erkən Dəmir dövrünə aid, Azərbaycandan tapılmış, sədəfdən hazırlanmış bəzək əşyaları Ön Asiya ilə əlaqələrin olduğunu göstərir.^[14] Bakıya yaxın, Şıx çimərliyində tapılan qayaüstü şəkillərdə balıq ovu təsvir edilmişdir, buradakı balıqçı fiqurları insan hündürlüyündən daha böyükdür. Qız qalası yaxınlığında isə, balıq, balıq toru və qağayıya bənzər böyük quşlar təsviri tapılmışdır. Təsvirin yarısının su altında olması onu göstərir ki, bu təsvir Xəzər səviyyəsinin aşağı olduğu, ilk əsrlərə aiddir.^[15] Qız qalasının şimal istiqamətində tapılmış bürünc balıq fiqurlarının qabarıq başı, açıq ağzı, kiçik gözləri, iki üzgəci var, quyruğu üzük formasında yuxarıya doğru qatlanmışdır. Bütün gövdə pulcuqlarla işlənmişdir, antik dövrə aid olduğu fikirləşilir.^[135]

1563-cü ildə Şamaxıda Şirvan bəylərbəyi Abdulla xan Ustaclını ziyarət etmiş ingilis səyyahı Antoni Cenkinson xanın libasını belə təsvir edirdi: "Şirvan xanı ipək parçadan uzun paltar geymişdi. Dona oxşayan bu geyimin üstü mirvari və bahalı daşqaşla bəzənmişdi."^[136]

Xatəmkarlıq peşəsində hazır məmulatın üstü qazınaraq müxtəlif materiallar (qızıl, sədəf, sümük və s.) otuzdurulur.^[137] Sədəfvurmada "oyma" və "çaxma" üsulundan istifadə olunur. Sazbəndlik və tarbəndlik kimi peşələrdə musiqi alətlərinin bəzədilməsində sədəfvurma üsulu tətbiq edilir. Azərbaycan ustaları tərəfindən sədəf vurularaq hazırlanmış tar, saz, kamança, qaval, nağara kimi musiqi alətləri, xəncər qəbzələri, müxtəlif ev avadanlıqları yerli və xarici muzeylərdə sərgilənir.^{[138][139][140]} Əli və Hüseyn Pəryab qardaşları hazırladıqları, "Koroğlu" dastanına həsr edilmiş qutunun oymalarında bir çox materialla birlikdə dəniz incisindən də istifadə etmişdilər.^[141]

Azərbaycan milli boyun bəzəklərinin hazırlanmasında müxtəlif materiallardan (qızıl, inci, mərcan, mirvari) istifadə olunur. Cavahirsazlar muncuq boyunbağılarının hazırlanması ilə məşğul olurdular. "Şəddə" adlı mirvari boyuncağı 9–10 cərgə muncuqdan ibarət olmaqla bir cüt hil və ya arpa ilə tamamlanırdı. Mirvari və inci düzümlərindən ibarət yaxa bəzəkləri asma zinətlər qrupuna aid edilirdi.^[142] Keçmişdə kübar qadınların ləl-cəvahiratdan düzəldilən mirvari ətəklik geyməsinə də rast gəlinir.^[143] Balıq dərisindən kamançanın düzəldilməsində istifadə edilir, alət kamança çanağının açıq tərəfinə çəkilir.^[144]

•  
  Qız qalası yaxınlığında aşkarlanmış^[145] qədim balıq/əjdaha fiquru. AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya Muzeyi
•  
  Suraxanı gəmi-muzeyində Qobustana həsr edilmiş hissə
•  
  Suraxanı gəmi-muzeyi eksponatları. Sağda: "Dəniz cəsurları sevir" heykəli

XII əsrə aid Qız qalasının tarixən nə üçün istifadə edilməsi ilə bağlı müxtəlif fərziyyələr mövcuddur. Ehtimallardan birinə görə, qala dənizçilərə yol göstərən, bir növ bir mayak rolunu oynamışdır. Bakının tarixi liman rolu nəzərə alınarsa, Qız qalasının dəniz nəqliyyatına aid bir funksiyanın olması ehtimal edilə bilər. Bəlkə də qala bir neçə vəzifəni (xəbərləşmə və müdafiə üçün müşahidə qülləsi, dəniz mayakı, zərdüşt məbədi və s.) birlikdə icra etmişdir.^[146] XIX əsrdə ruslar Qız qalasının üst hissəsini təmir etmiş, bura bir mayak işığı qoyaraq, bu məqsədlə istifadə etmişdir.^[147]

XVI–XVII əsrlərə aid Bakı orta əsr ticarət kompleksi dəniz sahilində yerləşir, birbaşa olaraq dəniz ticarəti ilə əlaqəlidir.^[148] Dəniz yolu ilə gətirilən mallar burada boşaldılır və karvansaralara aparılırdı.^[149] Bakı orta əsr ticarət kompleksinə aid olan Xan karvansarasının əsas girişi dəniz tərəfdəndir, şəhərdən dənizə keçid rolunu oynayır.^[148] XVII əsrdə tikilmiş Qasım bəy karvansarası isə dəniz ticarəti nəzərə alınaraq iki girişli tikilmişdir.^[150]

1857-ci ildə "Quba" gəmisinin batmasından sonra Abşeron mayakı tikilmişdir.^[151] 1884-cü ilə aid Amburan mayakı isə digər Abşeron mayaklarından qırmızı və ağ yana bilən, qırmızı işıltısı olan işığı ilə fərqlənir.^[152] Böyük Zirə mayakı istifadəyə verildikdən sonra, 1907-ci ilə qədər Qız qalasının gördüyü mayak vəzifəsini yerinə yetirmişdir. Bu mayak Rusiya imperiyasında asetilenlə yandırılan ilk mayak olmuşdur.^[153][154] Lənkəran mayakı 1869-cu ilə aiddir, 1969-cu ildə bu mayakın 100 illiyi qeyd edilmiş və qapısının üzərinə bunu bildirən tunc lövhə asılmışdır.^[155] Səngi Muğan mayakı 1891-ci ildə fransız mühəndis Qüstav Eyfelin hesablamalarına və çertyojlarına əsasən hazırlanmışdır.^[156] Xəzərdə yol göstərən, digər Azərbaycan tikililəri Şüvəlan, Kür dili, Astara, Qaradağ, Çilov mayaklarıdır.^[156] 2013-cü ildə Abşeron mayaklarına həsr edilmiş poçt markaları buraxılmışdır.^[157]

1857-ci ildə "Quba" gəmisinin qəzaya uğramasından sonra ölənlər Şüvəlanda dəfn edilmiş və onların qəbri üzərinə sadə bir abidə qoyulmuşdur. 1887-ci ildə isə İohann Edelin müəllifi olduğu yeni abidə qoyulmuşdur. 2005-ci ildə bu abidə Qələbə Gününün 60 illiyi münasibətilə restavrasiya edilmişdir.^[158][159]

Sovet dövründə Xəzər dənizində Neft daşlarının əsası qoyulmuşdur.^{[160][161][162]} 1958-ci ildə Neft daşlarında böyük tikintiləri başlamış, doqquz mərtəbəli yataqxanalar, otellər, mədəniyyət sarayı, çörək zavodu və limonad emalatxanaları bu tikinti planına daxil edilmişdir.^[163] Burada Heydər Əliyevin heykəli və muzeyi, geoloq Ağa Qurban Əliyevin abidəsi, Qarabağda döyüşmüş 17 neftçinin və Xəzər dənizini fəth edərkən həlak olmuş neftçilərin abidəsi, "Neft Daşları"nın 30 illiyi üçün qurulmuş Qəhrəman Neftçilər abidəsi yerləşir.^[164]

2021-ci ildə Bakıda açılmış Suraxanı gəmi-muzeyinin qarşısındakı parkda Azərbaycan dənizçilərinin xatirəsinə ucaldılan heykəltəraşlıq kompozisiyası qoyulmuşdur. Əsərin müəllifləri xalq rəssamları Səlhab Məmmədov və Əli İbadullayev, memarı isə əməkdar memar Elxan Əsədovdur.^[165]

•  
  Tarixi dəniz mayakı Qız qalası.
•  
  Bakı orta əsr ticarət kompleksi.
•  
  "Quba" gəmisinin dənizçilərinə qoyulmuş abidə

XIX əsr—XX əsrin I yarısında Azərbaycan əhalisinin qidasında qızılbalıq, ziyad, xəşəm, külmə, sıf, axşalı, siyənək, sazan, qızılüzgəc, enlibaş, lilbalıq və s. kimi pullu balıqlar vacib yer tuturdu. Uzunburun (qırmızı balıq), nərə, ağ balıq, bölgə və cökə kimi pulsuz balıqlar XX əsrin II yarısından başlayaraq qida süfrəsinə daxil olmuşdur.^[168]

Azərbaycanlıların ənənəsinə görə, ancaq pullu balıqlar yeyilirdi. Əsas yeyilən balıqlar ziyad və qızılbalıq idi. Ziyad, şamayı, xəşəm və cökə balıqları yerli əhali tərəfindən sevilirdi. Şamayı ovu ilə daha çox salyanlılar məşğul olurdu. Balıqların pişirilmə üsulları da müxtəlif idi. Digər bölgələrdə yeyilməyən naqqa balığı Qazax bölgəsində əsas qidalardan biri idi. Çay və dəniz sahillərində yaşayan insanlar ilanbalığını müxtəlif üsullarla (donca, əl toru, səbət) tutur, xüsusilə Kür sahili əhali bu balığı iştahla yeyirdi. Nərə balığı İslam dini ilə əlaqədar olaraq yeyilməsə də, satış üçün ovlanırdı.^[113] Balıq ehtiyat üçün saxlanılır və il boyu yeyilirdi. Kürün yuxarı hissəsinin əhalisi balıq ovlasa da, onların yemək mədəniyyətində balıq Salyan və Lənkəran-Astara kimi bölgələrdə olduğu kimi vacib deyildi.^[113][169]

Ziyad və şamayı hisə verilir və duzlanırdı. Əvvəlcə, 7–12 gün ərzində balıq duz məhlulunda saxlanılır, sonra bir aya yaxın müddət ərzində hisə verilirdi. Bunun üçün xüsusi komalar tikilir və balıqlar gözlərindən çubuğa keçirilərək burada asılırdı. Sonra balıq hisə verilirdi. Ziyad balığı yerə basdırılan iri kil küplərdə duzlanıb saxlanılırdı və il boyu yeyilirdi. Həmçinin, bəzən balıq duzdan çıxarılıb, gün işığı ilə qurudulub saxlanılırdı. Quru balığı pişirmək üçün onu üzüm yarpağına və ya yaş parçaya büküb, közə qoyurdular.^[169]

Nərə balığı və digər balıqlardan qaxac düzəldilirdi. XIX əsrin ortalarından başlayaraq, balığın duzlanmasında xüsusi çənlər istifadə edilmişdir. Köhnə kolazlar da balığı qurutmaq üçün işlədilirdi. Balıq yarılır, duza qoyulur, bir gündən sonra çıxarılaraq yaxalanır və qurudulurdu, 15–20 gündən sonra qaxac hazırlanırdı. Nərə balığının qaxacı daha çox vətəgələrdə istehsal edilirdi. Buna görə də balıqdan istifadə və tədarük üsulları ənənəyə çevrilmişdi. Duzlanmış balıqlar çəlləklərdə şəhərlərə aparılır, bir neçə ay saxlanılırdı.^[169][114] XIX əsrin ortalarından başlayaraq, kürü əsasən vətəgələrdə hazırlanırdı. Rusiya və digər ölkələrə göndərilən kürü dənəvarı şəkildə istehsal edilirdi. Qiyməti çox olduğu üçün balıqçılara çoxlu gəlir gətirirdi.^[114] İlya Berezin Salyan və Sibir kürülərini müqayisə edərək, birincinin daha yaxşı olduğunu qeyd etmişdir.^[166]

Balıqdan hazırlanan Azərbaycan yeməkləri kabab, (təndir kababı, buxarı kabab və s.), soyutma, qızartma, ləvəngi, buğlama, balıq sırdağı, ləmbic, balıq mütəncimi, dolma və s.-dir. Azərbaycanın varlı əsilzadə ailələrinin süfrəsində balıq kababı xüsusilə fərqlənir, əsasən ziyad, qızılbalıq və xəşəmdən şişə keçirilməklə hazırlanırdı.^[17] Azərbaycanda ziyad, xəşəm, çapaq, çəki balıqları başı quyruğuna tikilərək pişirilirdi. Muğanda balıq üzüm və əncir yarpaqlarına bükülməklə, buxarıda qızan kərpiclərin üzərində qora basdırmaqla pişirilirdi. Qərb bölgələrində xram balığından, şərqdə isə sıf, çəki və çapaqdan soyutma düzəldilirdi.^[17] Lənkəran bölgəsində pişirilən balıq sırdağında sarımsaq, cəfəri və qora suyu istifadə edilir, Muğan ləmbicində isə sarımsağın yerinə soğan və göyərti əlavə edilirdi. Muğan bölgəsinə məxsus balıq mütəncimində isə soğan və sirkəli sudan istifadə edilir, balıq öz buğunda pişirdi.^[17][166] Abşeronda balıq dolması təzə balıq ətindən, Muğandan isə duzlu balıqdan hazırlanır.^[166]

Lənkəran bölgəsində daşma plov şor balıqla yeyilir.^[170] Ümumiyyətlə, Azərbaycanın dəniz və çay sahili bölgələrində plov şor balıq, ləvəngi-balıq və ya qurudulmuş balıqla yeyilir. Qarasına görə fərqlənən Azərbaycan plovlarından biri də balıq plovdur. Kütüm (ziyad) balığı ləvənginin hazırlanmasında istifadə edilir.^[170][171] Ləvəngi qoz ləpəsi, soğan və balıq kürsündən hazırlanır, balığın özü istiot və alça turşusu vurulduqdan, ləvəngi içinə doldurulduqdan və quyruğu başına birləşdirilikdən sonra pişirilir.^[166] Balıq yeməkləri ilə birlikdə duz, narşərab və ya abqora əlavə edilmiş soğan yeyilir.^[172] Balıq sumax və istiotla da yeyilir.^[17]

•  
  Balıq ləvəngisi
•  
  Balıq ləvəngisi
•  
  Balıq dolması
•  
  Xek balığının tavada bişirilməsi

2011-ci ildən başlayaraq, Bakıdan cənubda süni arxipelaq şəhərin (Xəzər adaları) tikilməsi üçün işlər aparılmış, ancaq layihə 2015-ci ildə dayandırılmışdır.^[173] 2006-cı ildə əsası qoyulmuş Sea Breeze isə 50-dan çox restoranı, kafe və barları, 60 hovuzu, sosial obyektləri, abadlaşdırılmış 6,5 km çimərlik ərazisi və 150 hektar yaşıllığı cəmləşdirməsi planlaşdırılan kurort layihədir.^[174][175] 2024-cü ildə burada məktəb və hotel açılışı olmuşdur. Kurortun ümumi əhalisinin 300 minə çatdırılması planlaşdırılır.^[176]

Dəri yanıqlarının müalicəsində isə balıq yağından istifadə edilirdi.^[177]

Tarixən kaspilərin dövründə çıxarılan nərə balığından yüksəl keyfiyyətli yapışqan düzəldilirdi.^[108] Rusiyanın Cənubi Qafqazı ələ keçirdiyi dövrdə isə balıq vətəgələri üçün ən çox gəlir gətirən məhsullardan biri balıq yapışqanı idi. Çox keyfiyyətli olan ağbalıq yapışqanı şampanın şəffaflaşdırılması, parça, dəri və s.-in yapışdırılması, bir sıra jelelərin hazırlanması üçün tətbiq edilirdi.^[114] Rusiyanın nəzarətindəki Salyan vətəgələrində peşələrdən biri də yapışqan hazırlayanlar idi.^[109]

XIX əsrdə yapışqanın hazırlanması prosesi qədim dövrdə olduğu kimi qalmışdır. Balığın üzgü kisəciyi duzlanır, ətraf hissələrindən piy çıxarılır, sonra kəsilərək suda yaxalanırdı. Onu ağac payalara taxıb qurudurdular. Daha sonra yapışqan qatı çıxardılaraq üst-üstə yığılır, sıxaca yerləşdirilirdi. Beləliklə, yapışqan hazır vəziyyətə gəlirdi. Vətəgələrdə yapışqanın hazırlanması işi ilə daha çox azərbaycanlılar məşğul olurdular.^[114]

1981-ci ildə etnoqraf Tur Heyerdal Qobustan qoruğunu ziyarət etmiş, burada qədim insanlar tərəfindən çəkilmiş qayıq rəsmlərini Norveçin Mis Dövrü qayıq rəsmlərinə bənzətmişdir. Bu səfər Heyerdalın Azərbaycan və Norveç xalqları arasında mümkün qədim əlaqələrə marağını artırmış, onun bir neçə dəfə daha Azərbaycana səfər etməsinə gətirib çıxarmışdır. 1995-ci ildə Heyerdal tərəfindən skandinaviyalıların qədim keçmişdə Azərbaycandan miqrasiya etməsi ilə bağlı nəzəriyyə irəli sürülmüşdür. Bu fikir akademik çevrələrdə qəbul edilməsə belə, Azərbaycan və Norveç xalqlarının eyni kökə malik olması iki ölkədə də insanların təxəyyülündə yer tutmuş, incəsənət xadimlərinə, xüsusilə musiqiçilərə ilham qaynağı olmuşdur.^[178]

Tur Heyerdal öz nəzəriyyəsini İslandiya tarixçisi Snorri Sturlusonun İnqlinq saqası ilə əsaslandırmışdır. Saqada hökmdar Odin öz xalqını Skandinaviyanın cənub-şərqindəki bir ərazidən gətirir. Heyerdal fikirləşir ki, Odinin gəldiyi ərazi Qara dənizin şərqində, müasir Azərbaycandadır və eramızdan əvvəl 1-ci əsrin ortalarında Odin Qafqazı Şimali Avropa ilə əlaqələndirən ticarət yollarından istifadə edərək xalqını Skandinaviyaya köçürmüşdür. Nəzəriyyə üçün əlavə sübut olaraq, Heyerdal tərəfindən Qafqaz və Skandinaviyadakı (və ümumən Avropada) toponimlərdə və tayfa və etnik qrup adlarında olan oxşarlıq göstərilir. Daha sonra Heyerdal Odinin gəldiyi yerin Qafqaz yox, Qara dənizin şimalı olduğunu iddia etmişdir.^[178]

1997-ci ildə Norveç xoru SKRUK Azərbaycan müğənniləri Brilliant Dadaşova və İlqar Muradovla birlikdə Azərbaycan mahnılarından ibarət albom çıxarmışdır. ("Landet vi kommer fra: Musikk fra Aserbajdsjan" (Mənşəyimizin torpağı: Azərbaycandan mahnılar)). Bu albomda Azərbaycan xalq mahnıları, təsnif və laylalardan istifadə edilmişdir. Norveç dilindəki mətnlər Azərbaycan mətnlərinin birbaşa tərcüməsi deyil, Azərbaycan tarixi və mədəniyyəti ilə bağlıdır. Albom mövzu etibarilə Tur Heyerdalın Azərbaycan və Skandinaviya arasında olduğunu iddia etdiyi əlaqələrdən təsirlənmişdir.^[178]

Norveç skripkaçısı Hallvard T. Byorqum ölkəsinin Setesdal bölgəsinin folklorundakı qadın döyüşçülər (qalxanqızlar) ilə Cənubi Ukrayna və Rusiyanın çölləri, həmçinin Qafqazda yaşadıqları qeyd edilən Amazon qadın döyüşçüləri arasındakı parallellərdən təsirlənmiş, Tur Heyerdala bu mövzuda topladığı materialları göndərmişdir. Byorqum musiqiçi Elşən Mansurovla Azərbaycanda və Norveçdə konsert vermiş, burada onlar Azərbaycan tellosu ilə Norveçin "Nordafyells" musiqisi arasında oxşarlıqdan təsirlənərək, ikisini birləşdirən bir ifa etmişdilər.^[178]

2011-ci ildə Azərbaycan Universiteti və Oslo Universiteti arasındakı Skandinaviya tədqiqatları layihəsinin bir hissəsi olaraq, Bakıda elmi konfrans keçirilmişdir. Burada Heyerdalın nəzəriyyəsi haqqında ciddi elmi müzakirə aparmağa cəhd edilmiş, xüsusilə Azərbaycan-Norveç əlaqələrinə diqqət yetirilmişdir.^[178]

Azərbaycanlıların müasir dövrdə Göyçə adlandırdıqları, Ermənistandakı Sevan gölü hələ Elxani hökmdarı Abaqa xanın dövründə "Kökçə dəniz" adlanırdı. Fəzlullah Rəşidəddinin XIV əsrə aid "Cəmi ət-Təvarix" əsərinin əlyazmalarının bəzilərində "Kökçə dəniz" adına rast gəlinir.^[179]

Alim Mahmud Şirvani 1562-ci ildə ərəb dilindən "Möcüzələr mirvarisi və qəribəliklər incisi" əsərini Azərbaycan dilinə tərcümə etmişdir. On yeddi fəsildən ibarət olan tərcümədə dünyanın müxtəlif ölkələrinin, ayrı-ayrı dəniz və okeanlarının flora və faunasından bəhs edilir.^[180] Bundan başqa tarixçi Şükri Bitlisi tərəfindən azərbaycan dilində yazılmış, I Səlimin hakimiyyət dövrü ilə bağlı "Səlimnamə" xüsusilə qeyd edilməlidir.^[181] XIX əsr Azərbaycan alimi Abbasqulu ağa Bakıxanov Amerikanın kəşfi tarixinə həsr edilən "Kəşf əl-Qəraib" və dünyanın fiziki, siyasi və iqtisadi xəritələrinin olduğu "Ümumi coğrafiya"nın müəllifidir.^[182]

1970-ci illərdə Bəndovan burnunda və Xəzərin altında yerləşən yaşayış yeri tapılmışdır. Tapılan materiallar Bəndovan yaşayış yerinin IX–XIII əsrlərə aid olduğunu deməyə imkan verir. Hələ 1840-cı ildə Abbasqulu ağa Bakıxanov Bəndovan ərazisində sualtı şəhərin mövcud olduğunu deyirdi.^[183] 1975-ci ildə sualtında edilən araşdırmaların nəticəsi olaraq, sadə və şirli qablar tapılmışdır. Bundan başqa, ilk dəfə olaraq, uzunluğu 80 sm, çəkisi təxminən 70 kq olan piramida formasındakı lövbər daşı tapılmışdır. 1980-ci illərin əvvəllərində bölgədə sualtı arxeoloji işlərin miqyası azalmağa başladı. Müasir avadanlıqların, lazımi texniki təminatın olmaması və SSRİ-nin dağılmasının başlanması ilə əlaqədar olaraq, Azərbaycanda sualtı arxeologiya ilə bağlı işlər zəifləməyə başladı. 1986-cı il Xəzər dənizinin sualtı arxeoloji ərazilərinin sovet dövründə axırıncı dəfə tədqiq edildiyi tarix olmuşdur.^[184][185] 2008-ci ilin yayında bölgədə sualtı arxeologiya bərpa edilmiş, axtarış işlərinin nəticəsində Bəndovan burnunda keramika və tikili qalıqları aşkar edilmişdir.^[186]

Xəzər sahilində yerləşən Abşeron Milli Parkı sovet dövründəki Abşeron yasaqlığı əsasında yaradılmışdır. Milli Parkda məskunlaşan və Qırmızı kitaba daxil olan heyvanlar Xəzər suitisi, ceyran, adi soltanquş, ağgöz qaraördək, qızılqaz, fısıldayan qulələk, kürən vağ, qıvrımlələk qutandır.^[187] Digər Azərbaycan qoruğu Qızılağac 1929-cu ildə yaradılmışdır. Qoruqda 300 növə yaxın quş, 50-dən çox balıq növü yaşayır.^[188] Qoruq biologiya fakültələrinin tələbələrinin sahə təcrübəsi üçün istifadə olunur. Bundan başqa, Sovet İttifaqı dövründə qoruq ölkədə biologiya üzrə tələbələrin qış sahə təcrübəsi üçün ən populyar yer idi.^[189] Gil adası Dövlət Təbiət Yasaqlığı əsasən adadakı və onun ətrafındakı quşların, xüsusilə gümüşü qağayıların qorunması üçün yaradılmışdır.^[190]

1969-cu ildə Lənkəran mayakının 100 illiyi,^[155] 1981-ci ildə Bakı Dənizçilik Məktəbinin 100 illiyi, "Xəzər dənizçisi" və "Moryak Kaspiya" qəzetlərinin 50 illiyi qeyd edilmişdir.^[68] "Azərbaycan Xəzər Dəniz Gəmiçiliyi" özünü 1858-ci ildə yaradılmış "Qafqaz və Merkuri" şirkətinin sələfi hesab edir və yubileyini bu tarixə uyğun olaraq qeyd edir. 2008-ci ildə gəmiçilik şirkəti özünün 150 illiyini,^[71] 2018-ci ildə isə 160 illiyini qeyd etmişdir.^[191] Bu münasibətlə, "Azərbaycan Xəzər Dəniz Gəmiçiliyinin 160 illiyi (1858–2018)" yubiley medalı yaradılmışdır.^[192]

2000-ci tarixən liman şəhəri olmuş Bakının tarixi hissəsi (İçərişəhər) mayak kimi istifadə edilmiş Qız qalası ilə birlikdə UNESCO-nun Ümumdünya irsi siyahısına əlavə edilmişdir.^[193] Qız qalası Bakı şəhərinin simvoludur, Azərbaycan pul əsginaslarında dəfələrlə təsvir edilmişdir.^[194] Xəzər dənizinin sahilindəki müdafiə qurğuları isə UNESCO-nun Müvəqqəti siyahısına əlavə edilmişdir. Bu tikililərə Dördkünc Mərdəkan qalası, Dairəvi Mərdəkan qalası, Beşbarmaq səddi, Gilgilçay səddi, Çıraqqala, Nardaran qalası, Ramana qalası və hazırda su altında olan Bayıl qalası daxildir.^[195] "Sədəfvurma peşəsi" Azərbaycan qeyri-maddi mədəni irs nümunələrinin dövlət reyestrinə əlavə edilmişdir.^[138] 2025-ci ildə "Sədəfvurma sənəti" Azərbaycan və Türkiyənin qeyri-maddi mədəni irsi olaraq, UNESCO siyahısına əlavə edilmişdir.^[16]

2021-ci il martın 1-də Bakıda Suraxanı gəmi-muzeyinin açılışı olmuşdur.^[196] Burada Xəzərin tarixi, Abşeronda neft hasilatı, gəmiçiliyin inkişafı, naviqasiya alətləri, 5000 ilə yaxın tarixə malik dəniz düyünləri, gəmilərin istismarı zamanı istifadə edilən avadanlıqlarla tanış olmaq mümkündür.^[197] "Suraxanı" gəmi-muzeyi gəmiçiliyin inkişafı ilə yanaşı, dənizçilik ənənələrinin qorunması, tarixinin araşdırılıb öyrənilməsi və yaşadılması istiqamətində yaradılmış layihədir.^[197][198] Naviqasiya masasında ziyarətçilər Xəzər dənizində üzən gəmilərin marşrutu, xarici kommunikasiya və naviqasiyaları ilə tanışlıq fürsəti əldə edirlər.^[165] Gəmi-muzeydə, həmçinin İkinci Dünya müharibəsi illərində, eləcə də, 1990-cı ilin 20 Yanvar hadisələri zamanı Azərbaycan dənizçilərinin fəaliyyəti göstərilir.^[198]

•  
  Novxanı çimərliyi
•  
  Sea Breeze
•  
  Suraxanı gəmi-muzeyinin interyeri